علمالهدی، علی بن حسین: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '،ك' به '، ك') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'سید مرتضی (ابهام زدایی)' به 'سید مرتضی (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۸۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۰ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class= | <div class="wikiInfo"> | ||
[[پرونده:NUR10157.jpg|بندانگشتی| | [[پرونده:NUR10157.jpg|بندانگشتی|مرقد منسوب به سید مرتضی در کاظمین]] | ||
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ | | {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ | | ||
|- | |- | ||
! نام!! data-type= | ! نام!! data-type="authorName" |علمالهدی، علی بن الحسین | ||
|- | |- | ||
| | |نام‌های دیگر | ||
|data-type= | | data-type="authorOtherNames" | ث‍م‍ان‍ی‍ن‍ی | ||
ذوال‍ث‍م‍ان‍ی‍ن | ذوال‍ث‍م‍ان‍ی‍ن | ||
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
شریف مرتضی | شریف مرتضی | ||
Sharif al-Murtaza | |||
|- | |- | ||
|نام پدر | |نام پدر | ||
|data-type= | | data-type="authorfatherName" |حسین بن موسى علوى | ||
|- | |- | ||
|متولد | |متولد | ||
|data-type= | | data-type="authorbirthDate" |345 ش یا 966 م | ||
|- | |- | ||
|محل تولد | |محل تولد | ||
|data-type= | | data-type="authorBirthPlace" |بغداد - عراق | ||
|- | |- | ||
|رحلت | |رحلت | ||
|data-type= | | data-type="authorDeathDate" |423 ش یا 436 ق یا 1044 م | ||
|- | |- | ||
|اساتید | |اساتید | ||
|data-type= | | data-type="authorTeachers" | | ||
* [[شيخ مفيد]] | |||
* ابومحمد هارون فرزند موسى تلعكبرى | |||
* شيخ محمد صدوق | |||
* حسين بن على بابويه برادر [[شيخ صدوق]]. | |||
* احمد بن على بن سعيدكوفى | |||
|- | |- | ||
|برخی آثار | |برخی آثار | ||
|data-type= | | data-type="authorWritings" |[[الآیات الناسخه و المنسوخه]] | ||
[[الذخیره فی علم الکلام]] | [[الذخیره فی علم الکلام]] | ||
[[الذریعه الی اصول الشریعه]] | [[الذریعه الی اصول الشریعه]] | ||
[[الشافی فی الامامه]] | [[الشافی فی الامامه]] | ||
[[ | [[المقنع في الغيبة]] | ||
|-class= | |- class="articleCode" | ||
|کد | |کد مؤلف | ||
|data-type= | | data-type="authorCode" |AUTHORCODE10157AUTHORCODE | ||
|} | |} | ||
</div> | </div> | ||
{{کاربردهای دیگر|علمالهدی (ابهام زدایی)}} | |||
{{کاربردهای دیگر|سید مرتضی (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''ابوالقاسم على بن حسين بن موسى''' (۳۵۵-۴۳۶ق)، ملقب به سيد مرتضى، شريف مرتضى، علم‌الهدى، ذو الثمانين، ذو المجدين، فقیه، متكلم، ادیب برجسته در قرن پنجم هجری، برادر [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سید رضی]]، نقیب طالبیان، امیر الحاج و نیز عهده‌دار دیوان مظالم، از جمله آثار ارزشمند وی می‌توان به كتاب [[الانتصار]] در فقه اشاره کرد. | |||
== ولادت == | |||
او فرزند ابواحمد حسين، فرزند موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم فرزند امام موسى بن جعفر(ع)، در ماه رجب سال 355ق، در شهر بغداد، ديده به جهان گشود. | |||
