ترتيب الأمالي: ترتیب موضوعي لأمالي المشایخ الثلاثة: الصدوق، و المفید و الطوسي

‏ترتیب الأمالي: ترتیب موضوعي لأمالي المشایخ الثلاثة: الصدوق، و المفید و الطوسي
پدیدآوران	محمودی، محمدجواد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	ترتیب موضوعی لامالی المشایخ الثلاثه: الصدوق، و المفید و الطوسی رفیع الله مقامهم
ناشر	بنیاد معارف اسلامی
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1430 ق
چاپ	2
شابک	‎964-6289-51-2
موضوع	احادیث شیعه - قرن 4ق. احادیث شیعه - قرن 5ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	10
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏129‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏8‎‏ ‎‏13*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ترتيب الأمالي؛ ترتيب موضوعي لأمالي المشايخ الثلاثة: الصدوق و المفيد و الطوسي، تأليف محمدجواد محمودى و به زبان عربى است.

ترتيب الأمالي و يكى نمودن سه كتاب امالى‌هاى سه‌گانه، از ديرزمان مورد اقبال دانشمندان و دانش‌پژوهان بوده است، ولى با توجه به اينكه مجالس آنها طى ساليان متمادى و در مكان‌هاى مختلف بوده است و كتاب‌ها تنها بر اساس ترتيب زمانى تدوين شده و در هركدام از مجالس، مطالب فراوان و پراكنده‌اى وجود دارد، بلكه گاهى در حديث واحد تنوّع فراوانى از جهت مطالب وجود دارد كه دسترسى به هركدام از آنها وقت زيادى از خواننده مى‌گيرد، بدين جهت نویسنده تصميم گرفته است آنها را بر اساس نظمى صحيح و منطقى مرتب نمايد.

ساختار

كتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در ده جلد، تنظيم شده است.

گويا ابتدا تصميم نویسنده بر اين بوده كه هركدام از كتاب‌هاى سه‌گانه، به‌صورت مستقل ترتيب داده شود، امّا پس از مراجعه و دقّت، دريافته است كه اين سه، مشتركات فراوانى دارند؛ چراكه شيخ مفيد در اين كتاب روايت‌هاى فراوانى را از شيخ صدوق نقل كرده كه آنها در امالى شيخ صدوق موجود است و شيخ طوسى احاديث زيادى را از استادش شيخ مفيد روايت كرده كه همه آنها در امالى شيخ مفيد آمده است و احاديث متعدّدى نيز به‌واسطه از شيخ صدوق روايت شده كه در امالى‌هاى صدوق و مفيد موجود است. همين امر موجب شده است تا وى تصميم به ادغام هر سه و ايجاد مجموعه جديدى به نام «ترتيب الأمالي» (كتاب موجود) بگيرد. البته پيش از اين كار، امالى شيخ صدوق در سه باب كلّى به‌صورت زير مرتب شده بود:

باب اوّل، آنچه مربوط به مناقب اهل‌بيت(ع) و باب دوم، آنچه متعلّق به عبادات و اوراد و اذكار و باب سوم، آنچه متعلّق به متفرّقات است.

نكته‌اى كه يادآورى آن خالى از فايده نيست، اين است كه ابتدا تصميم نویسنده بر آن بوده تا امالى سيّد مرتضى نيز به اين مجموعه اضافه گردد، ولى با توجّه به تفاوت اساسى آن از نظر موضوعات و جاى نگرفتن آن در چارچوب كتاب‌هاى روايى، به اين سه امالى (صدوق، مفيد و طوسى) ملحق نشده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به شرح حال مشايخ سه‌گانه صاحبان امالى‌ها، نسخه‌هاى امالى‌ها، ترتيب كار و مطالب مفيد ديگرى درباره كتاب، پرداخته شده است.

امالى، جمع امليه است، همانند اغانى كه جمع اغنيه است و امليه نيز خود املاء است و آن عبارت است از اينكه يكى تقرير نمايد و ديگرى سخنان وى را بنويسد و همين‌طور به مطلبى كه معلّم مى‌گويد و دانش‌آموز آن را مى‌نويسد، «املاء» مى‌گويند و نيز به نوع و درست نوشتن كلمات، املاء گفته مى‌شود.

