میرداماد، سید محمدباقر بن محمد: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'علامه حلّى' به 'علامه حلّى')
    جز (جایگزینی متن - ' مى ش' به ' می‌ش')
     
    (۱۳۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    <div class="wikiInfo">
    [[پرونده:NUR00026.jpg|بندانگشتی|میرداماد، محمد باقر بن محمد]]
    [[پرونده:NUR00026.jpg|بندانگشتی|میرداماد، محمدباقر بن محمد]]
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    |-
    |-
    ! نام!! data-type='authorName'|میرداماد، محمد باقر بن محمد
    ! نام!! data-type="authorName" |میرداماد، محمدباقر بن محمد
    |-
    |-
    |نام های دیگر  
    |نام‌های دیگر  
    |data-type='authorOtherNames'| اش‍راق‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، م‍ی‍رم‍ح‍م‍دب‍اق‍ر دام‍اد
    | data-type="authorOtherNames" |اش‍راق‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، م‍ی‍رم‍ح‍م‍دب‍اق‍ر دام‍اد


    ح‍س‍ی‍ن‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر
    ح‍س‍ی‍ن‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر
    خط ۱۷: خط ۱۷:


    محقق الداماد
    محقق الداماد
    میرداماد استرآبادی، سید محمدباقر بن محمد
    حسینی المرعشی، محمدباقر
    معلم ثالث
    میرداماد
    |-
    |-
    |نام پدر  
    |نام پدر  
    |data-type='authorfatherName'|
    | data-type="authorfatherName" |سید محمد داماد استرآبادى
    |-
    |-
    |متولد  
    |متولد  
    |data-type='authorbirthDate'|
    | data-type="authorbirthDate" |960ق
    |-
    |-
    |محل تولد
    |محل تولد
    |data-type='authorBirthPlace'|
    | data-type="authorBirthPlace" |استرآباد (مازندران)
    |-
    |-
    |رحلت  
    |رحلت  
    |data-type='authorDeathDate'|1041 هـ.ق
    | data-type="authorDeathDate" |1040ق
    |-
    |-
    |اساتید
    |اساتید
    |data-type='authorTeachers'|
    | data-type="authorTeachers" |شیخ حسین عاملی (پدر شیخ بهائی)
    |-
    |-
    |برخی آثار
    |برخی آثار
    |data-type='authorWritings'|
    | data-type="authorWritings" |اختیار معرفة الرجال
    |-class='articleCode'
    |کد مولف
    فصوص الحکمة و شرحه
    |data-type='authorCode'|AUTHORCODE26AUTHORCODE
     
    |- class="articleCode"
    |کد مؤلف
    | data-type="authorCode" |AUTHORCODE00026AUTHORCODE
    |}
    |}
    </div>
    </div>


    '''سید محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی''' (960-1040ق)، مشهور به میرداماد و معلم ثالث، متخلص به اشراق، فقیه، شاعر، متکلم، فیلسوف، از علماى بزرگ و حکماى برجسته عهد صفوى، از شاگردان [[عاملی، حسین بن عبدالصمد|حسین بن عبدالصمد حارثی]] پدر [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایی]] و  معاصر با [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایی]] و [[میرفندرسکی، ابوالقاسم|میرفندرسکی]]
    == ولادت==
    سید محمدباقر استرآبادى فرزند محمد داماد استرآبادى در حدود سال 960ق دیده به دنیا گشود.<ref>سال وفات وى را 1041ق گفته‌اند و سن او در هنگام وفات حدود هشتاد سال بوده بنابراین ولادتش در حدود سال 960ق بوده است)</ref>  نسب میرداماد به امام حسین(ع) مى‌رسد. وى لقب «داماد» را از پدرش به وام گرفته بود، پدر او، سید محمد داماد استرآبادى به سبب داشتن افتخار دامادى [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق کرکى]] فقیه بزرگ عهد شاه طهماسب صفوى ملقب به «داماد» گردید. بعدها این لقب به فرزندش محمدباقر نیز اطلاق شد.<ref>فوائد الرضويه، ص419؛ تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص 146</ref>
    عنوان استرآبادى ظاهراً به دلیل انتساب پدران وى به «استرآباد» بوده و خود وى در استرآباد به دنیا نیامده است چرا که پدرش سید محمد داماد، مسلماً در مرکز سیاسى کشور بوده و دلیل و نقلى بر سکونت خانوده میرداماد در استرآباد وجود ندارد.<ref>[[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق كركى]] فقيه نامدار و مرجع برجسته عهد شاه طهماسب صفوى در پايتخت به سر مى‌برد و از موقعيّت اجتماعى و سياسى بسزايى برخوردار بود. به‌طورى كه شاه طهماسب در اواخر عمر، حكومت و احكام حكومتى را به وى تفويض كرد).
    در مورد زادگاه ميرداماد در هيچ يك از كتب شرح حال تصريح نشده جز در رساله «شرح حال علما و ادباى استرآباد» تأليف محمد صالح استرآبادى كه در عهد ناصرالدين شاه قاجار تأليف شده است. در اين رساله منشأ و محل ولادت ميرداماد استرآباد گفته شد، ليكن اين گفته ظاهراً ناشى از اضافه استرآبادى به نام ميرداماد است و صحيح به نظر نمى‌رسد. رجوع شود به رساله شرح حال علما و ادباى استرآباد كه در كتاب استرآبادنامه ص 140 درج شده است</ref>
    درباره ازدواج سید محمد داماد با دختر [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق کرکى]](ره) حکایت جالبى نقل شده است:
    در کتاب نجوم السماء از فاضل داغستانى، علیقلى‌خان شش انگشتى متخلص به واله نقل شده است که شیخ اجل على بن عبدالعالى، [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق کرکى]](ره) در خواب دید که [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|امیرالمؤمنین(ع)]] به او فرمود دخترش را به همسرى میر شمس‌الدین محمد پدر میرداماد درآورد و فرمود که از وى فرزندى به دنیا خواهد آمد که وارث علوم انبیاء و اوصیاء مى‌گردد. شیخ دختر خود را به تزویج او درآورد. لیکن دختر پیش از آن که فرزندى به دنیا آورد وفات کرد. شیخ از خواب خود متحیّر مانده بود. بار دیگر [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|امیرالمؤمنین(ع)]] را در خواب دید که فرمود ما این دخترت را قصد نکرده بودیم بلکه فلان دخترت را به همسرى او درآور. آن‌گاه شیخ همان دخترش را به ازدواج سیّد شمس‌الدین محمد درآورد و میرداماد از او متولّد شد.<ref>نقل از فوائدالرضويه، ص419</ref>
    آن خواب بعدها به واقعیت پیوست و میرداماد در جوانى در تمامى علوم شرعى و عقلى تبحر یافت و به استادى رسید و بر همتایان خود برترى یافت.
    == تحصیلات  ==


    تاريخ تشيّع و زندگى علماى شيعه در عصر غيبت همواره پر فراز و نشيب بوده است؛ مشحون از درگيرى و مقابله با جنبشها و نظامهاى فكرى مختلف كه در طول آن تشيّع اصالت خود را به عنوان مكتبى مستقلّ و زنده حفظ كرده است.
    از آنجا که محمدباقر در خاندانى شریف و اهل فضل و کمال رشد مى‌یافت، از همان اوایل کودکى به تحصیل علم تشویق و ترغیب شد. تحصیلات علوم دینى را در خردسالى در مشهد آغاز نمود و پس از چندى نزد اساتید و فضلاى آن دیار به تلمذ پرداخت.


    اين رويارويى در مواردى كه فكر و نظام مهاجم يكسره با تفكّر شيعى ناسازگار بوده به طرد آن منجر شده و در مواردى نيز كه به‌كلى با اصول و مبانى تشيّع منافات نداشته در تشيع هضم گرديده و به عنصرى خودى و هماهنگ تبديل شده، به‌گونه‌اى كه از اصل خود فاصله گرفته است.
    از اساتید او در مشهد مرحوم سید على فرزند ابى‌الحسن موسوى عاملى است.<ref>[[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]]، ج5، ص43</ref> مرحوم [[حر عاملی، محمد بن حسن|شیخ حرّ عاملى]] در کتاب امل الامل راجع به وى مى‌نویسد: «او از بزرگان علما و فضلاى عصر خویش و از شاگردان شیخ ما، [[شهيد ثانى|شهید ثانى]] بود. وى فردى زاهد، عابد، فقیه و با ورع بود.»<ref>امل الامل، ج1، ص117</ref> سید على بن ابى الحسن عاملى همان‌طور که از نام وى برمى‌آید از علماى جبل‌عامل لبنان بود و سپس به ایران مهاجرت کرد.


    بى‌شك اين قدرت برخورد در برابر نظامهاى فكرى كه بعضى از آنها قرنها بر تاريخ بشرى سلطه داشته‌اند نعمتى است كه از كوثر امامت و ولايت سرچشمه گرفته است.
    استاد دیگر میرداماد که در رشد علمى وى تأثیر گذاشت فقیه بلند مرتبه شیخ عزّالدین حسین فرزند عبدالصّمد عاملى (م984ق)، پدر [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] از علماى بزرگ منطقه جبل‌عامل لبنان بود. وى شاگرد برجسته زین‌الدین على‌بن احمد عاملى معروف به [[شهيد ثانى|شهید ثانى]] (شهادت در 966ق) بود و پس از کشته شدن [[شهيد ثانى|شهید ثانى]] به دست طرفداران عثمان، جبل عامل را که ناامن شده بود ترک کرد و چون در ایران مذهب تشیع رسمیت یافته و محل امن و مناسبى براى شیعه محسوب مى‌شد به ایران مهاجرت کرد. در این سفر پسرش محمد، [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] که هنوز این لقب را نداشت و بیش از سیزده سال از عمر وى نمى‌گذشت همراه او بود.


    يكى از اين رويارويى‌ها در عرصه فكر و انديشه برخورد علماى شيعه با فلسفه است. هنگامى كه عالمان شيعه فلسفه را علمى كه در ذات خود با مبانى تشيّع منافات داشته باشد ارزيابى نكردند. به همين جهت به حذف برخى از مطالب و تكميل بعضى از مباحث آن پرداختند و آن را با مبانى تشيّع هماهنگ ساختند. اين روند در عصر حكماى عهد صفوى به حدّ اعلاى خود رسيد و فلسفه و حكمت را از جهات بسيارى از فلسفه متداول و مرسوم جدا ساخت و بدان هويتى مستقل بخشيد.
    شیخ عزّالدین حسین بن عبدالصمد پس از چندى شیخ‌الاسلام قزوین پایتخت شاه طهماسب صفوى شد. سپس در حدود سال 969ق با همین منصب به مشهد رفت.


    نوشته حاضر به شرح زندگانى يكى از حكماى بزرگ عهد صفوى مى‌پردازد كه در اين راه جهد بليغ روا داشته است.
    توقف او در مشهد مقدس بیش از دو سال طول نکشید و او در سال 971ق با همان سمت به هرات مهاجرت کرد و در آن‌جا تعلیم محمد خدابنده ولیعهد شاه طهماسب را به عهده گرفت. در شهر هرات پیروان اهل تسنن زیاد بودند. پس از مهاجرت وى به هرات گروه بسیارى از علما و طلاب در پیرامون او گرد آمدند. در مدت هشت سال اقامت آن فقیه بلند مرتبه در هرات (در حدود سالهاى 971 تا 979) حوزه علمى غنى و پررونقى تشکیل شد و گروه بسیارى به ارشاد وى شیعه شدند.


    == نام و نسب: ==
    استفاده میرداماد از حضور این فقیه بزرگ در همین دوران صورت گرفته است. گفتیم که فقیه گرانقدر عزّالدین حسین بن عبدالصّمد عاملى(ره) تا حدود سال 971ق را در مشهد اقامت داشت و میرداماد نیز تحصیلاتش را در مشهد آغاز نمود. لیکن با توجه به این‌که در آن سالها میرداماد در حدود یازده سال بیشتر نداشته نمى‌توانسته از محضر درس عالم بزرگى چون شیخ عزّالدین حسین که در سطوح عالى تدریس مى‌نموده استفاده کرده باشد.