پدرش به «طاهر اوحد ذوالمناقب» معروف بود كه منصب نقابت و رسيدگى به كار و زندگى سادات دودمان ابوطالب و | پدرش به «طاهر اوحد ذوالمناقب» معروف بود كه منصب نقابت و رسيدگى به كار و زندگى سادات دودمان ابوطالب و مسئوليت نظارت بر ديوان مظالم و سرپرستى زائران خانه خدا را كه از منصب‌هاى مهم آن روز بود، به عهده داشت. | ||
مادرش نيز بانويى بزرگوار و دانشمند بود كه [[شيخ مفيد]]، كتاب | مادرش نيز بانويى بزرگوار و دانشمند بود كه [[شيخ مفيد]]، كتاب «[[أحكام النساء|احكام النساء]]» را به خاطر او تألیف و تدوين كرده است. | ||
معروف است [[شيخ مفيد]] شبى در خواب ديد حضرت زهرا (س) دست حسنين(ع) را گرفته، آنها را به نزد او آورد و پس از سلام گفت: «جناب استاد! اين دو پسران من هستند، به آنها علم فقه و احكام دين بياموز». | معروف است [[شيخ مفيد]] شبى در خواب ديد حضرت زهرا(س) دست حسنين(ع) را گرفته، آنها را به نزد او آورد و پس از سلام گفت: «جناب استاد! اين دو پسران من هستند، به آنها علم فقه و احكام دين بياموز». | ||
فرداى آن روز، بانويى باوقار، در حالى كه دست دو فرزندش را گرفته بود، وارد مسجد شد و خطاب به استاد گفت: جناب شيخ ! اين دو، پسران من هستند، آنان را خدمت شما آوردم تا علم فقه بياموزند». [[شيخ مفيد]] نيز خواب شب گذشته خود را كه تعبير شده بود، براى آنان نقل كرد و با كمال اشتياق، تعليم و تربيت آن دو برادر را به عهده گرفت و در پيشبرد آنان به درجات علمى و عملى، همت گماشت و آنچنان درهاى علوم و معارف اسلامى را به روى آنان گشود كه هر دو از نوابغ روزگار و عالمان نامدار به شمار آمدند. | فرداى آن روز، بانويى باوقار، در حالى كه دست دو فرزندش را گرفته بود، وارد مسجد شد و خطاب به استاد گفت: جناب شيخ ! اين دو، پسران من هستند، آنان را خدمت شما آوردم تا علم فقه بياموزند». [[شيخ مفيد]] نيز خواب شب گذشته خود را كه تعبير شده بود، براى آنان نقل كرد و با كمال اشتياق، تعليم و تربيت آن دو برادر را به عهده گرفت و در پيشبرد آنان به درجات علمى و عملى، همت گماشت و آنچنان درهاى علوم و معارف اسلامى را به روى آنان گشود كه هر دو از نوابغ روزگار و عالمان نامدار به شمار آمدند. | ||
== استادان== | == استادان== | ||
# [[شيخ مفيد]] (متوفى 413ق). | # [[شيخ مفيد]] (متوفى 413ق). | ||
# ابومحمد هارون فرزند موسى تلعكبرى (متوفى380ق). | # [[تلعکبری، هارون بن موسی|ابومحمد هارون فرزند موسى تلعكبرى]] (متوفى380ق). | ||
# شيخ محمد صدوق (متوفى 381ق). | # شيخ محمد صدوق (متوفى 381ق). | ||
# حسين بن على بابويه برادر [[شيخ صدوق]]. | # حسين بن على بابويه برادر [[شيخ صدوق]]. | ||
| خط ۸۲: | خط ۹۱: | ||
== شاگردان== | == شاگردان== | ||
# [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]]. | # [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]]. | ||
# ابويعلى سلار ديلمى. | # [[سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|ابويعلى سلار ديلمى]]. | ||
# ابوالصلاح حلبى. | # ابوالصلاح حلبى. | ||
# قاضى ابن براج طرابلسى. | # قاضى [[ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر|ابن براج]] طرابلسى. | ||
# شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى. | # شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى. | ||
# ابوالصمصام مروزى. | # ابوالصمصام مروزى. | ||
# سيد | # سيد نجيب‌الدين كراجكى. | ||
# شيخ ابوالحسن سليمان صهرشى. | # شيخ ابوالحسن سليمان صهرشى. | ||
# جعفر بن محمد دوريستى. | # جعفر بن محمد دوريستى. | ||
