پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان(عج): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'مهدويت' به 'مهدویت') |
جز (رده ترتیبی) |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر = | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[غفارزاده، علی]] ( | [[غفارزاده، علی]] (نویسنده) | ||
| زبان =فارسی | | زبان =فارسی | ||
| کد کنگره =BP 51/35 /غ7پ4 | | کد کنگره =BP 51/35 /غ7پ4 | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =13528 | ||
| کتابخوان همراه نور =13528 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۹: | ||
مباحث، به روش توصيفى و تاريخى و با استفاده از متون حديثى شيعه نگارش يافته است. | مباحث، به روش توصيفى و تاريخى و با استفاده از متون حديثى شيعه نگارش يافته است. | ||
نویسنده پس از طرح مباحثى مانند غيبت امام زمان(عج)، غيبت صغرا و كبرا، علل محفوظ ماندن مكتب تشيع از اثرات غيبت و... نواب چهارگانه امام زمان(عج) در زمان غيبت صغرا را به ترتيب معرفى كرده است. | |||
كتاب حاصل تحقيقات | كتاب حاصل تحقيقات نویسنده درباره سفيران چهارگانه حضرت مهدى(عج) است. | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
[[سبحانی تبریزی، جعفر|آيت‌الله سبحانى]] در مقدمه خود، ضمن بيان اهميت موضوع غيبت صغرى، به اين نكته اشاره كرده است كه از ميان مسائل فراوانى كه نياز به پژوهش دارد، | [[سبحانی تبریزی، جعفر|آيت‌الله سبحانى]] در مقدمه خود، ضمن بيان اهميت موضوع غيبت صغرى، به اين نكته اشاره كرده است كه از ميان مسائل فراوانى كه نياز به پژوهش دارد، نویسنده، مسأله غيبت صغرى را مطرح كرده و از آن، تحليل زيبا و ارزنده‌اى ارائه نموده است. | ||
گذشته از قطعى بودن موضوع مهدى موعود(عج) از ديدگاه | گذشته از قطعى بودن موضوع مهدى موعود(عج) از ديدگاه مدارک متقن اسلامى، اختصاص داشتن اين شخصيت به امام دوازدهم شيعه، دلايل محكمى دارد كه نویسنده در مقدمه، تمام آن دلايل را در دو دليل اسلامى و علمى خلاصه كرده و هر يك را مفصلا توضيح داده است. | ||
بخش اول، در سه فصل، مباحث مقدماتى زير را مطرح كرده است: | بخش اول، در سه فصل، مباحث مقدماتى زير را مطرح كرده است: | ||
#غيبت كبرى و صغرى. | #غيبت كبرى و صغرى. | ||
#:محدثين شيعه، اخبار مربوط به امام زمان(عج) و غيبت آن حضرت را از پيامبر(ص) و ائمه(ع) به ترتيب نقل كرده و در كتب خود آورده‌اند. در آن احاديث، اوصاف و ويژگى‌هاى غيبت بيان شده و در طول تاريخ، طبق آن به وقوع پيوسته است. | #:محدثين شيعه، اخبار مربوط به امام زمان(عج) و غيبت آن حضرت را از پيامبر(ص) و ائمه(ع) به ترتيب نقل كرده و در كتب خود آورده‌اند. در آن احاديث، اوصاف و ويژگى‌هاى غيبت بيان شده و در طول تاريخ، طبق آن به وقوع پيوسته است. نویسنده معتقد است اين وقوع، خود يكى از دلايل قطعى صدق اين احاديث و دليلى قطعى بر صحت امامت آن حضرت است. | ||
#خلفاى دوران غيبت صغرى. | #خلفاى دوران غيبت صغرى. | ||