    به همین جهت اگر نبوغ و استعداد سرشار میرداماد را در نظر داشته باشیم استفاده میر از حضور آن بزرگوار در اواخر اقامت ایشان در هرات و در حداثت سن میرداماد بوده است. از تألیفات وى است: عقدالطهماسبى، وصول الاخیار الى الاخبار و..<ref>آنچه درباره آن فقيه جليل آمده به تمامى برگرفته از كتاب احوال و اشعار [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهايى]] ص 10-23 است</ref>


    سيد محمد باقر فرزند محمد داماد استرآبادى مشهور به «ميرداماد» از علماى بزرگ و حكماى برجسته عهد صفوى است. نسب ميرداماد به امام حسين(ع) مى‌رسد. وى لقب «داماد» را از پدرش به وام گرفته بود، پدر او، سيد محمد داماد استرآبادى به سبب داشتن افتخار دامادى محقق كركى فقيه بزرگ عهد شاه طهماسب صفوى ملقب به «داماد» گرديد. بعدها اين لقب به فرزندش محمد باقر نيز اطلاق شد.<ref>فوائد الرضويه،ص419؛ تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص 146</ref>
    دیگر استاد میرداماد دایى گرامى‌اش، فقیه جلیل، مرحوم عبادالعالى عاملى (م993ق) فرزند مرحوم [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق کرکى]] است. مرحوم [[حر عاملی، محمد بن حسن|شیخ حرّ عاملى]] در امل‌الامل درباره وى مى‌گوید: «او فردى فاضل، فقیه، محدث، محقق، متکلّم، عابد و از مشایخ بسیار بزرگ بود. وى از پدرش و معاصرین دیگر روایت مى‌کند و محمدباقرحسینى داماد - میرداماد- از او اجازه روایى دارد. او را رساله‌اى است دقیق درباره قبله و قبله خراسان بالخصوص.»<ref>امل الامل، ج1، ص110</ref>


    == ولادت:==
    این سه بزرگوار که در برخى از کتب شرح حال و تاریخ به عنوان اساتید و مشایخ میرداماد از آنان نام برده شده همگى در علوم منقول استاد و متبحر بوده‌اند.


    اساتید میرداماد در علوم عقلى که وجه مشخّصه علمى اوست و ما وى را به این جهت به شهرت مى‌شناسیم به‌درستى معلوم نیست، مگر اشاره‌اى که در تاریخ عالم آراى عباسى آمده است. در این کتاب از میان کسانى که میرداماد در مدت اقامتش در هرات و تردد به دربار ولیعهد محمد خدابنده با آنان مباحثات علمى داشته تنها از «امیر فخرالدین سمّاک استرآبادى» نام برده شده است.<ref>تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص146</ref>


    سيد محمد باقر استرآبادى در حدود سال 960ق ديده به دنيا گشود.<ref>سال وفات وى را 1041ق گفته‌اند و سن او در هنگام وفات حدود هشتاد سال بوده بنابراين ولادتش در حدود سال 960ق بوده است)</ref> عنوان استرآبادى ظاهراً به دليل انتساب پدران وى به «استرآباد» بوده و خود وى در استرآباد به دنيا نيامده است چرا كه پدرش سيد محمد داماد، مسلماً در مركز سياسى كشور بوده و دليل و نقلى بر سكونت خانوده ميرداماد در استرآباد وجود ندارد.<ref>محقق كركى فقيه نامدار و مرجع برجسته عهد شاه طهماسب صفوى در پايتخت به سر مى‌برد و از موقعيّت اجتماعى و سياسى بسزايى برخوردار بود. به‌طورى كه شاه طهماسب در اواخر عمر، حكومت و احكام حكومتى را به وى تفويض كرد).
    در همین کتاب در شرح حال فخرالدین سمّاک استرآبادى آمده است که وى در علوم معقول تبحّر داشته و از شاگردان امیر غیاث‌الدین منصور شیرازى بوده است. حاشیه بر الهیات تجرید الاعتقاد [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصیرالدین طوسى]] از تألیفات اوست.<ref>همان كتاب و نيز در ريحانة الادب به اين مطلب اشاره شده است كه ظاهراً مأخوذ از عالم آراى عباسى است. (ريحانةالادب، ج3، ص 68)</ref>
    در مورد زادگاه ميرداماد در هيچ يك از كتب شرح حال تصريح نشده جز در رساله «شرح حال علما و ادباى استرآباد» تأليف محمد صالح استرآبادى كه در عهد ناصرالدين شاه قاجار تأليف شده است. در اين رساله منشأ و محل ولادت ميرداماد استرآباد گفته شد، ليكن اين گفته ظاهراً ناشى از اضافه استرآبادى به نام ميرداماد است و صحيح به نظر نمى‌رسد. رجوع شود به رساله شرح حال علما و ادباى استرآباد كه در كتاب استرآبادنامه ص 140 درج شده است</ref>


    درباره ازدواج سيد محمد داماد با دختر محقق كركى (ره) حكايت جالبى نقل شده است:
    بنابر آنچه قطب‌الدین لاهیجى، شاگرد میرداماد درباره استاد خود گفته است میر برخى از کتب را خود مطالعه مى‌کرده و با نیروى فهم خویش فرا مى‌گرفته است<ref>محبوب القلوب، نقل از [[مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل|مستدرك الوسائل]]، ج3، ص425</ref>


    در كتاب نجوم السماء از فاضل داغستانى، عليقلى‌خان شش انگشتى متخلص به واله نقل شده است كه شيخ اجل على بن عبدالعالى، محقق كركى (ره) در خواب ديد كه اميرالمومنين(ع) به او فرمود دخترش را به همسرى مير شمس‌الدين محمد پدر ميرداماد درآورد و فرمود كه از وى فرزندى به دنيا خواهد آمد كه وارث علوم انبياء و اوصياء مى‌گردد. شيخ دختر خود را به تزويج او درآورد. ليكن دختر پيش از آن كه فرزندى به دنيا آورد وفات كرد. شيخ از خواب خود متحيّر مانده بود. بار ديگر اميرالمومنين(ع) را در خواب ديد كه فرمود ما اين دخترت را قصد نكرده بوديم بلكه فلان دخترت را به همسرى او درآور. آن‌گاه شيخ همان دخترش را به ازدواج سيّد شمس‌الدين محمد درآورد و ميرداماد از او متولّد شد.<ref>نقل از فوائدالرضويه، ص419</ref>
    با توجه به گفته قطب‌الدین لاهیجى باید اذعان داشت که تنها استاد فلسفه و حکمت میرداماد(ره) امیر فخرالدین سمّاک بوده است. امیر فخرالدین سمّاک فیلسوفى بنام و صاحب آراء مستقل شناخته شده است و حاشیه‌اى بر الهیات (که بخشى از کتاب تجرید الاعتقاد را تشکیل مى‌دهد و کتاب کلامى - فلسفى است) تنها تألیف شناخته شده وى است.


    آن خواب بعدها به واقعيت پيوست و ميرداماد در جوانى در تمامى علوم شرعى و عقلى تبحر يافت و به استادى رسيد و بر همتايان خود برترى يافت.
    به همین جهت باید گفت آنچه میرداماد را حکیمى صاحب نظر و بلند مرتبه گردانیده همانا سعى فکرى او و نبوغ وى بوده است. نبوغى که او را در فهم و تحلیل مباحث دقیق و پیچیده فلسفى که به ذهنى دقیق و نقّاد نیاز دارد مدد رسانیده است.


    == تحصيلات و اساتيد ميرداماد(ره) ==
    از آنجا که ولیعهد، محمد خدابنده در سال 980ق هرات را ترک کرد و در شیراز اقامت گزید میرداماد در پایان اقامت خدابنده در هرات بیش از بیست سال نداشته است. با تعبیرى از کتاب عالم‌آراى عباسى چنین برمى‌آید که وى داراى نبوغ و استعداد فراوان بوده است. در عالم آراى عباسى آمده است: «- میرداماد - در زمان نواب اسکندر شأن - محمد خدابنده - به اردوى معلّى - هرات - آمده به صحبت علما و افاضل درگاه معلّى مشرف گشته مدتى با امیر فخرالدین سمّاک استرآبادى و سایر دانشمندان مباحثات نمود و در علوم معقول و منقول سرآمد روزگار خود گشت.»<ref>تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص146</ref>


    دوران تحصیل میرداماد در هرات دوران تحصیلات عالى و دوران غناى علمى وى بود. در پایان این دوره بود که به عنوان عالمى برجسته شناخته شد و از علماى سرآمد در علوم معقول و منقول گشت.


    از آنجا كه محمدباقر در خاندانى شريف و اهل فضل و كمال رشد مى‌يافت، از همان اوايل كودكى به تحصيل علم تشويق و ترغيب شد. تحصيلات علوم دينى را در خردسالى در مشهد آغاز نمود و پس از چندى نزد اساتيد و فضلاى آن ديار به تلمذ پرداخت.
    گفتیم که فقیه گرانقدر شیخ عزّالدین [[عاملی، حسین بن عبدالصمد|حسین بن عبدالصمد عاملى]]، استاد میرداماد در سال 980ق هرات را ترک کرد و به قزوین بازگشت. در همین سال بود که محمد خدابنده ولیعهد نابیناى شاه طهماسب به امر شاه هرات را ترک گفت و به حکومت شیراز منصوب شد و حکمروایى هرات به پسر هشت ساله او حمزه میرزا سپرده شد. انتقال محمد خدابنده از هرات به شیراز به معناى روگردانى شاه از ولیعهد خویش و در واقع عزل وى از منصب ولایت‌عهدى بود.


    از اساتيد او در مشهد مرحوم سيد على فرزند ابى‌الحسن موسوى عاملى است.<ref>[[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]]، ج5، ص43</ref> مرحوم شيخ حرّ عاملى در كتاب امل الامل راجع به وى مى‌نويسد: «او از بزرگان علما و فضلاى عصر خويش و از شاگردان شيخ ما، [[شهيد ثانى]] بود. وى فردى زاهد، عابد، فقيه و با ورع بود.»<ref>امل الامل، ج1، ص117</ref> سيد على بن ابى الحسن عاملى همان‌طور كه از نام وى برمى‌آيد از علماى جبل‌عامل لبنان بود و سپس به ايران مهاجرت كرد.
    در اثناى همین تحولات بود که شیخ عزالدین حسین عاملى هرات را ترک گفته و به پایتخت یعنى قزوین بازگشت. پس از مهاجرت وى، هرات دیگر اهمیّت علمى خود را از دست داد. از همین‌رو میرداماد نیز باید هرات را در همین سالها ترک گفته باشد.


    استاد ديگر ميرداماد كه در رشد علمى وى تأثير گذاشت فقيه بلند مرتبه شيخ عزّالدين حسين فرزند عبدالصّمد عاملى (م984ق)، پدر شيخ بهايى از علماى بزرگ منطقه جبل‌عامل لبنان بود. وى شاگرد برجسته زين‌الدين على‌بن احمد عاملى معروف به [[شهيد ثانى]] (شهادت در 966ق) بود و پس از كشته شدن [[شهيد ثانى]] به دست طرفداران عثمان، جبل عامل را كه ناامن شده بود ترك كرد و چون در ايران مذهب تشيع رسميت يافته و محل امن و مناسبى براى شيعه محسوب مى‌شد به ايران مهاجرت كرد. در اين سفر پسرش محمد، شيخ بهايى كه هنوز اين لقب را نداشت و بيش از سيزده سال از عمر وى نمى‌گذشت همراه او بود.
    == مهاجرت به اصفهان ==


    شيخ عزّالدين حسين بن عبدالصمد پس از چندى شيخ الاسلام قزوين پايتخت شاه طهماسب صفوى شد. سپس در حدود سال 969ق با همين منصب به مشهد رفت.
    در سال 984ق شاه طهماست (سلطنت از 920 تا 984) که به اجتناب از منهیّات و عمل به احکام شرعى سخت پایبند بود درگذشت و پسرش شاه اسماعیل دوّم (سلطنت از 984 تا 985) به سلطنت رسید.