مراد از امالى در اينجا اين است كه درس عالمى را شاگردان وى به رشته‌ى تحرير درآورند، اين نوشته‌ها نوعا شامل مطالب مختلف فقهى، حديثى، علمى، تاريخى است كه در قالب كتاب به نام «امالى يا مجالس» ناميده مى‌شود. اين روش در ميان علماى سلف سنّتى رايج بوده و عالمان فنون مختلف به آن مبادرت مى‌ورزيدند. روش املاى استاد مانند روش نقل حديث است، كه استاد در ابتداى سخن مى‌گويد: استاد من فلانى در فلان مكان و در فلان تاريخ چنين گفت و او از استادش فلانى و همچنين تا سند را به پيامبر(ص) يا يكى از ائمه(ع) یا يك صحابى مى‌رساند، آنگاه مطلبى را از وى نقل مى‌نمايد. يا اينكه سخنى كه نياز به شرح و توضيح دارد را نقل نموده و به شرح و تفسير آن مى‌پردازد. اين كار موجب شده تا كتاب‌هاى ارزشمندى در علوم و فنون مختلف به وجود آيد.

در ميان كتاب‌هایى كه به اين نام معروف است، سه امالى كه در اين اثر، در كنار يكديگر قرار گرفته‌اند، در ميان عالمان شيعه، از اهميت خاصى برخوردار است؛ به‌گونه‌اى كه توجّه خاصى به آنها شده و از احاديث اين‌گونه آثار در مباحث فقهى استفاده برده و بدان استدلال مى‌نمايند، مرحوم شيخ حرّ عاملى نيز احاديث فقهى آنها را در كتاب معروف «وسائل الشيعة»، نقل كرده است كه عبارتند از: امالى‌هاى «شيخ صدوق» و «شيخ مفيد» و «شيخ طوسى».

بشر دائما در حال پيشرفت است و با ترتيب و تدوين يافته‌هاى پيشين به يافته‌هاى جديدى دست مى‌يابد. در موضوع روايات و احاديث وارده از اهل‌بيت(ع) مى‌بينيم كه اصول اربعمائه به‌صورت كتب اربعه مدوّن مى‌شود و آنها نيز با همّت و پشتكار عالمى فرهيخته، ترتيب جديدى يافته و كتاب ارزشمند «وسائل الشيعة» به عالم دانش تقديم مى‌شود.

علامه محمّدباقر مجلسى پيشتاز حركتى است كه با تدوين مجموعه عظيمى از كتاب‌ها، دايرةالمعارف «بحار الأنوار» را مى‌نگارد. بنابراین... اصل حركت، از قرن‌ها پيش آغاز شده و لازم است اين كار سيرى رو به رشد داشته و همه آثار ارزشمند را در بر گيرد.

كارهاى انجام‌گرفته در اثر حاضر، به‌تفصيل در مقدّمه كتاب ذكر شده است. در اينجا نكات مهم و اساسى آن، كه دربردارنده ويژگى‌هاى مهم كتاب مى‌باشد، فهرست‌وار تقديم مى‌گردد:

الف)- «ترتيب الأمالي»، ترتيبى است بر اساس موضوعات مختلف. موضوعاتى كه حديث‌هاى اين كتاب‌ها بر اساس آن دسته‌بندى شده است، عبارتند از: عقل، علم و جهل، توحيد، عدل، موت، برزخ، معاد، بهشت و دوزخ، احتجاج، نبوّت عامّه، نبوّت خاصّه، تاريخ انبيا و اسلام و امم و ملوك، امامت، تاريخ امامان دوازده‌گانه، حوادث و فتنه‌هاى واقع‌شده پس از پيامبر(ص)، آنچه مرتبط به ملائكه و شياطين و جنّ و حيوانات است، خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها (كه موضوعات اخير در كتابى به نام «السماء و العالم» آمده است)، مكارم اخلاق و مساوى اخلاق، احكام معاشرت با ديگران، حقوقى كه مردم بر همديگر دارند، آداب و سنن، آداب سفر، مواعظ، نواهى و معاصى، ابواب گوناگون فقه و احكام مانند طهارت، جنائز، صلات، صوم، زكات، جهاد، خمس، حج، امر به معروف و نهى از منكر، قرآن و دعا، عقود و ايقاعات، قضايا و احكام، شهادات، جنايات، حدود، ديات و غير اينها از عنوان‌هاى گوناگون كه هركدام از اين عناوين، زيرمجموعه‌هاى فراوانى دارد.