#:اين دوران، كه نوّاب خاص در آن، مسئوليت نيابت را به عهده داشتند، مصادف با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بوده است. | #:اين دوران، كه نوّاب خاص در آن، مسئوليت نيابت را به عهده داشتند، مصادف با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بوده است. نویسنده در اين قسمت، به ذكر اسامى، بعضى ويژگى‌ها و مدت خلافت هر يك از اين خلفا و آن قسمت از زندگانى‌شان كه مرتبط با جريان غيبت صغرى، نواب خاص و شيعان مى‌باشد، پرداخته است. | ||
#:يكى از ويژگى‌هاى خلفاى عباسى كه در همه آنها مشترك بوده و | #:يكى از ويژگى‌هاى خلفاى عباسى كه در همه آنها مشترك بوده و نویسنده به آن اشاره كرده، مشغول بودن و پرداختن آنها به لهو و لعب، خوش‌گذرانى، شراب‌خوارى، شب‌نشينى‌ها و عدم كوچك‌ترين توجه به شئون زندگى مردم است. | ||
#علل محفوظ ماندن مكتب تشيع از اثرات منفى غيبت. | #علل محفوظ ماندن مكتب تشيع از اثرات منفى غيبت. | ||
#: | #:نویسنده معتقد است كه عوامل و علل مختلفى در اين مسأله نقش داشته، اما وى به سه عامل از آنها كه عبارتند از آمادگى افكار عمومى، بيدارى و هوشيارى شیعیان و انتخاب نواب خاص از طرف امام زمان(عج)، به اختصار اشاره كرده است؛ اما از آن‌جا كه عامل سوم، محور و اساس نوشته اوست، تفصيل بيشترى را به خود اختصاص داده است. | ||
دوم، در چهار قسمت زير، به تفصيل، زندگانى نواب خاص امام زمان(عج) در طول هفتاد سال غيبت صغرا را بررسى كرده است. | دوم، در چهار قسمت زير، به تفصيل، زندگانى نواب خاص امام زمان(عج) در طول هفتاد سال غيبت صغرا را بررسى كرده است. | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۲: | ||
الف) عثمان بن سعيد: كه اولين نايب خاص بوده و زندگى او در دوره امام هادى(ع) آغاز مى‌شود. بعد از امام هادى(ع)، او بر سر پيمان خود وفادار مانده و ملتزم به خدمت [[امام عسكرى(ع)]] گرديد و بعد از آن حضرت، به عنوان نايب خاص امام زمان(عج) معرفى شد. | الف) عثمان بن سعيد: كه اولين نايب خاص بوده و زندگى او در دوره امام هادى(ع) آغاز مى‌شود. بعد از امام هادى(ع)، او بر سر پيمان خود وفادار مانده و ملتزم به خدمت [[امام عسكرى(ع)]] گرديد و بعد از آن حضرت، به عنوان نايب خاص امام زمان(عج) معرفى شد. | ||
تاريخ تولد، وفات و مدت نيابت او به طور دقيق معلوم نيست، اما | تاريخ تولد، وفات و مدت نيابت او به طور دقيق معلوم نيست، اما نویسنده با جمع قرائن و شواهد، مدت نيابت وى را حدود پنج سال حدس زده است. در زمان نيابت وى، به علت موقعيت زمانى خاص، مدعیان دروغين نيابت كمتر ظاهر شدند و فقط دو نفر، آن هم به صورت كم‌رنگ، چنين ادعایى را داشتند. | ||
ايشان تلاش كرد وانمود كند كه [[امام عسكرى(ع)]] بدون جانشين از دنيا رفته، تا حضرت مهدى(عج) را از خطر دستگاه عباسى مصون دارد و از طرف ديگر، سعى مى‌كرد وجود امام زمان(عج) را براى | ايشان تلاش كرد وانمود كند كه [[امام عسكرى(ع)]] بدون جانشين از دنيا رفته، تا حضرت مهدى(عج) را از خطر دستگاه عباسى مصون دارد و از طرف ديگر، سعى مى‌كرد وجود امام زمان(عج) را براى شیعیان اثبات كرده و مسأله غيبت را با علل قانع كننده، توجيه نمايد. دوران نيابت وى، مقارن با خلافت «معتمد» بود. | ||
