متشابه القرآن (طریثیثی)

متشابه القرآن‏
پدیدآوران	طريثيثي، رکن‌الدين (نويسنده) سالمي، عبدالرحمن بن سليمان (محقق)
عنوان‌های دیگر	متشابه القرآن
ناشر	المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم. معهد المخطوطات العربية
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2015م , 1436ق,
شابک	‎978-977-5017-22-2
موضوع	علم کلام تفسير قرآن
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، متشابهات القرآن (ابهام زدایی) را ببینید.

متشابه القرآن، اثر رکن‌الدین ابوطاهر طریثیثی (حدود قرن 5)، کتابی است درباره تفسیر و عقاید از دانشمندی معتزلی که توسط عبدالرحمن بن سلیمان سالمی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.

موضوع کتاب، آیات متشابه قرآن است و نویسنده‌ای معتزلی آن را نگاشته است. به‎ احتمال‎ زیاد، این اثر جزء‎ کتاب‌هایی‎ بوده که از سوی زیدیان ایرانی یا یمنی از ایران و به ‎احتمال ضعیف از عراق، به یمن آورده شده بوده است.

گرایش نویسنده کتاب نوعی اعتزال بصری و بهشمی است. با این وصف در طول کتاب تنها در موارد محدودی این نوع گرایش در تمایز با گرایش بغدادی و یا غیر بهشمی به ظهور پیوسته است. ازآنجاکه بر شیئیت معدوم تکیه می‌کند معلوم است که تحت تأثیر مکتب ابوالحسن بصری نبوده است؛ اما از دیگر سو در کتاب از ابوزید بلخی نقل می‌کند و او را شیخ خود می‌خواند. ازآنجاکه ابوزید بلخی یک متکلم معتزلی نبوده، این امر نشان می‌دهد که ابوطاهر به سنتی از معتزلیان خراسان دل‎بسته بوده که شاید ابوزید بلخی را از خود می‌دانسته و بدو و گرایش‌های او تعلق‎ خاطر داشته‌اند.

ساختار

مؤلف، کتاب را به ده فصل و هر فصل را در چندین باب تنظیم کرده است. تعداد ابواب هر فصل، بسته به اهمیت فصول، متفاوت است. ایشان در ابتدای کتابش نیز مقدمه‌ای آورده است. آقایان عبدالرحمن بن سلیمان سالمی (محقق کتاب)، فیصل حفیان و رضوان سید نیز مقدمه، تقدیمیه و تصدیری بر این اثر افزوده‌اند.

گزارش محتوا

مقدمه محقق به شرح حال نویسنده گمنام کتاب و توضیح این اثرش اختصاص یافته است. محقق، درباره نویسنده می‌گوید: فقط به کنیه و لقب و نسبتش، با استفاده از نسخ خطی از این اثر دست یافتیم. اینکه او در کجا و در چه عصری زندگی می‌کرده است، از مسائل اختلافی است.

او درباره نام کتاب می‌گوید: برای این اثر دو نام «متشابه القرآن» و «تفسير متشابه القرآن الكريم» ذکر شده؛ علاوه بر آن، این اثر به نام «تفسير الطريثيثي» نیز مشهور است.

محقق، سپس از سیر مطالب کتاب و روش نویسنده سخن به میان می‌آورد. وی به روش نویسنده در نگارش، اعتراض نموده و می‌گوید: روش نویسنده با آنچه عرف از آن متابعت می‌نماید قدری متفاوت است؛ زیرا آنچه در نگارش آثار معروف است، تقسیم کتاب به ابوابی است که فصولی در تحت آن وجود دارد، اما در این کتاب، خلاف آن به چشم می‌خورد. در ادامه از دیگر معایب این اثر یاد می‌کند.

مؤلف در آغاز هر فصل، الزامات اقوال مخالفان را بررسی کرده است. وی عمدتاً در مباحث خود به شعر، لغت و گاهی نقل حدیث توجه دارد و در مقدمه می‌نویسد که اختلافات مذاهب به دلیل اختلاف در تأویل است و به همین دلیل وی به نگارش این کتاب اقدام کرده تا در ابواب متعلق به کلام، فنون مختلف آیات متشابه را بررسی کند. وی می‌نویسد که فقط به ابواب کلامی بسنده می‌کند و به اختلافات فقهی و آیات متشابه در این‌باره نمی‌پردازد. همچنین مؤلف در مقدمه تصریح می‌کند که کتابی را پیش از خود نیافته است که در این موضوع کامل باشد، بلکه هریک از نویسندگان پیشین، به موضوعی خاص توجه نشان داده است؛ برای مثال آنچه درباره جبر یا عصمت انبیا نوشته شده است.

