الوحدة التاريخية للسور القرآنية
| الوحدة التاريخية للسور القرآنية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نزال، عمران سميح (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | التفسير التاریخی لسورة الأحزاب نموذجا |
| ناشر | دار القراء |
| مکان نشر | سوريه - دمشق |
| سال نشر | مجلد1: 1427ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | تفاسير (سوره احزاب)
قرآن - تحقيق قرآن - سوره‌ها و آيه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 71 /ن4و3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الوحدة التاريخية للسور القرآنية تألیف عمران سمیح نزال، از جمله آثار معاصر در زمینه علوم قرآنی است که در آن موضوع وحدت تاریخی سوره‌های قرآن کریم تبیین و بر آیه‌های سوره احزاب تطبیق شده است.
انگیزه تألیف
نویسنده خود می‌گوید رهنمودهای دوستان، وی را به بیان تأثیر عملی دانش تاریخ نزول و تبیین تأثیر رویکرد تاریخی در نوآوری در تفسیر تمامی قرآن یا برخی از سوره‌ها تشویق کرد. نیاز به ادامه بحث و بررسی در قواعد این روش و رویکرد و برگرفتن آن رهنمودها وی را در این کار جدی کرد و بر آن داشت تا برخی از اشکالاتی که ناشی از برداشت نادرست است، بپردازد؛ اما وظیفه اصلی همان تأکید و تمرکز بر یکی از مسائل مهم دانش تاریخ نزول، یعنی وحدت تاریخی در تفسیر سوره‌های قرآن و تبیین تأثیر این وحدت در تفسیر تمامی قرآن است؛ گویی قرآن کریم یک واحد به‌هم‌پیوسته و نظام‌مند است که با سیره نبوی در دوران مکی و مدنی سازگار است.[۱].
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه و دو بخش است که مباحث بخش اول در ضمن دو باب؛ که باب اول مشتمل بر سه فصل و باب دوم حاوی چهار فصل است و بخش دوم در چهارده فصل مطرح شده است.
گزارش محتوا
نویسنده در ابتدای کتاب بهتر دانسته که انگیزه نگارش اثر را تبیین کند. سپس از ساختار کتاب سخن به میان آورد[۲].
نویسنده در بخش اول به بیان معنای گردآوری قرآن و تفاوت میان گردآوری قرآن توسط خداوند و گردآوری توسط پیامبر(ص) و سپس گردآوری آن توسط دیگران پرداخته است. هدف او از این کار، تفکیک بین گردآوری قرآن از جانب خداوند و گردآوری مصحف توسط دیگران است. در همین بخش خواننده را به تجدیدنظر در دانش‌های قرآنی فرا می‌خواند[۳].
در باب اول از این بخش در رابطه با نظریه گردآوری قرآن چنین می‌خوانیم: اگر این سخن درست باشد که قرآن به‌صورت پراکنده نازل شده است و هم‌چنین آیاتی که به‌طور پراکنده باقی نمانده‌اند و در سوره‌های مستقلی قرار داده شده‌اند هرچند که نزول سوره کامل نبوده این، بدان معناست که وحدت ساختار بنیادین در قرآن کریم، در سوره‌ها تجلی یافته است. پس سوره اساس و مبنای وحدت ساختار در قرآن کریم است؛ لذا خداوند و تعداد واحدهای ساختار در قرآن کریم را صد و چهارده سوره قرار داده و در موارد متعددی به آن اشاره نموده است.[۴].
گردآوری قرآن کریم از مسائلی است که در همان سال‌های نخست از آغاز نزول قرآن در مکه و تکمیل آن در مدینه، طراحی شده است. یعنی خداوند به این پرسش‌ها پاسخ داده و فرموده است که او خود قبل از حفظ کردن آن به گردآوری آن پرداخته است. خداوند به پیامبر(ص) خبر داده که عهده‌دار گردآوری آن است و در سوره قیامت، قبل از مسئولیت حفظ آن از مسئولیت گردآوری آن خبر داده است. این گردآوری، گردآوری حقیقی است.[۵].
گردآوری قرآن توسط پیامبر(ص) همان گردآوری نوشته‌ها بر اشیای موجود آن روز یعنی سنگ و پوست و لیف خرما و... بوده است؛ بنابراین، گردآوری مکتوب قرآن توسط پیامبر(ص) همان گردآوری نبوی است و آن را گردآوری دوم، نامیدیم[۶].