# ثابت بن عبدالله نباتى. | # ثابت بن عبدالله نباتى. | ||
# احمد خزاعى. | # احمد خزاعى. | ||
# | # شيخ مفيد ثانى(ابوعلی طوسی). | ||
# ابوالمعالى احمد بن قدامه. | # ابوالمعالى احمد بن قدامه. | ||
# ابوعبدالله محمد فرزند على صلواتى. | # ابوعبدالله محمد فرزند على صلواتى. | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۱۱۲: | ||
حوزه درس ايشان ويژگى‌هايى داشت كه به سختى مى‌توان نمونه آن را در درس ديگر عالمان يافت. از ويژگى مجلس درس او اين بود كه همه گونه افراد با هر عقيده‌اى مى توانستند در محضرش حضور يابفته و از علوم مختلفى كه تدريس مى‌كرد، استفاده نمايند. | حوزه درس ايشان ويژگى‌هايى داشت كه به سختى مى‌توان نمونه آن را در درس ديگر عالمان يافت. از ويژگى مجلس درس او اين بود كه همه گونه افراد با هر عقيده‌اى مى توانستند در محضرش حضور يابفته و از علوم مختلفى كه تدريس مى‌كرد، استفاده نمايند. | ||
ويژگى ديگر درس او اين بود كه بزرگان بسيارى در آن شركت | ويژگى ديگر درس او اين بود كه بزرگان بسيارى در آن شركت می‌كردند، حتى گاهى استادش، [[شيخ مفيد]] نيز در درس او حضور مى‌يافت. | ||
در زمان ايشان، شهر بغداد در مدتى كوتاه، شاهد گسترش علم و ادب بود. در آن روزگار شيفتگان دانش و معرفت از دورترين نقاط جهان به آنجا مى‌آمدند تا از محضر استادانى چون [[علمالهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] توشه برگيرند و در | در زمان ايشان، شهر بغداد در مدتى كوتاه، شاهد گسترش علم و ادب بود. در آن روزگار شيفتگان دانش و معرفت از دورترين نقاط جهان به آنجا مى‌آمدند تا از محضر استادانى چون [[علمالهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] توشه برگيرند و در هنگام فقر و تنگدستى افراد- به‌ويژه در سال‌هايى كه قحطى، دانش‌پژوهان را در تنگنا و سختى قرار می‌داد- وى بر آن شد تا بخشى از خانه خود را به اهل علم اختصاص دهد تا شاگردان و دانش‌پژوهان، با استفاده از آن و كتابخانه‌اش، به تحقيق، مطالعه، مذاكرات علمى و تألیف بپردازند؛ كه آن مركز بعدها «دارالعلم» ناميده شد. | ||
كار ارزشمند ديگر ايشان، اين بود كه يكى از روستاهاى متعلق به خود را براى تامين كاغذ دانشمندان و فقها، وقف نمود و مخارج زندگى شاگردان را نيز از درآمد املاكش مى‌پرداخت. | كار ارزشمند ديگر ايشان، اين بود كه يكى از روستاهاى متعلق به خود را براى تامين كاغذ دانشمندان و فقها، وقف نمود و مخارج زندگى شاگردان را نيز از درآمد املاكش مى‌پرداخت. | ||
خداوند متعال به ايشان ذوق و استعدادى سرشار داده بود و او نيز از اين نعمت بزرگ الهى، به خوبى بهره‌بردارى كرد و در نتيجه تلاش و | خداوند متعال به ايشان ذوق و استعدادى سرشار داده بود و او نيز از اين نعمت بزرگ الهى، به خوبى بهره‌بردارى كرد و در نتيجه تلاش و كوشش، در مدتى نه چندان طولانى، هنرمندى صاحب قلم، شاعرى متعهد، مجتهدى عارف، محققى توانا، اسلام‌شناسى ورزيده و خدمتگزارى لايق و دلسوز براى اسلام و مسلمانان گرديد. | ||
او علاوه بر داشتن مسوليت‌هاى مهم اجتماعى و تربيت شاگردان، تأليفات مهمى در زمينه فقه و اصول، تفسير، علوم قرآن، كلام، حديث و ادبيات به جامعه عرضه كرد كه تعدادى از آنها در ايران و كشورهاى عربى چاپ و منتشر شده است. | او علاوه بر داشتن مسوليت‌هاى مهم اجتماعى و تربيت شاگردان، تأليفات مهمى در زمينه فقه و اصول، تفسير، علوم قرآن، كلام، حديث و ادبيات به جامعه عرضه كرد كه تعدادى از آنها در ايران و كشورهاى عربى چاپ و منتشر شده است. | ||