    توقف او در مشهد مقدس بيش از دو سال طول نكشيد و او در سال 971ق با همان سمت به هرات مهاجرت كرد و در آن‌جا تعليم محمد خدابنده وليعهد شاه طهماسب را به عهده گرفت. در شهر هرات پيروان اهل تسنن زياد بودند. پس از مهاجرت وى به هرات گروه بسيارى از علما و طلاب در پيرامون او گرد آمدند. در مدت هشت سال اقامت آن فقيه بلند مرتبه در هرات (در حدود سالهاى 971 تا 979) حوزه علمى غنى و پررونقى تشكيل شد و گروه بسيارى به ارشاد وى شيعه شدند.
    رفتار و اعتقادات شاه اسماعیل دوم برخلاف پدرش بود. وى کسانى را که در زمان شاه طهماسب به زهد و پاکدامنى معروف بودند از خود راند و گروهى از علما را که در دوران سلطنت پدرش به علت طرفدارى از اهل سنت رانده درگاه بودند مورد حمایت قرار داد. مطربان و خنیاگران که در عهد شاه طهماسب به دلیل اجتناب از منهیات رانده شده بودند دوباره در اردوى شاه جمع شدند.<ref>تاريخ سياسى و اجتماعى ايران، ص 242. در اين كتاب نيش قلم گزنده‌اى به سوى علما و قشر عالمان دينى آن عصر وجود دارد. مؤلف كتاب مانند برخى بر اين نظريه مردود است كه عصر صفوى بخاطر تضعيف تصوف و قدرت‌گيرى فقها عصر انحطاط ادبى و فكرى است. ص172و173</ref>


    استفاده ميرداماد از حضور اين فقيه بزرگ در همين دوران صورت گرفته است. گفتيم كه فقيه گرانقدر عزّالدين حسين بن عبدالصّمد عاملى(ره) تا حدود سال 971ق را در مشهد اقامت داشت و ميرداماد نيز تحصيلاتش را در مشهد آغاز نمود. ليكن با توجه به اين‌كه در آن سالها ميرداماد در حدود يازده سال بيشتر نداشته نمى‌توانسته از محضر درس عالم بزرگى چون شيخ عزّالدين حسين كه در سطوح عالى تدريس مى‌نموده استفاده كرده باشد.
    آغاز سلطنت شاه اسماعیل دوم مى‌تواند دلیلى براى مهاجرت علماى بزرگى چون میرداماد و [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] به اصفهان و دور شدن از دستگاه حکومت باشد. بخصوص آن که شیخ عزّالدین پدر [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] و استاد آن دو عالم معاصر در همین سال پس از انجام حج تصمیم به اقامت در بحرین گرفت و از مرکز حکومت دورى جست و در همان سال در آنجا رحلت کرد.


    به همين جهت اگر نبوغ و استعداد سرشار ميرداماد را در نظر داشته باشيم استفاده مير از حضور آن بزرگوار در اواخر اقامت ايشان در هرات و در حداثت سن ميرداماد بوده است. از تأليفات وى است: عقدالطهماسبى، وصول الاخيار الى الاخبار و... <ref>آنچه درباره آن فقيه جليل آمده به تمامى برگرفته از كتاب احوال و اشعار شيخ بهايى ص 10-23 است</ref>
    در آن دوران اصفهان داراى مدارس علمى خوب و مدرسین عالى بود و طلاب سختکوش و جدى به تحصیل علوم و معارف مشغول بودند. میرداماد در مدرسه خوجه اصفهان حکمت تدریس مى‌کرد. [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] نیز در همان مدرسه تفسیر، فقه، حدیث و رجال درس مى‌داد و میرفندرسکى دیگر معاصر میرداماد ملل و نحل تدریس مى‌کرد.<ref>ملاصدرا، ص 18، 42 و 57 ملل و نحل علمى بود كه در آن راجع به شناسايى اقوام و مذاهب آنها بحث می‌شد</ref>


    ديگر استاد ميرداماد دايى گرامى‌اش، فقيه جليل، مرحوم عبادالعالى عاملى (م993ق) فرزند مرحوم محقق كركى است. مرحوم شيخ حرّ عاملى در امل‌الامل درباره وى مى‌گويد: «او فردى فاضل، فقيه، محدث، محقق، متكلّم، عابد و از مشايخ بسيار بزرگ بود. وى از پدرش و معاصرين ديگر روايت مى‌كند و محمد باقر حسينى داماد - ميرداماد- از او اجازه روايى دارد. او را رساله‌اى است دقيق درباره قبله و قبله خراسان بالخصوص.»<ref>امل الامل، ج1، ص110</ref>.
    در دوره سلطنت شاه عباس صفوى به سال 999ق پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد. به دلیل حمایتها و تشویقهاى شاه عباس از علما و دانشمندان و به وجود آمدن محیطى امن و برخوردار از تکریم و تشویق حکومت، رفته رفته بر رونق و اهمیت حوزه اصفهان افزوده شد.


    اين سه بزرگوار كه در برخى از كتب شرح حال و تاريخ به عنوان اساتيد و مشايخ ميرداماد از آنان نام برده شده همگى در علوم منقول استاد و متبحر بوده‌اند.
    == صفویه و علماى شیعه ==


    اساتيد ميرداماد در علوم عقلى كه وجه مشخّصه علمى اوست و ما وى را به اين جهت به شهرت مى‌شناسيم به‌درستى معلوم نيست، مگر اشاره‌اى كه در تاريخ عالم آراى عباسى آمده است. در اين كتاب از ميان كسانى كه ميرداماد در مدت اقامتش در هرات و تردد به دربار وليعهد محمد خدابنده با آنان مباحثات علمى داشته تنها از «امير فخرالدين سمّاك استرآبادى» نام برده شده است.<ref>تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص146</ref>.
    ظهور سلسله صفویه یکى از وقایع مهم و تعیین کننده تاریخ ایران بود که موجب قدرت یافتن و اشاعه تشیّع شد. قبل از به قدرت رسیدن صفویان، جز در معدودى از شهرهاى شیعى‌نشین، ساکنان اکثر شهرها و مناطق پیرو یکى از مذاهب اهل سنّت بودند. پس از تشکیل سلسله صفوى توسط شاه اسماعیل (سلطنت از 892 تا 930) مذهب رسمى ایران، تشیع اعلام شد. شاه اسماعیل با شدت و اهتمام بسیار تلاش کرد تا مذهب شیعه را در تمام سرزمین تحت حکومت خود رواج دهد. پس از وى جانشینان او این راه را ادامه دادند و همچنان به تشیّع وفادار ماندند.


    در همين كتاب در شرح حال فخرالدين سمّاك استرآبادى آمده است كه وى در علوم معقول تبحّر داشته و از شاگردان امير غياث‌الدين منصور شيرازى بوده است. حاشيه بر الهيات تجريد الاعتقاد [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصيرالدين طوسى]] از تأليفات اوست.<ref>همان كتاب و نيز در ريحانة الادب به اين مطلب اشاره شده است كه ظاهراً مأخوذ از عالم آراى عباسى است. (ريحانةالادب، ج3، ص 68)</ref>
    از همین رهگذر بود که شاهان صفوى علماى بنام و طراز اول شیعه را از سایر نقاط سرزمینهاى اسلامى به مرکز حکومت خود دعوت می‌کردند و آنان را به سکونت در ایران تشویق و ترغیب مى‌نمودند. باید تصدیق کرد که علماى شیعه و بخصوص فقها نزد شاهان صفوى و دربار آنان مورد اطاعت و احترام بسیار بوده و جایگاه اجتماعى بلندى داشته‌اند.


    بنابر آنچه قطب‌الدين لاهيجى، شاگرد ميرداماد درباره استاد خود گفته است مير برخى از كتب را خود مطالعه مى‌كرده و با نيروى فهم خويش فرا مى‌گرفته است <ref>محبوب القلوب، نقل از مستدرك الوسائل، ج3، ص425</ref>.
    == صفویه و صوفیه ==


    با توجه به گفته قطب‌الدين لاهيجى بايد اذعان داشت كه تنها استاد فلسفه و حكمت ميرداماد(ره) امير فخرالدين سمّاك بوده است. امير فخرالدين سمّاك فيلسوفى بنام و صاحب آراء مستقل شناخته شده است و حاشيه‌اى بر الهيات (كه بخشى از كتاب تجريد الاعتقاد را تشكيل مى‌دهد و كتاب كلامى - فلسفى است) تنها تأليف شناخته شده وى است.
    صفویان طایفه‌اى بودند که نامشان با تصوف عجین شده بود. پس از در دست گرفتن زمان قدرت و تشکیل حکومت، شاهان صفوى که خود «مرشد کامل» صوفیه خوانده مى‌شدند و بالاترین منصب متصوّفه را داشتند رفته رفته از بزرگان صوفیه روى گرداندند و از نفوذ و قدرت آنان کاستند و از آن سو به علما و فقهاى شیعه توجه بسیار نشان دادند. دلایل این امر از موضوع این گفتار خارج است.


    به همين جهت بايد گفت آنچه ميرداماد را حكيمى صاحب نظر و بلند مرتبه گردانيده همانا سعى فكرى او و نبوغ وى بوده است. نبوغى كه او را در فهم و تحليل مباحث دقيق و پيچيده فلسفى كه به ذهنى دقيق و نقّاد نياز دارد مدد رسانيده است.
    == حوزه اصفهان ==


    از آنجا كه وليعهد، محمد خدابنده در سال 980ق هرات را ترك كرد و در شيراز اقامت گزيد ميرداماد در پايان اقامت خدابنده در هرات بيش از بيست سال نداشته است. با تعبيرى از كتاب عالم‌آراى عباسى چنين برمى‌آيد كه وى داراى نبوغ و استعداد فراوان بوده است. در عالم آراى عباسى آمده است: « - ميرداماد - در زمان نواب اسكندر شأن - محمد خدابنده - به اردوى معلّى - هرات - آمده به صحبت علما و افاضل درگاه معلّى مشرف گشته مدتى با امير فخرالدين سمّاك استرآبادى و ساير دانشمندان مباحثات نمود و در علوم معقول و منقول سرآمد روزگار خود گشت.»<ref>تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص146</ref>
    در زمان سلطنت شاه عباس صفوى در اصفهان، پایتخت شاه عباس، حوزه‌اى غنى و بزرگ شکل گرفت و در عالم اسلام شهرت بسیار یافت. به‌طورى که طالبان علوم و معارف اسلامى از اطراف جهان به آن‌جا روى آوردند. حوزه اصفهان به صورتى عالى جامع علوم معقول و منقول بود و اکثر علما و مدرسان آن بین معقول و منقول جمع کرده بودند. در اینجا بى‌مناسبت نیست تا به دو اصطلاح معقول و منقول اشاره‌اى بکنیم.


    دوران تحصيل ميرداماد در هرات دوران تحصيلات عالى و دوران غناى علمى وى بود. در پايان اين دوره بود كه به عنوان عالمى برجسته شناخته شد و از علماى سرآمد در علوم معقول و منقول گشت.
    == علوم معقول و علوم منقول ==


    گفتيم كه فقيه گرانقدر شيخ عزّالدين حسين بن عبدالصمد عاملى، استاد ميرداماد در سال 980ق هرات را ترك كرد و به قزوين بازگشت. در همين سال بود كه محمد خدابنده وليعهد نابيناى شاه طهماسب به امر شاه هرات را ترك گفت و به حكومت شيراز منصوب شد و حكمروايى هرات به پسر هشت ساله او حمزه ميرزا سپرده شد. انتقال محمد خدابنده از هرات به شيراز به معناى روگردانى شاه از وليعهد خويش و در واقع عزل وى از منصب ولايت‌عهدى بود.
    علوم منقول به علومى گفته مى‌شد که مواد خام آن را منقولات و گفته‌ها تشکیل مى‌داد و در نهایت اگر از بررسى و تحیل عقلانى استفاده مى‌شد، بر روى صحت و سقم، صدق و کذب، کیفیّت دلالت و در یک کلمه تبیین همان منقولات بود. ادبیات، تاریخ، فقه، اصول فقه، حدیث و تفسیر از علوم منقول شمرده مى‌شد.