مصحف نوشت ابوبکر مرجع تمام مصحف‌هایی گشت که پس‌ازآن نوشته شده‌اند و لذا صحابه آن را مصحف نمونه یا الگو نامیدند، چون تمام مصحف‌هایی که پس‌ازآن نوشته‌اند چه در دوران خلافت ابوبکر و چه عمر و چه عثمان نسخه‌برداری از آن است.[۷]. در زمان خلافت عثمان میان برخی از مسلمانان در قرائت اختلاف پیش آمد و این کار مسلمانان و خلیفه وقت را ملزم نمود که چند نسخ رسمی از مصحف نمونه نسخه‌برداری کنند و در شهرها منتشر سازند تا در برابر دیگر مصحف‌های خاص به آن تکیه شود. ویژگی این گردآوری که گردآوری مرحله چهارم نامیده شده آن است که مصحف الگو و نمونه را به همه مسلمانان عمومیت بخشید و تمام مصحف‌های ویژه را سوزاند تا امت پیرامون مصحف نمونه به وحدت برسند. بدین ترتیب درمی‌یابیم که تمام فرایند گردآوری قرآن در متن قرآنی بدون تغییر و زیاد و کم کردن با هم منطبق‌اند. این تعدد و تنوع روندها تنها در شکل‌های گردآوری است نه در مضمون و محتوا[۸].
در آخرین فصل از باب اول کتاب، موضوع نوآوری در علوم قرآنی مطرح شده است. در میان دانشمندان مسلمان نخستین کسی که به این نکته توجه نمود زرکشی(متوفی794ق) است. وی بر آن است: «ازآنجایی‌که علوم قرآنی محدود نیست و معانی آن نیز دست‌یافتنی نیست، توجه به آن تا جایی که ممکن باشد، لازم است و گذشتگان به تدوین کتابی در این زمینه که شامل انواع علوم آن باشد نپرداخته‌اند، حال‌آنکه به تدوین در حوزه حدیث اقدام نموده‌اند. به همین سبب با طلب خیر از خداوند به تدوین کتابی جامع در این حوزه دست یازیدم و مطالبی را که دراین‌باره گفته شده بود گرد آوردم و با معانی زیبا و حکمت‌های بلند، آن را آراستم». زرکشی پس‌ازاین مطالب به بیان گونه‌های علوم قرآنی پرداخته که موضوع‌های بحث آن در این کتاب به 47 گونه رسیده است. پس از حدود یک قرن، سیوطی (متوفی911ق) پس از پرداختن به گونه‌های چهل‌وهفت‌گانه زرکشی، کوشید تا در کتاب «الإتقان في علوم القرآن» به هشتاد نوع از آن بپردازد[۹].
در باب دوم از بخش اول کتاب به تبیین معنای تفسیر تاریخی و رد شبه‌ها پیرامون آن پرداخته و به مسائلی چون مفهوم نظریه وحدت تاریخی سوره‌ها و رابطه میان آن و وحدت موضوعی اشاره شده است. در فصل سوم از این باب، «وحدت تاریخی» مورد بحث قرار گرفته است. وحدت تاریخی یعنی ویژگی انحصاری یک سوره از تاریخ آغاز تا پایان آن. گام‌های اساسی برای شناخت وحدت تاریخی هر سوره به‌قرار زیر است:
- شناخت تاریخی وحدت تاریخی تمامی قرآن، از وحدت تاریخی هر سوره و وجود آن در وحدت تاریخی تمام قرآن یعنی نزول آن در دوران پیامبر(ص) و زندگی حضرت(ص) و مدت‌زمان نزول قرآن به‌صورت پراکنده در دوره‌ای از روز بعثت تا وفات حضرت(ص) بیرون نیست، چون آیه‌ای از قرآن نیست که قبل از نبوت یا پس از وفات حضرت(ص) نازل شده باشد.
- تکیه بر ترتیبی که به نزول سوره‌ها توجه دارد: این اجتهاد گاه تابع اجتهاد پیشین است یا نکته جدیدی دارد و آن را تعدیل می‌نماید که البته به بررسی علمی و تاریخی قابل اعتمادی تکیه دارد.
- اصل در نزول سوره‌های قرآن، نزولش در مدت‌زمانی نزدیک به‌حکم مناسبات ترتیلی در خود سوره است و هیچ آیه‌ای از مدت‌زمانی سوره بیرون نمی‌رود مگر به دلیلی[۱۰].
ممکن است شناخت این وحدت تاریخی از حکمت‌هایی باشد که هدف خداوند از پراکنده نازل کردن سوره‌ها بوده است. زیرا سوره‌ها به‌مثابه واحدهای یک ساختمانند که هر یک دربردارنده تعداد معینی از آیاتند، یعنی وجود قرآن کریم در سوره‌های بسیاری است، چه بزرگ و چه کوچک و سوره‌ها دارای موضوع‌ها و مسائل متنوعی هستند و به اندیشه‌ورزی در حکمت آن فرا می‌خوانند[۱۱].