مرحوم [[علامه امينى]] در [[موسوعة الغدير في الكتاب و السنة و الأدب|الغدير]]، نام 86 اثر او را بيان كرده و مرحوم [[امین، محسن|سيد محسن امين]] | مرحوم [[علامه امينى]] در [[موسوعة الغدير في الكتاب و السنة و الأدب|الغدير]]، نام 86 اثر او را بيان كرده و مرحوم [[امین، سید محسن|سيد محسن امين]] نيز نام 89 كتاب وى را برشمرده و آنها را ستوده است. | ||
==وفات== | |||
اين عالم فرزانه، سرانجام پس از عمرى پربار و انجام كارهايى بزرگ و ارزنده، در حدود هشتاد سالگى، در روز يكشنبه 25 ربيع‌الاول 436ق، در شهر بغداد، به جوار حق شتافت و به دست «ابوالحسين نجاشى» و با كمك «محمد بن حسين جعفرى» و «[[سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|سلار بن عبدالعزيز]]» و ديگر شاگردانش، غسل داده شد و سپس فرزندش سيد محمد بر او نماز خواند و در خانه‌اش، واقع در محله كرخ، به خاک سپرده شد. | |||
پس از مدتى پيكر مطهر او به كربلا منتقل شد و در جوار سيد الشهدا(ع)، در كنار قبر برادرش [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]]، در مقبره ابراهيم مجاب (نياى بزرگشان) دفن گرديد. | |||
امروزه در کاظمین بارگاهی منسوب به سید مرتضی وجود دارد ولی در کربلا نام و نشانی از قبری منسوب به وی مشاهده نمی‌شود. | |||
==آثار== | ==آثار== | ||
| خط ۱۳۰: | خط ۱۴۶: | ||
# جواب الملاحده فى قدم العالم | # جواب الملاحده فى قدم العالم | ||
# درر الفوائد و... | # درر الفوائد و... | ||
# يكى از كتاب‌هاى وى، ديوان معروف او با بيست هزار بيت است. او علاوه بر مقام علمى و اجتهاد، داراى ذوق شعر و ادب بود و در زمان ايشان غير از برادرش سيد | # يكى از كتاب‌هاى وى، ديوان معروف او با بيست هزار بيت است. او علاوه بر مقام علمى و اجتهاد، داراى ذوق شعر و ادب بود و در زمان ايشان غير از برادرش [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]]، شاعرى همانندش نبود. | ||
# كتاب ديگر او «امالى» است كه در موضوع فقه، تفسير، حديث، شعر و فنون ادب مى‌باشد. | # كتاب ديگر او «امالى» است كه در موضوع فقه، تفسير، حديث، شعر و فنون ادب مى‌باشد. | ||
نكته مهمى كه در تأليفات وى وجود دارد، اين است كه در هر زمينه كه وارد تحقيق شده، سنگ تمام را گذاشته و آنچه در آن قابل بحث و تحقيق بوده، بيان كرده است. | نكته مهمى كه در تأليفات وى وجود دارد، اين است كه در هر زمينه كه وارد تحقيق شده، سنگ تمام را گذاشته و آنچه در آن قابل بحث و تحقيق بوده، بيان كرده است. | ||
نكته ديگر اينكه تعداد زيادى از كتاب‌هاى او، درباره | نكته ديگر اينكه تعداد زيادى از كتاب‌هاى او، درباره مسائل آن روز جامعه و بعضى از آنها، در پاسخ به سؤالات افراد در شهرهاى مختلف آن ايام بوده است؛ همانند كتاب مسائل ناصريه، مسائل طرابلسيه، مسائل موصليه و... كه نشان دهنده اين است كه آن بزرگوار با همه اشتغالات علمى و تربيت شاگردان، با مردم جامعه خود نيز ارتباط تنگاتنگ داشته و عالمى مردمى بوده است كه به مسائل و مشكلات فكرى و اعتقادى آنان اهميت مى‌داد و به آنها رسيدگى مى‌كرده است. | ||
پس از | ايشان علاوه بر فعالیت‌های علمى و فرهنگى و مسئوليت‌هاى اجتماعى و رهبرى جامعه اسلامى، پس از وفات برادرش [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]] در سال 406ق، مسئوليت نقابت و امارت حج و نظارت بر ديوان مظالم، را به عهده گرفت. | ||