در فصل اول، از اصول تأویل درست و موضوع آیات متشابه به‌طور کلی سخن به میان آورده است. فصل دوم، درباره توحید و موضوع آیات تشبیهی قرآن است. مؤلف به عقاید اشعریان و حنابله و حشویه در باب توحید اشاره می‌کند. تقریباً از اواخر قرن چهارم، انتقاد از عقاید ابوالحسن اشعری با مطرح ساختن اصطلاح اشاعره آغاز شد. در آغاز، مخالفان بیشتر با عنوان ابن ابی‌بشر از ابوالحسن یاد می‌کردند و در کتاب‌های معتزلیانی، مانند قاضی عبدالجبار این نکته قابل ‎مشاهده است. مؤلف ما گاه در بررسی عقاید ابوالحسن اشعری از همین نام اشعری استفاده کرده است.

فصل سوم درباره تعدیل و تجویز است که در آن در مورد آیات جبری قرآن و مباحث عدل و ظلم و مشیت و هدایت و اضلال و استطاعت و جز آن بحث شده است.

فصل چهارم، درباره منزلة بين المنزلتين است. این فصل که به مباحث اسماء و احکام پرداخته، به عقاید مرجئه و خوارج در باب فاسق، انتقاد و از موضع معتزلی دفاع کرده است.

فصل پنجم، درباره وعید است و همچنین بابی از آن به امر به ‎معروف و نهی از منکر پرداخته است.

فصل ششم، درباره امامت است. مؤلف در بحث امامت به ‎نقد دیدگاه‌های نص‎گرایانه امامیه و بکریه توجه داشته و عقیده امامیه را درباره عصمت امامان یا استناد افضلیت حضرت امیر - سلام‌الله‌عليه - به قرآن را مورد مناقشه قرار می‌دهد. البته وی قائل به افضلیت ابوبکر بر اساس آیات قرآن هم نیست، ولی به چهار خلیفه نخست اعتقاد دارد. از نکات جالب‎ توجه کتاب این است که گرچه مؤلف از هشام بن الحکم در کنار مقاتل بن سلیمان، به‌عنوان یک مشبهی یاد می‌کند، ولی اعتقاد بیشتر شیعه را اعتقاد موحدین می‌داند و آنان را در حقیقت از تشبیه مبرا می‌داند. این امر طبعاً به گرایش غالب شیعیان امامی از قرن چهارم به بعد مربوط می‌شود که گرایش تنزیهی در میان آنان گسترش پیدا کرد. از این نوشته روشن می‌شود که وی با کتاب‌های امامیه آشنایی خوبی داشته است.

فصل هفتم، درباره عصمت انبیاست. فصل هشتم، درباره طعن‌هایی که بر قرآن زده شده و پاسخ به آن‌هاست.

فصل نهم، درباره مباحث «دقيق الكلام» است که موضوعات متنوعی در آن طرح شده که عمده آن‌ها برخلاف عنوان فصل، به مباحث «دقيق الكلام» مرتبط نیست، بلکه مباحثی مانند خلق قرآن و معراج و عذاب قبر و مسئله عروج مسیح و موارد بسیار متنوع و غیر مرتبط با یکدیگر را نیز شامل می‌شود. مؤلف، مخالف معراج به معنای صعود پیامبر اکرم به آسمان است و آن را تنها در حد اسراء می‌داند. صعود مسیح به آسمان را نیز رد می‌کند و اشاره قرآن را به معنای مرگ مسیح می‌داند. عذاب قبر را هم به معنای عذاب روح تنها در قبر رد می‌کند و آن را به ‎شرط بازگشت روح به جسد و تحمل عذاب محتمل می‌داند. بخش «دقيق الكلام» در مجموع 23 باب است. فصل دهم درباره اصول فقه و فتواست، که در این بخش به برخی مباحث علم اصول فقه پرداخته است که به دلیل آنکه دیدگاه معتزلی نسبتاً کهنی را مطرح می‌کند، حائز اهمیت است.

وضعیت کتاب

محقق می‌گوید: برای این اثر به هشت نسخه خطی دست یافته که چهار نسخه آن در یمن، دو نسخه در عمان و یک نسخه آن در آمریکا بوده است. ایشان هرکدام از این نسخه‌ها را با نام اختصاری و رمزی نام‌گذاری می‌کند و در پاورقی به اختلاف آن نسخه‌ها، با آن علائم رمزی اشاره می‌کند.

ایشان درباره نسخ خطی می‌گوید: در این نسخه‌ها تصحیف و تحریف‌های زیادی به چشم می‌خورد؛ علاوه بر آن اشتباهات نحوی، استفاده از الفاظ ضعیف و قلیل الاستعمال در لغت عرب نیز در آن فراوان یافت می‌شود. سپس به نمونه‌هایی از این اشکالات اشاره می‌کند.

در ابتدای کتاب، تصاویری از چند نسخه خطی این اثر به معرض نمایش گذاشته شده است.

فهرست محتویات و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر اختلاف نسخ، به بیان مستندات مطالب کتاب نیز اختصاص یافته است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. انصاری، حسن، «چاپ کتاب متشابه القرآن از یک نویسنده معتزلی»، پایگاه بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)،
3. انصاری قمی، حسن، «تحفه‌ای گران‎قدر از کاشمر»، کتاب ماه دین، فروردین و اردیبهشت 1385، شماره 102 و 103، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).