    در اثناى همين تحولات بود كه شيخ عزالدين حسين عاملى هرات را ترك گفته و به پايتخت يعنى قزوين بازگشت. پس از مهاجرت وى، هرات ديگر اهميّت علمى خود را از دست داد. از همين‌رو ميرداماد نيز بايد هرات را در همين سالها ترك گفته باشد.
    امّا علوم معقول علومى بودند که مواد تشکیل دهنده آن نقل فلان منبع یا شخصیّت دینى یا ادبى نبود بلکه صرفاً محصولات و یافته‌هاى عقلانى بود که مورد تحلیل و تبیین قرار مى‌گرفت. کلام، فلسفه، عرفان نظرى و ریاضیات از علوم معقول شمرده مى‌شدند.


    == مهاجرت به اصفهان: ==
    یکى از مشخصات بارز حوزه اصفهان در آن عصر رواج فلسفه و حکمت بود. گفتیم که شاهان صفوى با آن‌که تا زمان شاه عباس خود واجد عنوان مرشد کامل بودند، از تصوّف و بزرگان متصوّفه روى گرداندند. از سوى دیگر علما و فقهاى شیعه به مخالفت با تصوّف برخاستند زیرا صوفى‌گرى را مخالف با اصول اولیه تشیّع مى‌دیدند. این دو عامل باعث شد تا رفته‌رفته تصوّف در عهد صفوى تضعیف شود و پایگاه اجتماعى خود را از دست بدهد.


    مقارن همین دوران بود که حرکت جدیدى در نضج و کمال یافتن حکمت و فلسفه مسلمین آغاز شد و اقبالى تمام به حکمت به وجود آمد. دوران شکوفایى این نهضت فکرى در عصر حکیم فرزانه میرداماد(ره) و در حوزه اصفهان بود.


    در سال 984ق شاه طهماست (سلطنت از 920 تا 984) كه به اجتناب از منهيّات و عمل به احكام شرعى سخت پايبند بود درگذشت و پسرش شاه اسماعيل دوّم (سلطنت از 984 تا 985) به سلطنت رسيد.
    دورانى که در آن [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدراى شیرازى]] بالید و رشد کرد و حکمت را وارد مرحله‌اى جدید کرد مرحله‌اى که خود آن را به‌حق «حکمت متعالیه» نامید.


    رفتار و اعتقادات شاه اسماعيل دوم برخلاف پدرش بود. وى كسانى را كه در زمان شاه طهماسب به زهد و پاكدامنى معروف بودند از خود راند و گروهى از علما را كه در دوران سلطنت پدرش به علت طرفدارى از اهل سنت رانده درگاه بودند مورد حمايت قرار داد. مطربان و خنياگران كه در عهد شاه طهماسب به دليل اجتناب از منهيات رانده شده بودند دوباره در اردوى شاه جمع شدند.<ref>تاريخ سياسى و اجتماعى ايران، ص 242. در اين كتاب نيش قلم گزنده‌اى به سوى علما و قشر عالمان دينى آن عصر وجود دارد. مؤلف كتاب مانند برخى بر اين نظريه مردود است كه عصر صفوى بخاطر تضعيف تصوف و قدرت‌گيرى فقها عصر انحطاط ادبى و فكرى است. ص172و173</ref>.
    == حکمت و فلسفه ==


    آغاز سلطنت شاه اسماعيل دوم مى‌تواند دليلى براى مهاجرت علماى بزرگى چون ميرداماد و شيخ بهايى به اصفهان و دور شدن از دستگاه حكومت باشد. بخصوص آن كه شيخ عزّالدين پدر شيخ بهايى و استاد آن دو عالم معاصر در همين سال پس از انجام حج تصميم به اقامت در بحرين گرفت و از مركز حكومت دورى جست و در همان سال در آنجا رحلت كرد.
    حکمت از جهتى از فلسفه جدا است. در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام در توضیح حکمت آمده است: «آن صورت از معرفت که با نام حکمت تا به امروز در عالم تشیّع برجاى مانده است نه عیناً همان است که معمولاً در غرب فلسفه مى‌خوانند، نه تئوزوفى است که متأسفانه در دنیاى انگلیسى زبان به جنبشهاى شبه روحانى اطلاق مى‌شود و نه علم کلام است. حکمت که در روزگار صفویان روى به تکامل نهاد، و تا عصر ما ادامه یافته، آمیزه‌اى است از چند رشته که در چارچوب تشیع به هم بافته شده است. مهمترین عناصر حکمت عبارتند از تعالیم باطنى ائمه(ع) بخصوص مطاوى نهج‌البلاغه على(ع)، حکمت اشراقى سهروردى که حاوى جنبه‌هایى از نظریات ایران باستان و آراء هرمسى است، تعالیم صوفیان نخستین، بخصوص آراء عرفانى [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] و بالاخره میراث فیلسوفان یونانى است.»<ref>تاريخ فلسفه در اسلام، ج2، ص445</ref>


    در آن دوران اصفهان داراى مدارس علمى خوب و مدرسين عالى بود و طلاب سختكوش و جدى به تحصيل علوم و معارف مشغول بودند. ميرداماد در مدرسه خوجه اصفهان حكمت تدريس مى‌كرد. شيخ بهايى نيز در همان مدرسه تفسير، فقه، حديث و رجال درس مى‌داد و ميرفندرسكى ديگر معاصر ميرداماد ملل و نحل تدريس مى‌كرد.<ref>ملاصدرا، ص 18، 42 و 57 ملل و نحل علمى بود كه در آن راجع به شناسايى اقوام و مذاهب آنها بحث مى شد</ref>.
    == حکمت در حوزه اصفهان ==


    در دوره سلطنت شاه عباس صفوى به سال 999ق پايتخت از قزوين به اصفهان منتقل شد. به دليل حمايتها و تشويقهاى شاه عباس از علما و دانشمندان و به وجود آمدن محيطى امن و برخوردار از تكريم و تشويق حكومت، رفته رفته بر رونق و اهميت حوزه اصفهان افزوده شد.
    در عصر میرداماد حوزه اصفهان خاستگاه حکمت بوده است به‌طورى که از اطراف جهان براى آموختن حکمت به اصفهان مى‌آمدند.<ref>مقدمه منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، ج1</ref> بى‌تردید حوزه اصفهان این امتیاز را مرهون شخصیت‌هاى برجسته آن دوران همچون [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]]، میرفندرسکى و میرداماد است. در این گفتار از میان معاصران میرداماد به ذکر این دو عالم فرزانه که از چهره‌هاى اصلى حوزه اصفهان در آن عصر بوده‌اند اکتفا شده و چه بسا در شرح حال آنان اطاله کلام نیز شده باشد تا وضعیت آن دوران از حیث چگونگى حوزه‌هاى درسى علوم معقول و منقول ونیز جایگاه برجسته میرداماد(ره) معلوم شود.


    == صفويه و علماى شيعه: ==
    == معاصران میرداماد==


    معاصران میرداماد و خود وى همگى از منسوبان به دربار و مورد توجّه و احترام بسیار شاه‌عبّاس بوده‌اند و شاه با آنان مجالست و دوستى نزدیک داشته است. سابقه ارتباط و دوستى آنان با دربار به ارتباط و دوستى پدرانشان با دربار صفوى برمى‌گردد.


    ظهور سلسله صفويه يكى از وقايع مهم و تعيين كننده تاريخ ايران بود كه موجب قدرت يافتن و اشاعه تشيّع شد. قبل از به قدرت رسيدن صفويان، جز در معدودى از شهرهاى شيعى‌نشين، ساكنان اكثر شهرها و مناطق پيرو يكى از مذاهب اهل سنّت بودند. پس از تشكيل سلسله صفوى توسط شاه اسماعيل (سلطنت از 892 تا 930) مذهب رسمى ايران، تشيع اعلام شد. شاه اسماعيل با شدت و اهتمام بسيار تلاش كرد تا مذهب شيعه را در تمام سرزمين تحت حكومت خود رواج دهد. پس از وى جانشينان او اين راه را ادامه دادند و همچنان به تشيّع وفادار ماندند.
    از علماى بنام معاصر میرداماد، فقیه، محدث، مفسّر، متکلّم، ریاضیدان، شاعر، ادیب و عارف بلند مرتبه شیخ بهاءالدین محمّد عاملى مشهور به «[[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]]» (953 تا1030ق) است. وى در تمامى علوم متداول آن روز استاد بود اگر بخواهیم تبحر وى را در دو زمینه علوم عقلى و علوم نقلى مقایسه کنیم باید بگوییم که بیشتر در علوم نقلى تبحر داشته و از این نظر برجسته بوده است. گرچه [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] در علوم عقلى همچون کلام و در سیر و سلوک و عرفان نیز دست داشته و اشعار بسیارى با این صبغه دارد، به گونه‌اى که صوفیه وى را از خود مى‌شمرده‌اند، لیکن با نگاهى گذرا به آثار وى روشن مى‌شود که شخصیت علمى وى در زمینه علوم شرعى برجسته و ممتاز بوده است و در زمینه علوم عقلى بخصوص حکمت صاحب تألیف نیست.<ref>از همين رو بود كه ملاصدرا پس از مهاجرت از شيراز به اصفهان، تفسير و فقه و حديث را نزد [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهايى]] و حكمت را نزد ميرداماد تحصيل كرد</ref>


    از همين رهگذر بود كه شاهان صفوى علماى بنام و طراز اول شيعه را از ساير نقاط سرزمينهاى اسلامى به مركز حكومت خود دعوت مى‌كردند و آنان را به سكونت در ايران تشويق و ترغيب مى‌نمودند. بايد تصديق كرد كه علماى شيعه و بخصوص فقها نزد شاهان صفوى و دربار آنان مورد اطاعت و احترام بسيار بوده و جايگاه اجتماعى بلندى داشته‌اند.
    [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]](ره) شیخ‌الاسلام اصفهان بود و منصب رسمى فقاهت و امور دینى به وى محوّل گردیده بود. [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]](ره) در سلوک و عرفان نیز دست داشته و یکسره به دنیا بى‌توجه بوده است. مثنوى‌هاى او که از حیث صورت و معنا به سبک مثنوى‌هاى مولوى است شاهدى گویا بر این مدّعاست.


    == صفويه و صوفيه: ==
    [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] و میرداماد دوستى نزدیک و صمیمانه‌اى داشته‌اند. با آن‌که آن دو بزرگوار در مواردى نظرگاه‌هاى مخالف با یکدیگر داشته‌اند لیکن این امور در دوستى آنان خللى وارد نکرده بود. [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] یازده سال پیش از میرداماد، در سال 1030 ه‌ق دیده از دنیا فرو بست.


    برخى از تألیفات او در علوم مختلف عبارتند از: جامع عباسى در کلام، فوائد الصمدیه در ادبیات عرب، خلاصة فى الحساب در علم جبر، تشریح الافلاک در نجوم و هیئت، تفسیر قرآن، چند مثنوى و...


    صفويان طايفه‌اى بودند كه نامشان با تصوف عجين شده بود. پس از در دست گرفتن زمان قدرت و تشكيل حكومت، شاهان صفوى كه خود «مرشد كامل» صوفيه خوانده مى‌شدند و بالاترين منصب متصوّفه را داشتند رفته رفته از بزرگان صوفيه روى گرداندند و از نفوذ و قدرت آنان كاستند و از آن سو به علما و فقهاى شيعه توجه بسيار نشان دادند. دلايل اين امر از موضوع اين گفتار خارج است.
    از دیگر شخصیت‌هاى برجسته حوزه اصفهان میرابوالقاسم فندرسکى معروف به «میرفندرسکى» است. وى اصلاً از استرآباد مازندران است. میرفندرسکى پس از گذراندن تحصیلات مقدماتى از اساتید مسلم فلسفه مشاء در حوزه اصفهان شد و به سبب نزدیکى پدرش به دربار شاه‌عباس وى نیز با شاه مراوده و دوستى نزدیک داشت. او سفرهاى متعدد به هندوستان کرد، و با نظریات حکماى هند آشنا بود و در آن جا نیز نزد امرا از احترام امرا برخوردار بود.