ب) محمد بن عثمان عمرى. ايشان فرزند نايب اول است و از همان دوران كودكى، در خدمت امام هادى(ع) و [[امام عسكرى(ع)]] بوده و بعد از پدر، به عنوان نايب دوم معرفى شده و حدود نيم قرن، نماينده امام زمان(عج) در تمامى شئون | ب) محمد بن عثمان عمرى. ايشان فرزند نايب اول است و از همان دوران كودكى، در خدمت امام هادى(ع) و [[امام عسكرى(ع)]] بوده و بعد از پدر، به عنوان نايب دوم معرفى شده و حدود نيم قرن، نماينده امام زمان(عج) در تمامى شئون شیعیان بود. به خاصر طولانى بودن دوران نيابت وى، توقيعات زيادى در زمينه‌هاى مختلف، در زمان ايشان صادر گرديده است. | ||
در زمان وى، | در زمان وى، مدعیان دروغين زيادى پيدا شد و يكى از كارها و فعالیت‌های مهم او، مبارزه مستمر با اين مدعیان بود و با سعى و تلاش بى‌وقفه، توانست عموم شیعیان را از چنگال آنان برهاند و با رسوا كردن آنها به وسيله اخراج توقيعات لعن از طرف امام زمان(عج)، نيابت حقيقى خويش را اثبات كند. | ||
نویسنده سرچشمه ادعاى دروغين اين افراد را در سه چيز خلاصه كرده است: | |||
#ضعف ايمان و زمينه انحراف. | #ضعف ايمان و زمينه انحراف. | ||
| خط ۷۷: | خط ۷۸: | ||
دوران نيابت وى، مقارن با بقيه خلافت «معتمد» و خلافت «معتضد» و «مقتدر» بود؛ مرگ خود را پيش‌گويى نموده و در سال 305ق وفات نمود. | دوران نيابت وى، مقارن با بقيه خلافت «معتمد» و خلافت «معتضد» و «مقتدر» بود؛ مرگ خود را پيش‌گويى نموده و در سال 305ق وفات نمود. | ||
ج) ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى. برخلاف ساير نواب، بعضى از مورخين تنها به جنبه‌هاى سياسى زندگى ايشان پرداخته‌اند و | ج) ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى. برخلاف ساير نواب، بعضى از مورخين تنها به جنبه‌هاى سياسى زندگى ايشان پرداخته‌اند و نویسنده بر اين باور است كه بعضى از ابهامات موجود، درباره ايشان كمتر مشاهده مى‌شود. وى به خاطر نسبتى كه با خاندان نوبختى داشت، در دستگاه عباسى از موقعيت خوبى برخوردار بود و بسيارى از مشكلات شیعیان را از اين طريق حل مى‌نمود. | ||
وى قبل از وزارت حامد بن عباس، از آزادى خوبى برخوردار بود؛ ليكن بعد از به وزارت رسيدن او، به خاطر كينه اين وزير با | وى قبل از وزارت حامد بن عباس، از آزادى خوبى برخوردار بود؛ ليكن بعد از به وزارت رسيدن او، به خاطر كينه اين وزير با شیعیان، فعالیت‌های وى محدود شده و مجبور شد به صورت مخفيانه زندگى كند و در اين مدت شلمغانى را از طرف خود منصوب نموده بود كه واسطه بين او و شیعیان باشد. شلمغانى نيز از استتار حسين بن روح، سوء استفاده كرده و مدعى نيابت دروغين شد. بعد از عزل حامد بن عباس و وزارت ابن فرات، وى موقعيت خود را بازيافت، ليكن بعد از عزل ابن فرات، توسط مقتدر تا سال 317ق زندانى گشت. | ||
وى معاصر با بقيه خلافت «مقتدر» و قسمتى از خلافت «راضى» می‌زيسته، مدت نيابتش بيست و يك سال به طول انجاميد و در سال 326ق وفات يافت. | وى معاصر با بقيه خلافت «مقتدر» و قسمتى از خلافت «راضى» می‌زيسته، مدت نيابتش بيست و يك سال به طول انجاميد و در سال 326ق وفات يافت. | ||
| خط ۹۲: | خط ۹۳: | ||
پاورقى‌ها به ذكر منابع و توضيح برخى كلمات متن پرداخته است. | پاورقى‌ها به ذكر منابع و توضيح برخى كلمات متن پرداخته است. | ||