از زمان خلفاى بنى اميه تا زمان معتضد عباسى، فرزندان على بن ابيطالب عليه‌السلام هميشه تحت تعقيب و مراقبت خلفا و مأموران بودند. چون با حكام ستمگر مبارزه می‌كردند. از اين رو آنان اغلب در شهرهاى مختلف متوارى بودند و معمولا در جنگ و گريزها به شهادت مى رسيدند. وجود امامزادگان متعدد در نقاط مختلف و دور افتاده حاكى از همين مبارزات است. هنگامى كه حكومت و خلافت در سال 279 ق. به معتضد عباسى واگذار شد موضوع احترام به علويان و تعيين سرپرست مطرح شد و در هر شهرى يكى از بزرگان سادات يا علماى علوى نقابت يعنى سرپرستى سادات آن شهر يا منطقه را به عهده گرفت. | |||
نظارت بر نسب و دفاع از حقوق و حفظ شرافت علويان و قضاوت و سرپرستى اموال و دارایى يتيمان و نيز امارت حج و نظارت بر ديوان، مسئوليت‌هاى مهمى بودند كه در سال 406ق، پس از وفات [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]]، به سيد مرتضى واگذار شد و تا آخر عمر، آنها را به عهده داشت و به خوبى از انجام امور مربوط به آنها برآمد. | |||
== منابع مقاله == | |||
#پايگاه اطلاع‌رسانى حوزه نت، «فهرست الفبايى علما»، نوشته: محمود شريفى، چهارشنبه 27 مهرماه 1390ش. | #پايگاه اطلاع‌رسانى حوزه نت، «فهرست الفبايى علما»، نوشته: محمود شريفى، چهارشنبه 27 مهرماه 1390ش. | ||
# | #[http://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%B6%DB%8C ویکی شیعه] | ||
{{مهدویت}} | |||
{{متکلمان شیعه}} | |||
{{سید مرتضی علم الهدی}} | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[المناهج الروائية عند الشريف المرتضی]] | |||
[[ | |||
[[ | [[الانتصار]] | ||
[[ جمل العلم و العمل]] | [[شرح جمل العلم و العمل (ابن براج)]] | ||
[[ | [[جمل العلم و العمل]] | ||
[[ | [[رسائل الشریف المرتضی]] | ||
[[ | [[مسائل الناصریات]] | ||
[[ | [[جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه)]] | ||
[[ | [[کلمات المحققین]] | ||
[[ | [[دفاع از تشیع (ترجمه الفصول المختاره)]] | ||
[[ | [[الآيات الناسخة و المنسوخة من رواية أبي‌عبدالله محمد بن ابراهيم النعماني]] | ||
[[ | [[الذریعة إلی أصول الشریعة]] | ||
[[ | [[الحکايات في مخالفات المعتزلة من العدلية و الفرق بینهم و بین الشیعة الإمامیة]] | ||
[[ | [[الذخيرة في علم الکلام]] | ||
[[ | [[الملخص في أصول‌الدين]] | ||
[[ | [[الموضح عن جهة إعجاز القرآن و هو الكتاب المعروف ب «الصرفة»]] | ||
[[ | [[أمالي المرتضی]] | ||
[[ | [[تنزيه الأنبياء]] | ||
[[ | [[تنزيه الانبياء]] | ||
[[ | [[تنزیه الأنبیاء و الأئمة علیهم‌السلام]] | ||
[[ | [[تنزيه الأنبياء و الائمة عليهم‌السلام]] | ||
[[ | [[الفصول المختارة من العیون و المحاسن]] | ||
[[ | [[المقنع في الغیبة]] | ||
[[ | [[امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام]] | ||
[[ | [[رسالة المحكم و المتشابه]] | ||
[[ | [[تفسير الشریف المرتضی]] | ||
[[ | [[الشافی فی الإمامة]] | ||
[[ | [[تمهيد الأصول در علم کلام اسلامی]] | ||
[[ | [[تزويج علي عليه‌السلام بنته من عمر]] | ||
[[ | [[تمهید الاصول فی علم الکلام]] | ||
[[تنزيه الأنبياء (چاپ اعلمي)]] | [[تنزيه الأنبياء (چاپ اعلمي)]] | ||
[[الفصول المختارة من العيون و المحاسن]] | [[الفصول المختارة من العيون و المحاسن]] | ||
[[ترجمه مجالس]] | [[ترجمه مجالس]] | ||
[[ رسائل العدل و التوحيد]] | [[رسائل العدل و التوحيد]] | ||