ب)- در اين ترتيب، بر اساس روش علاّمه مجلسى در «بحار الأنوار» و شيخ حرّ عاملى در «وسائل الشيعة» كار شده است، ولى مؤلّف، خود را در چارچوب روش آنها محصور نساخته؛ چراكه گاهى بابى جديد كه در آن‌ها نيست افزوده شده است و گاهى نيز بابى كه در امالى‌ها مطلبى درباره آن نبوده، حذف شده است.

ج)- در چينش احاديث، مراعات پيشين و پسين شده است و بر همين اساس، در هر باب، ابتدا احاديث امالى شيخ صدوق، سپس احاديث امالى شيخ مفيد و آنگاه احاديث شيخ طوسى آمده است. در مواردى كه هر سه كتاب يا دو تاى آن در حديثى از نظر سند و متن اتفاق دارند، ابتدا سند و متن پيشين آورده شده، آنگاه در ذيل آن به نقل كتاب دوم از اوّلى بسنده شده است. امّا در مواردى كه متن يكى بوده، ولى سندها اختلاف داشته، پس از آوردن متن و سند پيشين، سند دوم آورده شده و با آوردن كلمه «مثله» از تكرار متن خوددارى شده است و در مواردى كه اختلاف جزئى در متن بوده، به موارد اختلاف اشاره شده است و در صورتى كه اختلاف عبارت‌ها فراوان بوده، متن بعدى نيز تكرار شده است.

د)- احاديث اين كتاب، داراى دو نوع شماره است، يكى شماره‌هاى مسلسل مربوط به احاديث كه از اوّلين حديث باب اوّل آغاز و به ترتيب تا آخرين حديث باب آخر كتاب ادامه يافته است و ديگرى مربوط به هر باب است كه به‌صورت مستقل هر باب شماره‌گذارى مستقل شده است و براى اجتناب از مخلوط شدن شماره‌ها، شماره‌هاى مسلسل بين دو قوس قرار داده شده است. مجموع حديث‌هاى سه كتاب - با توجّه به تكرارى بودن برخى احاديث - 2997 حديث بوده است.

تعداد حديث‌هاى سه كتاب به‌تفكيك چنين است: امالى شيخ صدوق، شامل 97 مجلس و در مجموع 1044 حديث. امالى شيخ مفيد، شامل 42 مجلس و در مجموع 391 حديث و امالى شيخ طوسى، شامل 46 مجلس و در مجموع 1562 حديث، كه پس از تبويب و قرار گرفتن احاديث در باب‌هاى گوناگون و تقطيع برخى احاديث، مجموع احاديث «ترتيب الأمالي»، به 5642 حديث بالغ شده است.

ه)- حديث‌هایى كه دربرگيرنده بيش از يك موضوع بوده، بر اساس موضوعاتى كه داشته، پراكنده شده و در جاى مناسب خويش درج شده است.

و)- در مواردى كه حديثى تقطيع شده است، براى اينكه خواننده به‌طور كامل از كتاب‌هاى سه‌گانه بى‌نياز گردد و براى اجتناب از برخى عواقب نامطلوب تقطيع، در يك مورد كه مناسب‌تر بوده است، حديث به‌طور كامل آورده شده و در موارد ديگر به محلّى كه به‌صورت كامل آمده ارجاع شده است.

ز)- نشانى هر حديثى در پايان هر حديث با خطى مشخص ميان دو قوس آورده شده است. در اين نشانى‌ها، ابتدا نام كتاب و سپس شماره مجلس، آنگاه شماره حديث آمده است. شماره‌گذارى‌هاى احاديث در نشانى‌ها، ممكن است اندكى با آنچه در اصل چاپ شده بوده، اختلاف داشته باشد و اين بدان جهت است كه در شماره‌گذارى‌هاى اصل، گاهى يك حديث به‌اشتباه تبديل به دو حديث شده و گاهى به‌عكس، دو حديث مستقل در ذيل يك شماره آمده است. البته، اين‌گونه موارد اندك است.

ح)- در مواردى كه حديث به‌طور كامل آورده شده، سند به‌طور كامل و با حفظ تمامى خصوصياتى كه در اصل بوده، آورده شده است، امّا در مواردى كه تقطيعى صورت گرفته، در واقع يك نوع تلخيص و درباره متن نيز به حداقلى كه مرتبط با موضوع بوده، اكتفا شده است.