    == حوزه اصفهان: ==
    میرفندرسکى علاوه بر آن که زبانهاى عربى و فارسى را بخوبى مى‌دانست، بر زبان پهلوى و سانسکریت احاطه داشت.<ref>ملاصدرا ص 58؛ [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] و فوائد الرضويه</ref> بنابر تحقیقى که دانشمند محترم آقاى جلال‌الدین آشتیانى کرده است نظرات فلسفى میرفندرسکى بر حول فلسفه مشّاء دور مى‌زد، و وى را باید فیلسوفى «مشّائى» دانست. زندگى او درویش‌گونه بوده و یکسره با بى‌اعتنایى به دنیا مى‌گذشته است.


    از تألیفات اوست: شرح مهاراة، رساله صناعیه، مقولة الحرکة، تاریخ صفویه و... وى نه سال پس از وفات میرداماد، در سال 1050ق از دنیا رفت.


    در زمان سلطنت شاه عباس صفوى در اصفهان، پايتخت شاه عباس، حوزه‌اى غنى و بزرگ شكل گرفت و در عالم اسلام شهرت بسيار يافت. به‌طورى كه طالبان علوم و معارف اسلامى از اطراف جهان به آن‌جا روى آوردند. حوزه اصفهان به صورتى عالى جامع علوم معقول و منقول بود و اكثر علما و مدرسان آن بين معقول و منقول جمع كرده بودند. در اينجا بى‌مناسبت نيست تا به دو اصطلاح معقول و منقول اشاره‌اى بكنيم.
    == جایگاه علمى میرداماد==


    == علوم معقول و علوم منقول: ==
    میرداماد در زمینه علوم شرعى صاحب آثار بسیار باارزشى است. وى در مباحث مختلف فقه و اصول فقه صاحب‌نظر بود و آراء مستقلى داشت. آثار فراوان او در زمینه فقه، تعلیقات او بر کتب چهارگانه روایى، تعلیقاتش بر کتب رجال، و تفاسیر مختلف او بر قرآن بخوبى نشان دهنده این بعد از شخصیّت علمى اوست.


    لیکن آنچه در شخصیت علمى او غلبه تام دارد تبحر وى در حکمت و فلسفه است به طورى که برخى او را «ثالث المعلمین» خوانده‌اند؛ از جمله حکیم [[سبزواری، هادی|ملا هادى سبزوارى]] در «شرح منظومه» وى را پس از [[ارسطو]] و [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]] «معلم ثالث» خوانده است.


    علوم منقول به علومى گفته مى‌شد كه مواد خام آن را منقولات و گفته‌ها تشكيل مى‌داد و در نهايت اگر از بررسى و تحيل عقلانى استفاده مى‌شد، بر روى صحت و سقم، صدق و كذب، كيفيّت دلالت و در يك كلمه تبيين همان منقولات بود. ادبيات، تاريخ، فقه، اصول فقه، حديث و تفسير از علوم منقول شمرده مى‌شد.
    «میرداماد در جمیع مسائل مهم فلسفه و حکمت داراى استقلال فکرى است و از حیث اقتدار بر اداى مباحث مهم فلسفى و تقریر مشکلات و معضلات حکمى و روانى گفتار منزلت خاصّى داشته است. حوزه فلسفى او بسیار با اهمیت تلقى مى‌شد و هر کس اجازه مى‌یافت در درس او حاضر شود به دیگران مباهات مى‌نمود»<ref>منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، ص 7</ref>


    امّا علوم معقول علومى بودند كه مواد تشكيل دهنده آن نقل فلان منبع يا شخصيّت دينى يا ادبى نبود بلكه صرفاً محصولات و يافته‌هاى عقلانى بود كه مورد تحليل و تبيين قرار مى‌گرفت. كلام، فلسفه، عرفان نظرى و رياضيات از علوم معقول شمرده مى‌شدند.
    کلام مرحوم [[تونی، عبدالله بن محمد|فاضل تونى]] براى درک جایگاه بلند و شأن والاى علمى میرداماد کلامى گویاست. مرحوم [[تونی، عبدالله بن محمد|فاضل تونى]] گفته بود: «امروز بر علما فخر کن و بگو کلام میر را فهمیدم.»<ref>قصص العلماء، ص333</ref>


    يكى از مشخصات بارز حوزه اصفهان در آن عصر رواج فلسفه و حكمت بود. گفتيم كه شاهان صفوى با آن‌كه تا زمان شاه عباس خود واجد عنوان مرشد كامل بودند، از تصوّف و بزرگان متصوّفه روى گرداندند. از سوى ديگر علما و فقهاى شيعه به مخالفت با تصوّف برخاستند زيرا صوفى‌گرى را مخالف با اصول اوليه تشيّع مى‌ديدند. اين دو عامل باعث شد تا رفته‌رفته تصوّف در عهد صفوى تضعيف شود و پايگاه اجتماعى خود را از دست بدهد.
    و نیز از مدح و ستایشى که [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدراى شیرازى]] از استادش میرداماد کرده است مقام علمى وى نزد حکیم بزرگى چون ملاصدرا معلوم مى‌شود. وى در نامه‌اى که به میرداماد نوشته است او را در حدّ اعلى ستایش نموده و در حد پرستش تعریف و مدح کرده است.<ref>اين نامه در كتاب شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا ص224 آمده است</ref>


    مقارن همين دوران بود كه حركت جديدى در نضج و كمال يافتن حكمت و فلسفه مسلمين آغاز شد و اقبالى تمام به حكمت به وجود آمد. دوران شكوفايى اين نهضت فكرى در عصر حكيم فرزانه ميرداماد (ره) و در حوزه اصفهان بود.
    میرداماد خود نیز خویش را معلم مى‌خوانده و در برخى از نوشته‌هایش آن‌گاه که مى‌خواهد از [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]] مطلبى را نقل کند مى‌گوید: «ابونصر [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]]، شریک ما در تعلیم گفته است...» و آن‌گاه که مى‌خواهد از [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] شاگرد [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابوعلى سینا]] گفته‌اى را نقل کند مى‌گوید: «شاگرد ما [[بهمنیار بن مرزبان|بهمنیار]] گفته است...»<ref>قصص العلماء، ص 333</ref>


    دورانى كه در آن ملاصدراى شيرازى باليد و رشد كرد و حكمت را وارد مرحله‌اى جديد كرد مرحله‌اى كه خود آن را به‌حق «حكمت متعاليه» ناميد.
    گویند روزى ملاصدرا برحسب معمول براى شرکت در درس میرداماد در محل تدریس حاضر شد ولى میر در آنجا حاضر نبود. در این حین تاجرى براى کارى در محل درس حاضر شد و چون میرداماد را نیافت با ملاصدرا به گفتگو نشست. مرد تاجر از وى سؤال کرد که آیا میر افضل است یا فلان عالم. ملاصدرا در جواب گفت که میر افضل است. در این اثنا میرداماد از راه رسید و در پشت دیوار توقف کرد و به گفتگوى شاگردش با مرد تاجر گوش داد مرد تاجر یک‌یک علمارا نام مى‌برد و ملاصدرا مى‌گفت که میر افضل است. پس آن شخص پرسید: «میر افضل است یا [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|شیخ الرئیس]] ابوعلى‌سینا؟» [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]]گفت: «میر افضل است» مرد تاجر پرسید: «میر افضل است یا معلم ثانى ([[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]])؟» ملاصدرا مردد ماند و سکوت کرد. ناگاه میر از پشت دیوار گفت: «صدر نترس و بگو میرافضل است!»


    == حكمت و فلسفه: ==
    == آراء میرداماد در حکمت==


    در زمینه آراء و نظریات میرداماد در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام آمده است: «میرداماد بیش از هر کس دیگر در احیاى فلسفه بوعلى و حکمت اشراقى در زمینه تشیّع و آماده ساختن موجبات براى اثر جاودان ملاصدرا نقش داشته است.»


    حكمت از جهتى از فلسفه جدا است. در كتاب تاريخ فلسفه در اسلام در توضيح حكمت آمده است: «آن صورت از معرفت كه با نام حكمت تا به امروز در عالم تشيّع برجاى مانده است نه عيناً همان است كه معمولاً در غرب فلسفه مى‌خوانند، نه تئوزوفى است كه متأسفانه در دنياى انگليسى زبان به جنبشهاى شبه روحانى اطلاق مى‌شود و نه علم كلام است. حكمت كه در روزگار صفويان روى به تكامل نهاد، و تا عصر ما ادامه يافته، آميزه‌اى است از چند رشته كه در چارچوب تشيع به هم بافته شده است. مهمترين عناصر حكمت عبارتند از تعاليم باطنى ائمه(ع) بخصوص مطاوى نهج‌البلاغه على(ع)، حكمت اشراقى سهروردى كه حاوى جنبه‌هايى از نظريات ايران باستان و آراء هرمسى است، تعاليم صوفيان نخستين، بخصوص آراء عرفانى [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] و بالاخره ميراث فيلسوفان يونانى است.»<ref>تاريخ فلسفه در اسلام، ج2، ص445</ref>.
    میرداماد در قوام بخشیدن به آنچه که خود با «فلسفه یمانى» یا حکمت انبیاء از آن یاد کرده است در برابر فلسفه یونانى که اتکاى آن عمدتاًً بر عقل است جهد بلیغ روا داشته است.


    == حكمت در حوزه اصفهان: ==
    مردا از فلسفه یمانى، حکمتى است که خداوند توسط پیامبران و از راه وحى یا اشراق بر بشر نازل کرده است. یمن تمثیلى از بخش راست یا مشرق درّه‌اى است که موسى پیام خدا را از آن‌جا شنیده است. بدین لحاظ، مشرق منشأ انوار الهى و نقطه مقابل غرب، مرکز فلسفه مشّائى است.


    دو خصیصه، افکار میرداماد را از سایر حکماى عصر او ممتاز مى‌سازد: نخست چگونگى نظم و نسق رسالات اوست و دیگرى اندیشه او در موضوع حدوث دهرى که نقطه عطف و محور همه آثار وى است.


    در عصر ميرداماد حوزه اصفهان خاستگاه حكمت بوده است به‌طورى كه از اطراف جهان براى آموختن حكمت به اصفهان مى‌آمدند.<ref>مقدمه منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، ج1</ref> بى‌ترديد حوزه اصفهان اين امتياز را مرهون شخصيت‌هاى برجسته آن دوران همچون شيخ بهايى، ميرفندرسكى و ميرداماد است. در اين گفتار از ميان معاصران ميرداماد به ذكر اين دو عالم فرزانه كه از چهره‌هاى اصلى حوزه اصفهان در آن عصر بوده‌اند اكتفا شده و چه بسا در شرح حال آنان اطاله كلام نيز شده باشد تا وضعيت آن دوران از حيث چگونگى حوزه‌هاى درسى علوم معقول و منقول ونيز جايگاه برجسته ميرداماد(ره) معلوم شود.
    نظم و نسق آثار او، مثلاً در «قبسات و تقدیسات» با کتاب‌هاى سنتى اسلامى در باب فلسفه و حکمت که معمولاً آغاز آنها با منطق است و سپس به طبیعیات و ریاضیات و الهیات مى‌پردازند از جهات بسیار تفاوت دارد. به عنوان مثال ده فصل از کتاب قبسات به معانى مختلف حدوث، تقسیمات حدوث، تقسیمات وجود، انواع سبق و استشهاد به قرآن و حدیث، طبایع، زمان، حرکت، نقد منطق، قدرت و اراده حق، جواهر عقلیه، مراتب وجود و بالاخره قضا و قدر اختصاص یافته است.