[[الذریعة إلی أصول الشریعة]] | [[الذریعة إلی أصول الشریعة]] | ||
[[رسائل طیف الخیال فی الجد و الهزل]] | [[رسائل طیف الخیال فی الجد و الهزل]] | ||
[[تلخیص الشافي]] | [[تلخیص الشافي]] | ||
[[الدیوان]] | [[الدیوان]] | ||
[[رسائل الشریف المرتضی]] | [[رسائل الشریف المرتضی]] | ||
[[رده:زندگی‌نامه]] | [[رده:زندگی‌نامه]] | ||
[[رده:مفسران شیعه]] | |||
[[رده:ادیبان]] | |||
[[رده:متکلمان شیعه]] | |||
[[رده:مهدویت‌پژوهان]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۹ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۵۰
| نام | علمالهدی، علی بن الحسین |
|---|---|
| نام‌های دیگر | ث‍م‍ان‍ی‍ن‍ی
ذوال‍ث‍م‍ان‍ی‍ن ذوال‍م‍ج‍دی‍ن سید مرتضی شریف المرتضی علمالهدی، ابوالقاسم علمالهدی، علی بن الحسین مرتضی، علی بن حسین شریف مرتضی Sharif al-Murtaza |
| نام پدر | حسین بن موسى علوى |
| متولد | 345 ش یا 966 م |
| محل تولد | بغداد - عراق |
| رحلت | 423 ش یا 436 ق یا 1044 م |
| اساتید | |
| برخی آثار | الآیات الناسخه و المنسوخه |
| کد مؤلف | AUTHORCODE10157AUTHORCODE |
ابوالقاسم على بن حسين بن موسى (۳۵۵-۴۳۶ق)، ملقب به سيد مرتضى، شريف مرتضى، علم‌الهدى، ذو الثمانين، ذو المجدين، فقیه، متكلم، ادیب برجسته در قرن پنجم هجری، برادر سید رضی، نقیب طالبیان، امیر الحاج و نیز عهده‌دار دیوان مظالم، از جمله آثار ارزشمند وی می‌توان به كتاب الانتصار در فقه اشاره کرد.
ولادت
او فرزند ابواحمد حسين، فرزند موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم فرزند امام موسى بن جعفر(ع)، در ماه رجب سال 355ق، در شهر بغداد، ديده به جهان گشود.
پدرش به «طاهر اوحد ذوالمناقب» معروف بود كه منصب نقابت و رسيدگى به كار و زندگى سادات دودمان ابوطالب و مسئوليت نظارت بر ديوان مظالم و سرپرستى زائران خانه خدا را كه از منصب‌هاى مهم آن روز بود، به عهده داشت.
مادرش نيز بانويى بزرگوار و دانشمند بود كه شيخ مفيد، كتاب «احكام النساء» را به خاطر او تألیف و تدوين كرده است.
معروف است شيخ مفيد شبى در خواب ديد حضرت زهرا(س) دست حسنين(ع) را گرفته، آنها را به نزد او آورد و پس از سلام گفت: «جناب استاد! اين دو پسران من هستند، به آنها علم فقه و احكام دين بياموز».
فرداى آن روز، بانويى باوقار، در حالى كه دست دو فرزندش را گرفته بود، وارد مسجد شد و خطاب به استاد گفت: جناب شيخ ! اين دو، پسران من هستند، آنان را خدمت شما آوردم تا علم فقه بياموزند». شيخ مفيد نيز خواب شب گذشته خود را كه تعبير شده بود، براى آنان نقل كرد و با كمال اشتياق، تعليم و تربيت آن دو برادر را به عهده گرفت و در پيشبرد آنان به درجات علمى و عملى، همت گماشت و آنچنان درهاى علوم و معارف اسلامى را به روى آنان گشود كه هر دو از نوابغ روزگار و عالمان نامدار به شمار آمدند.
استادان
- شيخ مفيد (متوفى 413ق).
- ابومحمد هارون فرزند موسى تلعكبرى (متوفى380ق).
- شيخ محمد صدوق (متوفى 381ق).
- حسين بن على بابويه برادر شيخ صدوق.
- احمد بن على بن سعيدكوفى.
- محمد بن عمران كاتب مرزبانى.
- ابويحيى ابن نباته.
- ابوالحسن على بن محمد كاتب.
- ابوالقاسم عبدالله بن عثمان بن يحيى.
- احمد بن سهل ديباجى.
شاگردان
- شيخ طوسى.
- ابويعلى سلار ديلمى.
- ابوالصلاح حلبى.
- قاضى ابن براج طرابلسى.
- شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى.
- ابوالصمصام مروزى.