در دوران اخیر بحث تفسیر موضوعی قرآن یا وحدت موضوعی در تفسیر سوره‌های قرآن مطرح شده است و برخی می‌پندارند که رویکرد تازه‌ای در تفسیر است اما در حقیقت رویکردی کهن است و تنها در نام و توصیف و وضع قواعد علمی برای آن و تعیین روش پژوهش در آن، جدید است. آنچه جدید است در حقیقت همان وحدت موضوعی در تفسیر سوره‌هاست؛ اما مهم‌ترین نقد بر تفسیر موضوعی یا وحدت موضوعی در تفسیر قرآن یا تفسیر برخی سوره‌ها، عدم تکیه طرفداران این رویکرد به تفسیر تاریخی وحدت تاریخی سوره‌هاست که چنین رویکردهایی بسیاری از عوامل قدرت و روشمندی ضروری این تفسیر را از بین می‌برند. در آخرین فصل از بخش اول کتاب به برخی از نقاط مشترک بین وحدت موضوعی و وحدت تاریخی تفسیر سوره‌های قرآن اشاره شده که از آن جمله است: شناخت اولیه از سوره، چه مکی چه مدنی، چه در اوایل مکی باشد یا اواسط و یا اواخر آن؛ تعداد آیات و نام‌های آن اگر بیش از یک نام دارد و ارتباط این نام با موضوع و تاریخ و ترتیب آن[۱۲].
مبحث دومین بخش کتاب، تطبیق موردی رویکرد تاریخی بر یکی از سوره‌هاست که سوره مدنی احزاب است. نویسنده در ابتدای این بخش سوره احزاب را معرفی و سپس ویژگی‌های این سوره را بیان کرده است؛ در نهمین ویژگی چنین می‌خوانیم: ارتباط بین تنوع موضوع‌های این سوره و تاریخ نزول آن در سوره احزاب، بیانگر وحدت تاریخی سوره و نزول آن در یک پروسه تاریخی منسجم است. این وحدت تاریخی بیانگر تسلسل رخدادهایی است که با ترتیب و ترتیل نزول آیات سوره هم‌زمان است.[۱۳]. در این بخش چهارده ندائی که با آن‌ها پیامبر(ص)، زنان آن حضرت یا مؤمنین مورد خطاب قرار گرفته‌اند در چهارده فصل بررسی شده است. اولین آن‌ها «یا ایها النبی» در ابتدای سوره احزاب و آخرین آن‌ها «یا ایها الذین آمنوا» در آیه هفتاد آن سوره است.
وضعیت کتاب
فهرست منابع با ذکر اطلاعات کامل نسخه و نیز فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. برخی توضیحات و ارجاعات نویسنده در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.
این اثر با نام «وحدت تاریخی سوره‌های قرآن» توسط سید حسین سیدی به فارسی ترجمه شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص11؛ نزال، عمران سمیح، ص13؛ قدمی، هاجرخاتون، ص27
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص15-7
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص13؛ نزال، عمران سمیح، ص15؛ قدمی، هاجرخاتون، ص27
- ↑ متن کتاب، ص19؛ همان، ص20؛ همان
- ↑ ر.ک: همان، ص21-20؛ همان، ص22-21؛ همان، ص28
- ↑ ر.ک: همان، ص32-31؛ همان، ص32-31؛ همان
- ↑ ر.ک: همان، ص34؛ همان، ص34؛ همان، ص29
- ↑ ر.ک: همان، ص35؛ همان، ص35-34؛ همان، ص29
- ↑ ر.ک: همان، ص38-37؛ همان، ص37-36؛ همان، ص30-29
- ↑ ر.ک: همان، ص84-83؛ همان، ص76؛ همان، ص34-33
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص84؛ نزال، عمران سمیح، ص76
- ↑ ر.ک: همان، ص90 و95؛ همان، ص86؛ همان، ص34-33
- ↑ ر.ک: همان، ص102؛ همان، ص94؛ همان، ص94
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- قدمی، هاجرخاتون، «تأملی بر کتاب وحدت تاریخی سوره‌های قرآن»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کتاب ماه دین، اردیبهشت 1392، شماره 187، صفحه 26 تا 34.
- نزال، عمران سمیح، وحدت تاریخی سوره‌های قرآن، ترجمه سید حسین سیدی، تهران، انتشارات سخن، چاپ اول، 1390.