== منابع == | ==منابع مقاله== | ||
#مقدمه و متن كتاب. | #مقدمه و متن كتاب. | ||
#پارسا با مشاركت بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج) و انتشارات مسجد جمكران، (1388)، «امام مهدى(عج) در آينه قلم كارنامه منابع پيرامون امام مهدى | #پارسا با مشاركت بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج) و انتشارات مسجد جمكران، (1388)، «امام مهدى(عج) در آينه قلم كارنامه منابع پيرامون امام مهدى عليه‌السلام و مهدویت»، قم، مؤسسه اطلاع رسانى اسلامى مرجع، ج1 ص153. | ||
#سليميان، خدامراد (تابستان 1388)، درسنامه مهدویت، قم، مركز تخصصى مهدویت، چاپ ششم. | #سليميان، خدامراد (تابستان 1388)، درسنامه مهدویت، قم، مركز تخصصى مهدویت، چاپ ششم. | ||
{{مهدویت}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
| خط ۱۰۷: | خط ۱۰۸: | ||
[[رده:ائمه اثنی عشر (دوازده امام)]] | [[رده:ائمه اثنی عشر (دوازده امام)]] | ||
[[رده:حالات فردی]] | [[رده:حالات فردی]] | ||
[[رده:امام مهدی(عج)]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۸:۳۳
| پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان(عج) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | غفارزاده، علی (نویسنده) |
| ناشر | نبوغ |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1375 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | محمد بن حسن(عج)، امام دوازدهم، 255ق. - توقیعات نواب اربعه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 51/35 /غ7پ4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
پژوهشى پيرامون زندگانى نواب خاص امام زمان(عج)، اثر على غفارزاده، به تحقيق در ويژگى‌ها، تاريخچه غيبت صغرا و معرفى نمايندگان مخصوص امام زمان(عج) در اين دوران پرداخته است.
كتاب به زبان فارسى و در سال 1374ش نوشته شده است.
انگيزه تأليف كتاب، ارائه آن به عنوان پايان نامه تحصيلى دوره كاشناسى ارشد مى‌باشد.
با اين كه آگاهى از زندگانى نايبان خاص در زمان غيبت صغرى، از اهميت خاصى برخوردار است، كمتر كتاب جامعى در اين باره نگارش يافته و به همين دليل، اثر حاضر، از اهميت ويژه‌اى برخوردار است.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از آيت‌الله سبحانى و مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش، به بيان حوادث سياسى هر يك از نواب اربعه و خصوصيات فردى آنها را پرداخته است.
مباحث، به روش توصيفى و تاريخى و با استفاده از متون حديثى شيعه نگارش يافته است.
نویسنده پس از طرح مباحثى مانند غيبت امام زمان(عج)، غيبت صغرا و كبرا، علل محفوظ ماندن مكتب تشيع از اثرات غيبت و... نواب چهارگانه امام زمان(عج) در زمان غيبت صغرا را به ترتيب معرفى كرده است.
كتاب حاصل تحقيقات نویسنده درباره سفيران چهارگانه حضرت مهدى(عج) است.
گزارش محتوا
آيت‌الله سبحانى در مقدمه خود، ضمن بيان اهميت موضوع غيبت صغرى، به اين نكته اشاره كرده است كه از ميان مسائل فراوانى كه نياز به پژوهش دارد، نویسنده، مسأله غيبت صغرى را مطرح كرده و از آن، تحليل زيبا و ارزنده‌اى ارائه نموده است.