    == معاصران ميرداماد:==
    دوّمین خصیصه ممتاز ارائه حکمت میرداماد، مربوط به تصوّر او از زمان است. این پرسش مشهور که آیا جهان حادث است یا قدیم، یکى از موارد مهم منازعه میان فیلسوفان و متکلّمان هم در عالم اسلام و مسیحیت و هم در یونان بوده است. میرداماد با تفکیک واقعیت به سه مقوله «زمان»، «دهر» و «سرمد»، که دهر و سرمد انواعى از قدمند، براى این مسأله راه حلّى یافته است.


    ذات یا جوهر الهى وراى همه تمایزها و کیفیت‌ها و منشأ اسماء و صفات اوست. این دو از ذات بارى جدا و هم با آن یگانه‌اند. این رابطه پایدار میان ذات و صفات را که از هیچ‌سو تغییر نمى‌پذیرد و صفاتى که بالضروره لازمه تعیّن ذات هستند، میرداماد «سرمد» مى‌نامد. سرمد، قدمى در معناى مطلق کلمه و وراى همه خلقها و حدوث‌هاست. اسماء و صفات که همانا صور نوعیه، مثل افلاطونى یا به اصطلاح اشراقیون رب‌النوع مى‌باشند منشأ عالم تغییر هستند. رابطه میان صور نوعیه و عالم تغییر مانند انعکاس ماه در جوى آب است که تصویر ماه ثابت مى‌ماند امّا ماده‌اى که نور ماه در آن انعکاس یافته که همان آب باشد پیوسته در جریان است. میرداماد این رابطه میان ثابت و متغیر را «دهر» مى‌نامد. و رابطه میان یک تغییر و تغییر دیگر را «زمان» مى‌خواند. بنابراین چون این عالم به واسطه عالم رب‌النوع‌ها یا مُثُل حادث شده است، حدوث آن دهرى است، نه زمانى.»


    معاصران ميرداماد و خود وى همگى از منسوبان به دربار و مورد توجّه و احترام بسيار شاه‌عبّاس بوده‌اند و شاه با آنان مجالست و دوستى نزديك داشته است. سابقه ارتباط و دوستى آنان با دربار به ارتباط و دوستى پدرانشان با دربار صفوى برمى‌گردد.
    == میرداماد و علوم طبیعى==


    از علماى بنام معاصر ميرداماد، فقيه، محدث، مفسّر، متكلّم، رياضيدان، شاعر، اديب و عارف بلند مرتبه شيخ بهاءالدين محمّد عاملى مشهور به «شيخ بهايى» (953 تا1030ق) است. وى در تمامى علوم متداول آن روز استاد بود اگر بخواهيم تبحر وى را در دو زمينه علوم عقلى و علوم نقلى مقايسه كنيم بايد بگوييم كه بيشتر در علوم نقلى تبحر داشته و از اين نظر برجسته بوده است. گرچه شيخ بهايى در علوم عقلى همچون كلام و در سير و سلوك و عرفان نيز دست داشته و اشعار بسيارى با اين صبغه دارد، به گونه‌اى كه صوفيه وى را از خود مى‌شمرده‌اند، ليكن با نگاهى گذرا به آثار وى روشن مى‌شود كه شخصيت علمى وى در زمينه علوم شرعى برجسته و ممتاز بوده است و در زمينه علوم عقلى بخصوص حكمت صاحب تأليف نيست.<ref>از همين رو بود كه ملاصدرا پس از مهاجرت از شيراز به اصفهان، تفسير و فقه و حديث را نزد شيخ بهايى و حكمت را نزد ميرداماد تحصيل كرد</ref>.
    میرداماد به تحقیق در علوم طبیعى نیز علاقه و توجّه داشته به‌طورى که درباره زندگى زنبور عسل تحقیقاتى انجام داده است. مى‌گویند شاه عباس از میرداماد خواست که روش موم و عسل ساختن زنبور را معلوم کند. میر براى این امر دستور داد که خانه‌اى شیشه‌اى براى زنبورها ساختند و زنبورها را در آن قرار دادند و خانه را در میان مجلس گذاشتند تا ببینند چه اتّفاقى خواهد افتاد. لیکن ناگهان زنبورها شیشه را تار کردند و بعد مشغول به کار شدند و این مطلب همچنان مجهول باقى ماند.


    شيخ بهايى (ره) شيخ الاسلام اصفهان بود و منصب رسمى فقاهت و امور دينى به وى محوّل گرديده بود. شيخ بهايى(ره) در سلوك و عرفان نيز دست داشته و يكسره به دنيا بى‌توجه بوده است. مثنوى‌هاى او كه از حيث صورت و معنا به سبك مثنوى‌هاى مولوى است شاهدى گويا بر اين مدّعاست.
    == میرداماد و شعر==


    شيخ بهايى و ميرداماد دوستى نزديك و صميمانه‌اى داشته‌اند. با آن‌كه آن دو بزرگوار در مواردى نظرگاه‌هاى مخالف با يكديگر داشته‌اند ليكن اين امور در دوستى آنان خللى وارد نكرده بود. شيخ بهايى يازده سال پيش از ميرداماد، در سال 1030 ه‌ق ديده از دنيا فرو بست.
    این حکیم فرزانه نیز مانند بسیارى از حکما و عرفا که ذوق شعر و شاعرى داشته‌اند به سرودن شعر به زبان عربى و فارسى مى‌پرداخته و به «اشراق» تخلص مى‌نموده است. مجموعه اشعار او بعدها به نام دیوان میرداماد گرد آمد.


    برخى از تأليفات او در علوم مختلف عبارتند از: جامع عباسى در كلام، فوائد الصمديه در ادبيات عرب، خلاصة فى الحساب در علم جبر، تشريح الافلاك در نجوم و هيئت، تفسير قرآن، چند مثنوى و ...
    اصولاً بسیارى از علما و حکماى آن دوران شعر مى‌سروده‌اند و داراى اشعارى زیبا با محتوا و مضامین بلند بوده‌اند. پس همچنان که محققان معلوم داشته‌اند این سخن که عصر صفوى به خاطر قدرت یافتن فقها و تضعیف تصوف، عصر انحطاط ادبى، فکرى بوده است، سخنى از سر تحقیق و صواب نیست.


    از ديگر شخصيت‌هاى برجسته حوزه اصفهان ميرابوالقاسم فندرسكى معروف به «ميرفندرسكى» است. وى اصلاً از استرآباد مازندران است. ميرفندرسكى پس از گذراندن تحصيلات مقدماتى از اساتيد مسلم فلسفه مشاء در حوزه اصفهان شد و به سبب نزديكى پدرش به دربار شاه‌عباس وى نيز با شاه مراوده و دوستى نزديك داشت. او سفرهاى متعدد به هندوستان كرد، و با نظريات حكماى هند آشنا بود و در آن جا نيز نزد امرا از احترام امرا برخوردار بود.
    میرداماد با آن که در معقول و منقول از یگانه‌هاى دوران بود به سرودن شعر نیز اهتمام داشته و اشعار زیبایى از وى برجاى مانده است. گرچه او را شاعر پرکارى نمى‌توان دانست لیکن ذوق شاعرى و زیبایى و پرمغزى اشعار وى غیرقابل انکار است.


    ميرفندرسكى علاوه بر آن كه زبانهاى عربى و فارسى را بخوبى مى‌دانست، بر زبان پهلوى و سانسكريت احاطه داشت.<ref>ملاصدرا ص 58؛ [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] و فوائد الرضويه</ref>  بنابر تحقيقى كه دانشمند محترم آقاى جلال‌الدين آشتيانى كرده است نظرات فلسفى ميرفندرسكى بر حول فلسفه مشّاء دور مى‌زد، و وى را بايد فيلسوفى «مشّائى» دانست. زندگى او درويش‌گونه بوده و يكسره با بى‌اعتنايى به دنيا مى‌گذشته است.
    از سروده‌هاى میرداماد مثنوى مشرق‌الانوار در جواب مخزن الاسرار است. این مثنوى را در بیست سالگى سروده است.


    از تأليفات اوست: شرح مهاراة، رساله صناعيه، مقولة الحركة، تاريخ صفويه و ... وى نه سال پس از وفات ميرداماد، در سال 1050ق از دنيا رفت.
    == حالات میرداماد(ره)==


    == جايگاه علمى ميرداماد: ==
    از میرداماد حالاتى نقل شده است که در بدو نظر عجیب مى‌نماید. وى در یکى از نوشته‌هایش مى‌گوید که روزى، هنگامى که در خلوت یاد خدا مى‌کرده و ذکر خدا بر لب داشته و تمام توجهش را به خدا معطوف کرده بوده، روحش از بدنش جدا شده و خلع بدن کرده و از عالم زمانى به عالم دهر (فوق زمان) صعود کرده و عوالم امکان را شهود نموده است.


    این مطلب در بدو نظر غریب و بعید به نظر مى‌رسد چرا که اوّلاً از تجربیات ما و در ثانى از تحلیل علمى، فاصله‌ها دارد. اما باید اذعان داشت که در نفى آن نیز دلیل قاطعى نمى‌توان اقامه کرد و از مواردى است که مصداق کلام حکیم [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابوعلى سینا]] است که: هر آنچه که درباره این عالم شنیدى مادام که دلیل قاطعى آن را رد نکرد آن را در حیّز امکان قرار بده و ممکنش بدان. گذشته از این در متون دینى و روایات معصومین(ع) نیز مطالب بسیارى درباره امکان تحقق و بلکه وقوع امور خارق‌العاده براى غیر معصوم وجود دارد.


    ميرداماد در زمينه علوم شرعى صاحب آثار بسيار باارزشى است. وى در مباحث مختلف فقه و اصول فقه صاحب‌نظر بود و آراء مستقلى داشت. آثار فراوان او در زمينه فقه، تعليقات او بر كتب چهارگانه روايى، تعليقاتش بر كتب رجال، و تفاسير مختلف او بر قرآن بخوبى نشان دهنده اين بعد از شخصيّت علمى اوست.
    == شاگردان ==
     
    برخى از شاگردان برجسته او عبارتنداز:


    ليكن آنچه در شخصيت علمى او غلبه تام دارد تبحر وى در حكمت و فلسفه است به طورى كه برخى او را «ثالث المعلمين» خوانده‌اند؛ از جمله حكيم [[سبزواری، هادی|ملا هادى سبزوارى]] در «شرح منظومه» وى را پس از ارسطو و [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]] «معلم ثالث» خوانده است.
    # صدرالدین محمّد شیرازى (متوفى در 1050ق) معروف به ملاصدرا: وى از شاگردان برجسته میرداماد بود و پس از استادش حکمت با وى وارد مرحله جدیدى شد. وى مؤسس مشربى شد که خود آن را حکمت متعالیه نامید و پس از او تا به حال اکثر قریب به اتّفاق حکماى شیعه نظریات وى را پذیرفته‌اند و افکار فلسفى او بر حکمت شیعى سیطره داشته است. ملاصدرا حکمت را نزد میرداماد تحصیل کرد و علوم منقول را از [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] استفاده نمود. از تألیفات اوست: الحکمۀ المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعة، شرح اصول کافى، الشواهد الربوبیّة، تفسیر القران، المبدأ و المعاد و...
    # حکیم [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|ملا عبدالرزاق لاهیجى]] (م 1072ق): وى از شاگردان صدرالدین شیرازى و هم داماد او بوده است. برخى از آثار حکیم عبدالرزاق لاهیجى در حکمت عبارتند از: مشارق الافهام فى شرح تجرید الکلام، شرح هیاکل النور، الکلمات الطیبه و...
    # فقیه و محدّث، و حکیم بزرگ [[فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی|ملا محسن فیض کاشانى]] (م 1091ق) شاگرد برجسته و داماد ملاصدرا: وى مدتى را نیز به تحصیل نزد میرداماد گذرانده و محضر درس او را درک کرده است. از تألیفات اوست: الوافى در حدیث، محجةالبیضاء در اخلاق، الصافى در تفسیر، انوار الحکمة در حکمت و...
    # حکیم قطب‌الدین لاهیجى (م در حدود 1075ق) که صاحب تألیفاتى چون ثمرة الفؤاد، رساله‌اى در عالم مثال و محبوب القلوب مى‌باشد.