ط)- يكى از مشكلات تقطيع و ترتيب موضوعى، اين بوده كه كتاب‌هاى سه‌گانه، بر اساس مجلس‌هاى متعدّد مرتب شده بود كه در ابتداى هر مجلس، شماره هر مجلس و تاريخ آن آمده است و در اوّلين حديث، سندى به‌صورت كامل و با حفظ خصوصيات و جزئيات ذكر شده، ولى در ادامه و در ابتداى حديث‌هاى بعدى، سندها تلخيص شده و گاهى با رمز و اشاره آمده است. به‌ناچار سندها در ابتداى هركدام از اين حديث‌ها، كه بر اساس موضوع پراكنده شده، تكرار شده است.

ى)- سعى شده در اين كتاب از بهترين نسخه‌هاى موجود استفاده شود؛ درعين‌حال توجه به ديگر چاپ‌ها نيز شده است. نسخه مورد استفاده از امالى شيخ صدوق، عبارت است از نسخه چاپ‌شده از سوى مؤسسه بعثت كه بر اساس نسخه‌هاى خطى متعددى آماده شده است. نسخه مورد استفاده از امالى شيخ مفيد، نسخه‌اى است كه توسط آقايان حسين استاد ولى و شيخ على‌اكبر غفارى تحقيق شده و اساس كار آنها بر چهار نسخه خطى بوده است و نسخه مورد استفاده از امالى شيخ طوسى، نسخه چاپ‌شده توسّط مؤسسه بعثت است، كه اين چاپ با استفاده از نسخه خطى نوشته‌شده در سال 582ق و با مقابله نسخه چاپ سنگى و چاپ حروفى سال 1384ق، در نجف اشرف، انجام گرفته است. درعين‌حال، با توجه به وجود اشتباهاتى كه در اين چاپ‌ها وجود داشته، نویسنده، سعى نموده با مراجعه به مصادر مختلف و به‌ويژه اصولى كه بر اينها مقدّم بوده، اقدام به تصحيح نمايد. درعين‌حال هيچ موردى بدون اشاره و استدلال تغيير نيافته است.

ك)- گاهى براى تكميل عبارتى، به‌ناچار كلمه يا كلمه‌هایى اضافه شده، كه جهت حفظ امانت، اين‌گونه موارد ميان كروشه [] قرار داده شده است.

ل)- اين كتاب، صرف ترتيب امالى‌هاى سه‌گانه نمى‌باشد، بلكه احاديث آن تخريج شده و براى هركدام، مصادر و سندهاى گوناگونى نقل شده است. گاهى يك حديث كوتاه كه از اهميّت بيشترى برخوردار بوده، چندين صفحه تخريج شده است؛ به‌عنوان نمونه، براى حديثى كه پيرامون صلوات بر پيامبر(ص) و لزوم اضافه «آل» در صلوات بر آن حضرت مى‌باشد، بيش از پنج صفحه تخريج وجود دارد و يا حديثى كه در آن به‌اختصار به خطبه فدكيّه حضرت زهرا(س) اشاره شده است، 25 مصدر جديد، در حدود چهار صفحه براى آن آمده است؛ البتّه همه تخريج‌ها در پاورقى آورده شده است.

م)- در مواردى كه حديثى نياز به شرح داشته، يا لغتى بايد معنا مى‌شده است، در پاورقى‌هاى كتاب شرح شده است؛ البته در اين شرح‌ها، از نوشته‌ها و شروح علماى سلف همچون علامه مجلسى در «مرآة العقول» و «بحار الأنوار» استفاده شده است.

در پايان كتاب، يك سياهه كامل و جامع آمده است. با مراجعه به اين سياهه، مى‌توان به هرگونه مطلبى كه احتمال وجود آن در اين كتاب داده مى‌شود، به‌آسانى دست يافت.

وضعيت كتاب

اين كتاب در سال 1420ق، از سوى بنياد معارف اسلامى قم، چاپ و منتشر و در سال 1381، از طرف كتاب سال ولايت به‌عنوان كتاب ممتاز شناخته شده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده و جلد دهم، به فهارس فنى كل مجموعه، اختصاص يافته است. اين فهرست‌ها عبارتند از: فهرست آيات؛ احاديث و آثار؛ اسامى؛ كنيه‌ها؛ وقايع و ايام؛ اماكن و بقاع؛ طوايف، قبايل و جماعات؛ حيوانات؛ اشياء، اطعمه و متفرقات؛ كتب و اشعار مذكور در متن.

در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، توضيحات جامع و مفصلى پيرامون برخى از كلمات و عبارات متن، داده شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. محمودى، محمدجواد، «ترتيب الأمالي»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله: كتاب‌هاى اسلامى، شماره 22 و 23، پاييز و زمستان 1384.