گذشته از قطعى بودن موضوع مهدى موعود(عج) از ديدگاه مدارک متقن اسلامى، اختصاص داشتن اين شخصيت به امام دوازدهم شيعه، دلايل محكمى دارد كه نویسنده در مقدمه، تمام آن دلايل را در دو دليل اسلامى و علمى خلاصه كرده و هر يك را مفصلا توضيح داده است.
بخش اول، در سه فصل، مباحث مقدماتى زير را مطرح كرده است:
- غيبت كبرى و صغرى.
- محدثين شيعه، اخبار مربوط به امام زمان(عج) و غيبت آن حضرت را از پيامبر(ص) و ائمه(ع) به ترتيب نقل كرده و در كتب خود آورده‌اند. در آن احاديث، اوصاف و ويژگى‌هاى غيبت بيان شده و در طول تاريخ، طبق آن به وقوع پيوسته است. نویسنده معتقد است اين وقوع، خود يكى از دلايل قطعى صدق اين احاديث و دليلى قطعى بر صحت امامت آن حضرت است.
- خلفاى دوران غيبت صغرى.
- اين دوران، كه نوّاب خاص در آن، مسئوليت نيابت را به عهده داشتند، مصادف با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بوده است. نویسنده در اين قسمت، به ذكر اسامى، بعضى ويژگى‌ها و مدت خلافت هر يك از اين خلفا و آن قسمت از زندگانى‌شان كه مرتبط با جريان غيبت صغرى، نواب خاص و شيعان مى‌باشد، پرداخته است.
- يكى از ويژگى‌هاى خلفاى عباسى كه در همه آنها مشترك بوده و نویسنده به آن اشاره كرده، مشغول بودن و پرداختن آنها به لهو و لعب، خوش‌گذرانى، شراب‌خوارى، شب‌نشينى‌ها و عدم كوچك‌ترين توجه به شئون زندگى مردم است.
- علل محفوظ ماندن مكتب تشيع از اثرات منفى غيبت.
- نویسنده معتقد است كه عوامل و علل مختلفى در اين مسأله نقش داشته، اما وى به سه عامل از آنها كه عبارتند از آمادگى افكار عمومى، بيدارى و هوشيارى شیعیان و انتخاب نواب خاص از طرف امام زمان(عج)، به اختصار اشاره كرده است؛ اما از آن‌جا كه عامل سوم، محور و اساس نوشته اوست، تفصيل بيشترى را به خود اختصاص داده است.
دوم، در چهار قسمت زير، به تفصيل، زندگانى نواب خاص امام زمان(عج) در طول هفتاد سال غيبت صغرا را بررسى كرده است.
الف) عثمان بن سعيد: كه اولين نايب خاص بوده و زندگى او در دوره امام هادى(ع) آغاز مى‌شود. بعد از امام هادى(ع)، او بر سر پيمان خود وفادار مانده و ملتزم به خدمت امام عسكرى(ع) گرديد و بعد از آن حضرت، به عنوان نايب خاص امام زمان(عج) معرفى شد.
تاريخ تولد، وفات و مدت نيابت او به طور دقيق معلوم نيست، اما نویسنده با جمع قرائن و شواهد، مدت نيابت وى را حدود پنج سال حدس زده است. در زمان نيابت وى، به علت موقعيت زمانى خاص، مدعیان دروغين نيابت كمتر ظاهر شدند و فقط دو نفر، آن هم به صورت كم‌رنگ، چنين ادعایى را داشتند.
ايشان تلاش كرد وانمود كند كه امام عسكرى(ع) بدون جانشين از دنيا رفته، تا حضرت مهدى(عج) را از خطر دستگاه عباسى مصون دارد و از طرف ديگر، سعى مى‌كرد وجود امام زمان(عج) را براى شیعیان اثبات كرده و مسأله غيبت را با علل قانع كننده، توجيه نمايد. دوران نيابت وى، مقارن با خلافت «معتمد» بود.