    «ميرداماد در جميع مسائل مهم فلسفه و حكمت داراى استقلال فكرى است و از حيث اقتدار بر اداى مباحث مهم فلسفى و تقرير مشكلات و معضلات حكمى و روانى گفتار منزلت خاصّى داشته است. حوزه فلسفى او بسيار با اهميت تلقى مى‌شد و هر كس اجازه مى‌يافت در درس او حاضر شود به ديگران مباهات مى‌نمود»<ref>منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، ص 7</ref>.
    از دیگر شاگردان بنام میرداماد مرحوم سید احمد علوى مفسّر شفا و مرحوم ملاخلیل قزوینى صاحب حاشیه بر اصول کافى مى‌باشند.


    كلام مرحوم فاضل تونى براى درك جايگاه بلند و شأن والاى علمى ميرداماد كلامى گوياست. مرحوم فاضل تونى گفته بود: «امروز بر علما فخر كن و بگو كلام مير را فهميدم.»<ref>قصص العلماء، ص333</ref>.
    == صفات اخلاقى ==


    و نيز از مدح و ستايشى كه صدرالمتألهين ملاصدراى شيرازى از استادش ميرداماد كرده است مقام علمى وى نزد حكيم بزرگى چون ملاصدرا معلوم مى‌شود. وى در نامه‌اى كه به ميرداماد نوشته است او را در حدّ اعلى ستايش نموده و در حد پرستش تعريف و مدح كرده است.<ref>اين نامه در كتاب شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا ص224 آمده است</ref>.


    ميرداماد خود نيز خويش را معلم مى‌خوانده و در برخى از نوشته‌هايش آن‌گاه كه مى‌خواهد از [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]] مطلبى را نقل كند مى‌گويد: «ابونصر [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]]، شريك ما در تعليم گفته است...» و آن‌گاه كه مى‌خواهد از بهمنيار شاگرد ابوعلى سينا گفته‌اى را نقل كند مى‌گويد: «شاگرد ما بهمنيار گفته است...»<ref>قصص العلماء، ص 333</ref>.
    حکیم فرزانه، مرحوم میرداماد علاوه بر آن‌که در حکمت نظرى یگانه دوران خویش بود و در تاریخ فلسفه و حکمت، حکیم برجسته‌اى به شمار مى‌آید در حکمت عملى و اخلاق نیز فردى ممتاز و داراى مقاماتى والاست. اکنون بجاست به بیان برخى از صفات اخلاقى و ملکات شایسته انسانى وى بپردازیم.


    گويند روزى ملاصدرا برحسب معمول براى شركت در درس ميرداماد در محل تدريس حاضر شد ولى مير در آنجا حاضر نبود. در اين حين تاجرى براى كارى در محل درس حاضر شد و چون ميرداماد را نيافت با ملاصدرا به گفتگو نشست. مرد تاجر از وى سؤال كرد كه آيا مير افضل است يا فلان عالم. ملاصدرا در جواب گفت كه مير افضل است. در اين اثنا ميرداماد از راه رسيد و در پشت ديوار توقف كرد و به گفتگوى شاگردش با مرد تاجر گوش داد مرد تاجر يك‌يك علمارا نام مى‌برد و ملاصدرا مى‌گفت كه مير افضل است. پس آن شخص پرسيد: «مير افضل است يا [[ابن‌سینا، حسین بن عبدالله|شيخ الرئيس]] ابوعلى‌سينا؟» [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]]گفت: «مير افضل است» مرد تاجر پرسيد: «مير افضل است يا معلم ثانى ([[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]])؟» ملاصدرا مردد ماند و سكوت كرد. ناگاه مير از پشت ديوار گفت: «صدر نترس و بگو ميرافضل است!»
    الف) زهد و تقوى:


    == آراء ميرداماد در حكمت: ==
    آن حکیم بلندمرتبه بر همراهى حکمت نظرى با تهذیب اخلاقى بسیار تأکید داشت و حکمت بدون تهذیب را نه تنها مفید نمى‌دانست بلکه باعث گمراهى و ضلالت مى‌دید و خود نیز در این زمینه نمونه بود. وى به دستورات و فرایض دینى به عنوان آداب سیر و سلوک بسیار اهمیّت مى‌داد و به آن سخت پایبند بود. او به معناى تمام کلمه عالمى باتقوا و پرهیزگار بود. به قرآن علاقه‌اى عمیق داشت. گویند بسیار قرآن مى‌خواند، به طورى‌که در هر شب نیمى از قرآن را تلاوت مى‌کرد.


    میرداماد زاهدى به تمام معنا بود. در کتاب غررالحکم از [[امام على(ع)]] روایت شده است که فرمود: «همانا زهد، کوتاه کردن آرزوها و خواسته‌هاى نفس، و خالص گرداندن تمامى اعمال - براى خدا - است». مى‌گویند بیست سال از میرداماد کار مباح سرنزد. به این معنا که هیچ یک از امور جایز را به‌جا نمى‌آورد مگر آن‌که به حد ضرورت و وجوب مى‌رسید. آن اندازه مى‌خوابید که براى پرداختن به کارهایش تجدید قوا کرده باشد و در پى استراحت برنمى‌آمد مگر آن که دیگر قادر به فعالیت‌های دیگرش نباشد. غذا به گونه و اندازه‌اى مى‌خورد که توان تحقیق و کارهاى دیگرش را داشته باشد و جز به این خاطر به خوراک رونمى‌آورد. این امر در تمام افعال و اعمال و حرکات وى جارى و حاکم بود.


    در زمينه آراء و نظريات ميرداماد در كتاب تاريخ فلسفه در اسلام آمده است: «ميرداماد بيش از هر كس ديگر در احياى فلسفه بوعلى و حكمت اشراقى در زمينه تشيّع و آماده ساختن موجبات براى اثر جاودان ملاصدرا نقش داشته است.»
    ب) نفى حسادت، امتحانى بزرگ:


    ميرداماد در قوام بخشيدن به آنچه كه خود با «فلسفه يمانى» يا حكمت انبياء از آن ياد كرده است در برابر فلسفه يونانى كه اتكاى آن عمدتاً بر عقل است جهد بليغ روا داشته است.
    یکى از مطالبى که از سجایاى اخلاقى میرداماد حکایت مى‌کند رابطه دوستانه او با فقیه و عالم برجسته معاصر خود [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]](ره) است. میرداماد و [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] دوستان نزدیک و صمیمى بوده‌اند و دوستى بین این دو عالم بلند مرتبه معاصر به‌گونه‌اى بوده که در میان علماى هم‌عصر کمتر دیده شده است.


    مردا از فلسفه يمانى، حكمتى است كه خداوند توسط پيامبران و از راه وحى يا اشراق بر بشر نازل كرده است. يمن تمثيلى از بخش راست يا مشرق درّه‌اى است كه موسى پيام خدا را از آن‌جا شنيده است. بدين لحاظ، مشرق منشأ انوار الهى و نقطه مقابل غرب، مركز فلسفه مشّائى است.
    با وجود مقام بالاى علمى آن دو بزرگوار و موقعیت و منزلت آنان نزد شاه عباس، در این دوستى صمیمانه خللى پدید نیامد. در زندگى عالمى برجسته که داراى موقعیّت اجتماعى والا است این امتحان بزرگى است که در مقابل عالم همتاى عصر خویش چگونه عمل خواهد کرد. امتحانى که حکیم وارسته ما نزد خداوند سربلند و موفق از آن بیرون آمد.


    دو خصيصه، افكار ميرداماد را از ساير حكماى عصر او ممتاز مى‌سازد: نخست چگونگى نظم و نسق رسالات اوست و ديگرى انديشه او در موضوع حدوث دهرى كه نقطه عطف و محور همه آثار وى است.
    دراین‌باره ماجرایى نقل شده است که علاوه بر حکایت کردن از دوستى و صمیمیت بین آن دو عالم برجسته نشان دهنده دورى از دنیاطلبى و مقام‌خواهى و نمایانگر نفى حسادت در وجود آن بزرگواران آن هم در جایگاهى حساس و لغزنده است.


    نظم و نسق آثار او، مثلاً در «قبسات و تقديسات» با كتابهاى سنتى اسلامى در باب فلسفه و حكمت كه معمولاً آغاز آنها با منطق است و سپس به طبيعيات و رياضيات و الهيات مى‌پردازند از جهات بسيار تفاوت دارد. به عنوان مثال ده فصل از كتاب قبسات به معانى مختلف حدوث، تقسيمات حدوث، تقسيمات وجود، انواع سبق و استشهاد به قرآن و حديث، طبايع، زمان، حركت، نقد منطق، قدرت و اراده حق، جواهر عقليه، مراتب وجود و بالاخره قضا و قدر اختصاص يافته است.
    ماجرا بدین قرار بود: روزى شاه عباس صفوى براى رفتن به منطقه‌اى خوش آب و هوا سوار بر اسب مى‌رفت مرحوم [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] و مرحوم میرداماد نیز همراه اردوى شاه بودند - بسیار اتّفاق مى‌افتاد که آنان در سفرها همراه شاه بودند.


    دوّمين خصيصه ممتاز ارائه حكمت ميرداماد، مربوط به تصوّر او از زمان است. اين پرسش مشهور كه آيا جهان حادث است يا قديم، يكى از موارد مهم منازعه ميان فيلسوفان و متكلّمان هم در عالم اسلام و مسيحيت و هم در يونان بوده است. ميرداماد با تفكيك واقعيت به سه مقوله «زمان»، «دهر» و «سرمد»، كه دهر و سرمد انواعى از قدمند، براى اين مسأله راه حلّى يافته است.
    میرداماد درشت اندام و تنومند بود به خلاف او [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] جثه‌اى لاغر و نحیف داشت. شاه‌عباس تصمیم گرفت که دوستى و صمیمیت آن دو را آزمایش کند. به همین خاطر نزد میر آمد. اسب میرداماد در عقب همراهان شاه حرکت مى‌کرد و از وجنات آن رنج و زحمتى که به خاطر سنگینى سوار مى‌کشید آشکار بود، حال آن‌که مرکب [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] به راحتى و چالاکى حرکت مى‌کرد گویى که مى‌رقصید.


    ذات يا جوهر الهى وراى همه تمايزها و كيفيت‌ها و منشأ اسماء و صفات اوست. اين دو از ذات بارى جدا و هم با آن يگانه‌اند. اين رابطه پايدار ميان ذات و صفات را كه از هيچ‌سو تغيير نمى‌پذيرد و صفاتى كه بالضروره لازمه تعيّن ذات هستند، ميرداماد «سرمد» مى‌نامد. سرمد، قدمى در معناى مطلق كلمه و وراى همه خلقها و حدوث‌هاست. اسماء و صفات كه همانا صور نوعيه، مثل افلاطونى يا به اصطلاح اشراقيون رب‌النوع مى‌باشند منشأ عالم تغيير هستند. رابطه ميان صور نوعيه و عالم تغيير مانند انعكاس ماه در جوى آب است كه تصوير ماه ثابت مى‌ماند امّا ماده‌اى كه نور ماه در آن انعكاس يافته كه همان آب باشد پيوسته در جريان است. ميرداماد اين رابطه ميان ثابت و متغير را «دهر» مى‌نامد. و رابطه ميان يك تغيير و تغيير ديگر را «زمان» مى‌خواند. بنابراين چون اين عالم به واسطه عالم رب‌النوع‌ها يا مُثُل حادث شده است، حدوث آن دهرى است، نه زمانى.»
    شاه به میر گفت: «به این شیخ نگاه نمى‌کنید که چگونه در حرکت با اسبش بازى مى‌کند و در بین مردم مانند جناب شما مؤدب و متین و با وقار حرکت نمى‌کند؟»


    == ميرداماد و علوم طبيعى: ==
    میرداماد در جواب شاه گفت: «اى شاه! اسب شیخ ما به خاطر خوشحالى و شعف از این‌که چنین کسى بر او سوار است نمى‌تواند در رفتن تأنّى داشته باشد. آیا نمى‌دانى که چه کسى بر آن سوار است؟»


    شاه این گفتگو را پنهان داشت و پس از مدّتى به [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] نزدیک شد و به او گفت: «اى شیخ ما! آیا به آن‌که پشت سرماست نگاه نمى‌کنى که چگونه بدن او مرکب را به زحمت انداخته و آن را به خاطر چاقى بى‌نهایت، خسته و رنجور کرده است؟ عالم باید مانند تو مرتاض و نحیف باشد.»