- سيد نجيب‌الدين كراجكى.
- شيخ ابوالحسن سليمان صهرشى.
- جعفر بن محمد دوريستى.
- ثابت بن عبدالله نباتى.
- احمد خزاعى.
- شيخ مفيد ثانى(ابوعلی طوسی).
- ابوالمعالى احمد بن قدامه.
- ابوعبدالله محمد فرزند على صلواتى.
- ابوزيد فرزند كيابكى حسينى و...
ویژگی‌ها
حوزه درس ايشان ويژگى‌هايى داشت كه به سختى مى‌توان نمونه آن را در درس ديگر عالمان يافت. از ويژگى مجلس درس او اين بود كه همه گونه افراد با هر عقيده‌اى مى توانستند در محضرش حضور يابفته و از علوم مختلفى كه تدريس مى‌كرد، استفاده نمايند.
ويژگى ديگر درس او اين بود كه بزرگان بسيارى در آن شركت می‌كردند، حتى گاهى استادش، شيخ مفيد نيز در درس او حضور مى‌يافت.
در زمان ايشان، شهر بغداد در مدتى كوتاه، شاهد گسترش علم و ادب بود. در آن روزگار شيفتگان دانش و معرفت از دورترين نقاط جهان به آنجا مى‌آمدند تا از محضر استادانى چون سيد مرتضى توشه برگيرند و در هنگام فقر و تنگدستى افراد- به‌ويژه در سال‌هايى كه قحطى، دانش‌پژوهان را در تنگنا و سختى قرار می‌داد- وى بر آن شد تا بخشى از خانه خود را به اهل علم اختصاص دهد تا شاگردان و دانش‌پژوهان، با استفاده از آن و كتابخانه‌اش، به تحقيق، مطالعه، مذاكرات علمى و تألیف بپردازند؛ كه آن مركز بعدها «دارالعلم» ناميده شد.
كار ارزشمند ديگر ايشان، اين بود كه يكى از روستاهاى متعلق به خود را براى تامين كاغذ دانشمندان و فقها، وقف نمود و مخارج زندگى شاگردان را نيز از درآمد املاكش مى‌پرداخت.
خداوند متعال به ايشان ذوق و استعدادى سرشار داده بود و او نيز از اين نعمت بزرگ الهى، به خوبى بهره‌بردارى كرد و در نتيجه تلاش و كوشش، در مدتى نه چندان طولانى، هنرمندى صاحب قلم، شاعرى متعهد، مجتهدى عارف، محققى توانا، اسلام‌شناسى ورزيده و خدمتگزارى لايق و دلسوز براى اسلام و مسلمانان گرديد.
او علاوه بر داشتن مسوليت‌هاى مهم اجتماعى و تربيت شاگردان، تأليفات مهمى در زمينه فقه و اصول، تفسير، علوم قرآن، كلام، حديث و ادبيات به جامعه عرضه كرد كه تعدادى از آنها در ايران و كشورهاى عربى چاپ و منتشر شده است.
مرحوم علامه امينى در الغدير، نام 86 اثر او را بيان كرده و مرحوم سيد محسن امين نيز نام 89 كتاب وى را برشمرده و آنها را ستوده است.
وفات
اين عالم فرزانه، سرانجام پس از عمرى پربار و انجام كارهايى بزرگ و ارزنده، در حدود هشتاد سالگى، در روز يكشنبه 25 ربيع‌الاول 436ق، در شهر بغداد، به جوار حق شتافت و به دست «ابوالحسين نجاشى» و با كمك «محمد بن حسين جعفرى» و «سلار بن عبدالعزيز» و ديگر شاگردانش، غسل داده شد و سپس فرزندش سيد محمد بر او نماز خواند و در خانه‌اش، واقع در محله كرخ، به خاک سپرده شد.
پس از مدتى پيكر مطهر او به كربلا منتقل شد و در جوار سيد الشهدا(ع)، در كنار قبر برادرش سيد رضى، در مقبره ابراهيم مجاب (نياى بزرگشان) دفن گرديد.
امروزه در کاظمین بارگاهی منسوب به سید مرتضی وجود دارد ولی در کربلا نام و نشانی از قبری منسوب به وی مشاهده نمی‌شود.
