دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم

دانشنامه‏‌ی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم
پدیدآوران	محمدزاده، مرضیه (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم
ناشر	وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1386 ش
چاپ	2
شابک	‎964-422-623-2
موضوع	حسین بن علی(ع)، امام سوم، 4 - 61ق. - شعر - مجموعه‌‏ها شاعران ایرانی - سرگذشت‌نامه شاعران عرب - سرگذشت‌نامه شعر عربی - مجموعه‌ها شعر فارسی - مجموعه‌ها واقعه کربلا، 61ق. - شعر - مجموعه‌‏ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏4072‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏5‎‏ ‎‏م‎‏38
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، دانشنامه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

دانشنامه شعر عاشورایی؛ انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، تألیف مرضیه محمدزاده، دربرگیرنده زندگی شاعران عرب و غیر عرب و نمونه‌هایی از اشعار و مراثی آنان است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از بهاءالدین خرمشاهی و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، در دو بخش اصلی و هر بخش در چندین فصل، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، به امام حسین(ع) و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شدهو در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است.

نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده‏ ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهت‏‌گیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ به‌‏ویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مى‏‌باشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونه‏‌هایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حق‏‌جویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه می‌‏گیرند تا خصلت‏هاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان می‌‏دهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنه‏ى حق‏‌جویی‌اند، قرار می‌‏دهد

وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعه‌‏ى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبک‏ها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناک‏ترین مرثیه‏‌ها، عواطف را برانگیختند و به جنبه‏‌هاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعه‌‏نگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود

نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع) در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهت‏گیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوخته‏‌اى که در رثاى سالار شهیدان(ع) سروده‏‌اى دارد، نامی‌برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونه‏‌هاى شعر عاشورایى آنان بوده است‏

جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونه‏‌هایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است.

فصل‏‌بندى جلد اول بر اساس ادوار تاریخى ظهور شاعر صورت پذیرفته است؛ به‌طورى‌که شاعران عرب به پنج دوره‏ متمایز تقسیم شده‏‌اند و در آغاز هر دوره مختصات و مشخصات مرثیه در آن دوره و تغییرات مرثیه‌‏سرایى نسبت به دوره‌‏ى ماقبل تشریح گردیده است.

این پنج دوره به ترتیب عبارتند از:

دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری):

نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهاده‏‌اند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین(ع) را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و به‌گونه‏‌اى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نموده‏‌اند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمه‌‏اش رفت، ولى او با بهانه‏‌هاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثه‌‏ى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو می‌افتد. هنوز چندى از واقعه‏‌ى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش می‌‏گدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مى‏‌رسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چاره‌‏ساز و جبران‌‏کننده منتهى مى‌گردد

دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى):

این قرن به عصر شکوفایى شعر و ادب شهرت دارد و تعدادى از بهترین شاعران حسینى را در خود پرورانده است. چهره‌هایى مانند صنوبرى، کشاجم، ابوفراس، شریف رضى، شریف مرتضى، مهیار دیلمى و... عمده‏‌ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره چنین است: رثا و نوحه‏‌سرایى؛ مشارکت بنى عباس در جرائم بنى امیه و تحول در کیفیت خون‌خواهى شهداى کربلا

دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى):

افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مى‌‏سازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کم‏بار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‏‌توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین(ع) تقدیم مى‌‏کند. عمده‏‌ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحه‌‏سرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیه‏‌سرایى

دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى):

قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‌‏شود. با وجود این، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمى‌‏شود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگی‌هاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهره‌‏مندى عامه مردم، سبکی عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى‏ که در این زمینه شعر سروده‏‌اند، تبحر در ادب نداشته‏‌اند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نموده‏‌اند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوت‏هاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مى‌‏رود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتل‏‌سرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه می‌یابد. عمده‏‌ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحه‏سرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین(ع)

دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى):

این دوره، دوره شعر معاصر حسینى‏ نام گرفته و عمده‏‌ترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از:

الف)- رثا: از جلوه‌‏هاى مهم رثا در شعر معاصر به موارد زیر مى‏‌توان اشاره نمود:

1. گریه بر اطلال و دمن؛
2. وصف احوال درونى شاعر؛
3. توصیف فاجعه کربلا و بیان عظمت آن؛
4. روح زندگى در رثا.

ب)- مدح: عمده‏‌ترین مسائلى که فن مدح در عصر حاضر بدان پرداخته عبارتند از:

1. مدح نسب؛
2. مدح خصایص فردى؛
3. مدح سازنده.

ج)- حماسه: مهم‌ترین مؤلفه‌های آن عبارتند از:

1. مجد و عظمت، جاودانگى و خلود؛
2. حقارت دنیا؛
3. جنگاورى و دلاورى؛
4. استقبال از مرگ؛
5. شهادت

جلد دوم کتاب که شامل شاعران غیر عرب (اعم از ایرانى و سایر ملل) مى‏‌باشد، در سه فصل شاعران متقدم، متأخر و معاصر به‌تفکیک زمانى، مشخص شده‏‌اند. شاعران متقدم و متأخر بر اساس سال وفات و معاصرین بر مبناى سال ولادت طبقه‌‏بندى گردیده‏‌اند

از شاعران معاصر آنان‏ که در قید حیات نبودند و یا به علت اشتهار، زندگی‌‏نامه و نمونه‏‌هاى اشعار آنان در دسترس بود، با تحقیق اسنادى و رجوع به کتابخانه‏‌ها، اطلاعات مورد نیاز جمع‏‌آورى و اشعار آنان از بین کتب آنها یا مجموعه‌‏هاى گردآورى شده گزینش گردید. سایر شاعران معاصر - که بیش از نیمى از شاعران معاصر گردآورى شده‏‌اند - با مراجعه و ارتباط مستقیم با آنان، زندگی‌‏نامه و اشعارشان اخذ گردید

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، به‌همراه نمایه آیات؛ روایات؛ اشعار عربی؛ فارسی؛ اشخاص؛ اماکن جغرافیایی؛ قبایل، خاندان، فرق و مذاهب؛ وقایع و کتب، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از موضوعات و مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.