ب) محمد بن عثمان عمرى. ايشان فرزند نايب اول است و از همان دوران كودكى، در خدمت امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) بوده و بعد از پدر، به عنوان نايب دوم معرفى شده و حدود نيم قرن، نماينده امام زمان(عج) در تمامى شئون شیعیان بود. به خاصر طولانى بودن دوران نيابت وى، توقيعات زيادى در زمينه‌هاى مختلف، در زمان ايشان صادر گرديده است.
در زمان وى، مدعیان دروغين زيادى پيدا شد و يكى از كارها و فعالیت‌های مهم او، مبارزه مستمر با اين مدعیان بود و با سعى و تلاش بى‌وقفه، توانست عموم شیعیان را از چنگال آنان برهاند و با رسوا كردن آنها به وسيله اخراج توقيعات لعن از طرف امام زمان(عج)، نيابت حقيقى خويش را اثبات كند.
نویسنده سرچشمه ادعاى دروغين اين افراد را در سه چيز خلاصه كرده است:
- ضعف ايمان و زمينه انحراف.
- طمع كردن به اموالى كه از سراسر بلاد اسلامى به سوى نواب سرازير مى‌شد.
- رسيدن به شهرت و رياست در جامعه.
دوران نيابت وى، مقارن با بقيه خلافت «معتمد» و خلافت «معتضد» و «مقتدر» بود؛ مرگ خود را پيش‌گويى نموده و در سال 305ق وفات نمود.
ج) ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى. برخلاف ساير نواب، بعضى از مورخين تنها به جنبه‌هاى سياسى زندگى ايشان پرداخته‌اند و نویسنده بر اين باور است كه بعضى از ابهامات موجود، درباره ايشان كمتر مشاهده مى‌شود. وى به خاطر نسبتى كه با خاندان نوبختى داشت، در دستگاه عباسى از موقعيت خوبى برخوردار بود و بسيارى از مشكلات شیعیان را از اين طريق حل مى‌نمود.
وى قبل از وزارت حامد بن عباس، از آزادى خوبى برخوردار بود؛ ليكن بعد از به وزارت رسيدن او، به خاطر كينه اين وزير با شیعیان، فعالیت‌های وى محدود شده و مجبور شد به صورت مخفيانه زندگى كند و در اين مدت شلمغانى را از طرف خود منصوب نموده بود كه واسطه بين او و شیعیان باشد. شلمغانى نيز از استتار حسين بن روح، سوء استفاده كرده و مدعى نيابت دروغين شد. بعد از عزل حامد بن عباس و وزارت ابن فرات، وى موقعيت خود را بازيافت، ليكن بعد از عزل ابن فرات، توسط مقتدر تا سال 317ق زندانى گشت.
وى معاصر با بقيه خلافت «مقتدر» و قسمتى از خلافت «راضى» می‌زيسته، مدت نيابتش بيست و يك سال به طول انجاميد و در سال 326ق وفات يافت.
د) ابوالحسن على بن محمد سمرى. در سال 326ق، از طرف نايب سوم، به نيابت منصوب شد. وى از اصحاب امام عسكرى(ع) بوده است. يك هفته قبل از مرگش، توقيعى از طرف امام زمان(عج) صادر گرديد كه در آن، حضرت از خاتمه دوران غيبت صغرى و شرع غيبت كبرى خبر داده بود. مدت نيابت وى، تا سال 329ق به طول انجاميد و در نيمه شعبان آن سال، دار فانى را وداع را گفت.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده مؤلف در انتهاى كتاب آمده است.
پاورقى‌ها به ذكر منابع و توضيح برخى كلمات متن پرداخته است.
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- پارسا با مشاركت بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود(عج) و انتشارات مسجد جمكران، (1388)، «امام مهدى(عج) در آينه قلم كارنامه منابع پيرامون امام مهدى عليه‌السلام و مهدویت»، قم، مؤسسه اطلاع رسانى اسلامى مرجع، ج1 ص153.
- سليميان، خدامراد (تابستان 1388)، درسنامه مهدویت، قم، مركز تخصصى مهدویت، چاپ ششم.