آثار
عمده آثار وى، در باب فقه و اصول بوده كه برخى از آنها عبارتند از:
- الانتصار
- جمل العلم و العمل
- الذريعه فى اصول الشريعه (در اصول فقه)
- المحكم و المتشابه
- المختصر
- ما تفردت به الاماميه من المسائل الفقهيه
- المصباح
- الناصريات
- جواب الملاحده فى قدم العالم
- درر الفوائد و...
- يكى از كتاب‌هاى وى، ديوان معروف او با بيست هزار بيت است. او علاوه بر مقام علمى و اجتهاد، داراى ذوق شعر و ادب بود و در زمان ايشان غير از برادرش سيد رضى، شاعرى همانندش نبود.
- كتاب ديگر او «امالى» است كه در موضوع فقه، تفسير، حديث، شعر و فنون ادب مى‌باشد.
نكته مهمى كه در تأليفات وى وجود دارد، اين است كه در هر زمينه كه وارد تحقيق شده، سنگ تمام را گذاشته و آنچه در آن قابل بحث و تحقيق بوده، بيان كرده است.
نكته ديگر اينكه تعداد زيادى از كتاب‌هاى او، درباره مسائل آن روز جامعه و بعضى از آنها، در پاسخ به سؤالات افراد در شهرهاى مختلف آن ايام بوده است؛ همانند كتاب مسائل ناصريه، مسائل طرابلسيه، مسائل موصليه و... كه نشان دهنده اين است كه آن بزرگوار با همه اشتغالات علمى و تربيت شاگردان، با مردم جامعه خود نيز ارتباط تنگاتنگ داشته و عالمى مردمى بوده است كه به مسائل و مشكلات فكرى و اعتقادى آنان اهميت مى‌داد و به آنها رسيدگى مى‌كرده است.
ايشان علاوه بر فعالیت‌های علمى و فرهنگى و مسئوليت‌هاى اجتماعى و رهبرى جامعه اسلامى، پس از وفات برادرش سيد رضى در سال 406ق، مسئوليت نقابت و امارت حج و نظارت بر ديوان مظالم، را به عهده گرفت.
از زمان خلفاى بنى اميه تا زمان معتضد عباسى، فرزندان على بن ابيطالب عليه‌السلام هميشه تحت تعقيب و مراقبت خلفا و مأموران بودند. چون با حكام ستمگر مبارزه می‌كردند. از اين رو آنان اغلب در شهرهاى مختلف متوارى بودند و معمولا در جنگ و گريزها به شهادت مى رسيدند. وجود امامزادگان متعدد در نقاط مختلف و دور افتاده حاكى از همين مبارزات است. هنگامى كه حكومت و خلافت در سال 279 ق. به معتضد عباسى واگذار شد موضوع احترام به علويان و تعيين سرپرست مطرح شد و در هر شهرى يكى از بزرگان سادات يا علماى علوى نقابت يعنى سرپرستى سادات آن شهر يا منطقه را به عهده گرفت.
نظارت بر نسب و دفاع از حقوق و حفظ شرافت علويان و قضاوت و سرپرستى اموال و دارایى يتيمان و نيز امارت حج و نظارت بر ديوان، مسئوليت‌هاى مهمى بودند كه در سال 406ق، پس از وفات سيد رضى، به سيد مرتضى واگذار شد و تا آخر عمر، آنها را به عهده داشت و به خوبى از انجام امور مربوط به آنها برآمد.
منابع مقاله
- پايگاه اطلاع‌رسانى حوزه نت، «فهرست الفبايى علما»، نوشته: محمود شريفى، چهارشنبه 27 مهرماه 1390ش.
- ویکی شیعه
وابسته‌ها
المناهج الروائية عند الشريف المرتضی
شرح جمل العلم و العمل (ابن براج)
جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه)
دفاع از تشیع (ترجمه الفصول المختاره)
الآيات الناسخة و المنسوخة من رواية أبي‌عبدالله محمد بن ابراهيم النعماني
الحکايات في مخالفات المعتزلة من العدلية و الفرق بینهم و بین الشیعة الإمامیة
الموضح عن جهة إعجاز القرآن و هو الكتاب المعروف ب «الصرفة»
تنزیه الأنبیاء و الأئمة علیهم‌السلام
تنزيه الأنبياء و الائمة عليهم‌السلام
الفصول المختارة من العیون و المحاسن
امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام
تمهيد الأصول در علم کلام اسلامی
تزويج علي عليه‌السلام بنته من عمر
الفصول المختارة من العيون و المحاسن