    ميرداماد به تحقيق در علوم طبيعى نيز علاقه و توجّه داشته به‌طورى كه درباره زندگى زنبور عسل تحقيقاتى انجام داده است. مى‌گويند شاه عباس از ميرداماد خواست كه روش موم و عسل ساختن زنبور را معلوم كند. مير براى اين امر دستور داد كه خانه‌اى شيشه‌اى براى زنبورها ساختند و زنبورها را در آن قرار دادند و خانه را در ميان مجلس گذاشتند تا ببينند چه اتّفاقى خواهد افتاد. ليكن ناگهان زنبورها شيشه را تار كردند و بعد مشغول به كار شدند و اين مطلب همچنان مجهول باقى ماند.
    [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]] گفت: «اى شاه! این‌طور نیست بلکه خستگى‌اى که بر صورت اسب ظاهر شده به خاطر ناتوانى آن از حمل کردن کسى است که کوه‌هاى پابرجا، با وجود صلابتشان از حمل او عاجز و ناتوانند.»


    == ميرداماد و شعر: ==
    ج) استاد کامل:


    حکیم فرزانه و عارف یگانه مرحوم میرداماد استادى کامل به تمام معناى کلمه بود. هدف او از تعلیم و تعلّم حکمت، تنها انتقال مفاهیم و اصطلاحات نبود. وى از آموختن حکمت کمال روحى و سیر به مقامات بالاى معنوى را منظور داشت و همین امر در نحوه‌ى تعلیم و رفتار با شاگردانش تأثیر گذاشته بود.


    اين حكيم فرزانه نيز مانند بسيارى از حكما و عرفا كه ذوق شعر و شاعرى داشته‌اند به سرودن شعر به زبان عربى و فارسى مى‌پرداخته و به «اشراق» تخلص مى‌نموده است. مجموعه اشعار او بعدها به نام ديوان ميرداماد گرد آمد.
    به همین سبب قبل از آن که طلبه‌اى را در محضر درس خود بپذیرد با او گفتگو مى‌کرد. چیزهایى از او مى‌پرسید و او را مى‌آزمود، این مطلب مغایر با روش تدریس اساتید آن عصر بود چون استادان محصلى را که براى درس خواندن آماده شده بود نمى‌آزمودند. بلکه ضمن درس به میزان معلوماتش پى مى‌بردند و اگر مى‌فهمیدند که معلومات او آن‌قدر نیست که از درس آنها استفاده کند او را نزد استاد دیگرى که مقدمات را تدریس مى‌کرد مى‌فرستادند.


    اصولاً بسيارى از علما و حكماى آن دوران شعر مى‌سروده‌اند و داراى اشعارى زيبا با محتوا و مضامين بلند بوده‌اند. پس همچنان كه محققان معلوم داشته‌اند اين سخن كه عصر صفوى به خاطر قدرت يافتن فقها و تضعيف تصوف، عصر انحطاط ادبى، فكرى بوده است، سخنى از سر تحقيق و صواب نيست.
    میرداماد در خارج از درس نیز به گفتگو و راهنمایى شاگردانش مى‌پرداخت. این ارتباط معنوى در توجه استاد به سیر روحى و فکرى محصل امروز در حوزه‌هاى علمیه ما منسوخ شده و کمتر به آن توجّه مى‌شود. در حالى که آنچه در تعلیم و تعلّم، بخصوص در حوزه‌هاى دینى، اهمیّت دارد همانا رشد روحى و سیر معنوى به همراه تعلیم است نه صرفاً انتقال برخى اصطلاحات و مفاهیم.


    ميرداماد با آن كه در معقول و منقول از يگانه‌هاى دوران بود به سرودن شعر نيز اهتمام داشته و اشعار زيبايى از وى برجاى مانده است. گرچه او را شاعر پركارى نمى‌توان دانست ليكن ذوق شاعرى و زيبايى و پرمغزى اشعار وى غيرقابل انكار است.
    در این‌باره ماجراى اوّلین جلسه شرکت ملاصدرا، شاگرد برجسته میر، در درس وى ماجرایى الهام‌بخش و آموزنده است. در کتاب «ملاصدرا فیلسوف و متفکّر بزرگ اسلامى» این واقعه چنین آمده است:


    از سروده‌هاى ميرداماد مثنوى مشرق‌الانوار در جواب مخزن الاسرار است. اين مثنوى را در بيست سالگى سروده است .
    «آن روز ملاصدرا، که جوانى بیش نبود، هنگام عصر که موقع تدریس میرداماد بود در مدرسه حاضر شد سپس نزدیک استاد شد. سلام گفت و خود را معرفى کرد و از استاد خواست که وى را در محضر درس خویش بپذیرد و از علوم برخوردار کند. میرداماد در آن موقع مردى جوان بود و هر کس او را مى‌دید، حیرت مى‌کرد چگونه مردى به آن جوانى در مدرسه خواجه، مدرّس حکمت شده است.


    == حالات ميرداماد (ره): ==
    میرداماد بعد از این‌که از جوان شیرازى شنید که قصد دارد نزد او حکمت تحصیل کند. پرسید: «اى محمّد آیا تو براى تحصیل حکمت آماده هستى؟»


    ملاصدرا گفت: «بلى».


    از ميرداماد حالاتى نقل شده است كه در بدو نظر عجيب مى‌نمايد. وى در يكى از نوشته‌هايش مى‌گويد كه روزى، هنگامى كه در خلوت ياد خدا مى‌كرده و ذكر خدا بر لب داشته و تمام توجهش را به خدا معطوف كرده بوده، روحش از بدنش جدا شده و خلع بدن كرده و از عالم زمانى به عالم دهر (فوق زمان) صعود كرده و عوالم امكان را شهود نموده است.
    میرداماد گفت: «آیا مى‌دانى که براى چه مى‌خواهى حکمت را تحصیل کنى؟»


    اين مطلب در بدو نظر غريب و بعيد به نظر مى‌رسد چرا كه اوّلاً از تجربيات ما و در ثانى از تحليل علمى، فاصله‌ها دارد. اما بايد اذعان داشت كه در نفى آن نيز دليل قاطعى نمى‌توان اقامه كرد و از مواردى است كه مصداق كلام حكيم ابوعلى سينا است كه: هر آنچه كه درباره اين عالم شنيدى مادام كه دليل قاطعى آن را رد نكرد آن را در حيّز امكان قرار بده و ممكنش بدان. گذشته از اين در متون دينى و روايات معصومين(ع) نيز مطالب بسيارى درباره امكان تحقق و بلكه وقوع امور خارق‌العاده براى غير معصوم وجود دارد.
    جوان شیرازى گفت: «براى این که اهل معرفت شوم.»


    == شاگردان: ==
    میرداماد پرسید» «چرا مى‌خواهى اهل معرفت شوى؟»


    محمّد از سؤال مزبور حیرت نمود و گفت: «براى این‌که انسان اگر معرفت نداشته باشد ارزش ندارد.»


    برخى از شاگردان برجسته او عبارتنداز:
    میرداماد گفت: «امروز من راجع به فایده حکمت صحبت خواهم کرد. در جلسه درس حاضر شو و آنچه مى‌گویم بشنو و آن‌گاه فکر کن که آیا مى‌توانى حکمت بیاموزى یا نه؟»
     
    ملاصدرا گفت: «اطاعت مى‌کنم و در جلسه درس حاضر خواهم شد.»
     
    بعد از این که درس شروع شد استاد جوان گفت: «من در گذشته گفتم که منظور طالب علم از تحصیل حکمت چه باید باشد و امروز به مناسبت این‌که دوستى جدید پیدا کرده‌ایم که از شیراز آمده و مى‌خواهد تحصیل کند آن موضوع را به‌طور دیگرى مى‌گویم. منظور از تحصیل حکمت باید عمل کردن به آن باشد و عمل کردن به حکمت مستلزم این است که در درجه اوّل خود را پاک کنیم تا بتوانیم به مقامات بالا برسیم - حکمت عملى -».
     
    پس از اداى مقدمه‌اى مستوفا در این‌باره میرداماد بحث آن روز را که راجع به نظر افلاطون در باب علم بود مطرح کرد. بعد از آن که درس خاتمه یافت و طلاب مدرسه خواجه مباحثه را آغاز کردند، میرداماد جوان شیرازى را فراخواند و از طلاب کناره گرفت. او را با خود به سوى حوض مدرسه برد و در کنار حوض نشست و به ملاصدرا گفت بنشیند. پس از این که محمّد بن ابراهیم نشست میرداماد گفت: «اى محمّد! من امروز گفتم کسى که مى‌خواهد حکمت را تحصیل کند باید حکمت عملى را تعقیب نماید و اینک به تو مى‌گویم که حکمت عملى در درجه اوّل دو چیز است: یکى به انجام رسانیدن تمام واجبات اسلام و دوّم پرهیز از هر چیزى که نفس بوالهوس براى خوشى خود مى‌طلبد.
     
    به انجام رسانیدن تمام واجبات دین اسلام از این جهت ضرورت دارد که طلبه وقتى واجبات را به انجام مى‌رساند از هر یک نتیجه‌اى مى‌گیرد که به سود اوست. هر دستورى که جزء واجبات دین اسلام مى‌باشد داراى فایده‌اى است جسمى یا روحى، و عمل کردن به آنها سبب مى‌شود که طلبه از نظر جسم و روح براى ادراک حقایق حکمت آماده گردد.
     
    دوم این‌که کسى که مطیع نفس اماره شد و مشغول تحصیل حکمت هم گردید به احتمال قوى از صراط مستقیم ایمان منحرف خواهد گردید و گرفتار بدبینى خواهد شد.
     
    تو هم اى جوان شیرازى اگر خواهان تحصیل حکمت هستى نباید از هواى نفس پیروى کنى و خواهش‌هاى نفس امّاره را برآورى. نفس اماره در آغاز هوسهاى کوچک مى‌کند و بعد از این که هوسهایش برآورده شد، درخواستهاى بزرگ‌تر مى‌کند و کسى که خواهان رسیدن به مرحله کمال است باید از تأمین کوچکترین هوس نفس اماره سرکشى کند و نفس سرکش وقتى دریافت که به هوسهاى او اعتنا نمى‌کنند از بوالهوسى صرف‌نظر مى‌کند و دیگر چیزى نمى‌خواهد و از آن به بعد بر اثر سکوت نفس اماره، وسوسه گناه از بین مى‌رود و چون طالب عمل، مرتکب گناه نمى‌شود، روحش براى ادراک حقایق حکمت آمادگى پیدا مى‌کند.
     
    این اوّلین دیدار میرداماد با ملاصدرا است و سعى و اهتمام او براى راهنمایى و هدایت شاگردى جوان که تازه در درس او حاضر شده امرى قابل توجه و در خور تأمّل است.


    # صدرالدين محمّد شيرازى (متوفى در 1050ق) معروف به ملاصدرا: وى از شاگردان برجسته ميرداماد بود و پس از استادش حكمت با وى وارد مرحله جديدى شد. وى مؤسس مشربى شد كه خود آن را حكمت متعاليه ناميد و پس از او تا به حال اكثر قريب به اتّفاق حكماى شيعه نظريات وى را پذيرفته‌اند و افكار فلسفى او بر حكمت شيعى سيطره داشته است. ملاصدرا حكمت را نزد ميرداماد تحصيل كرد و علوم منقول را از شيخ بهايى استفاده نمود. از تأليفات اوست: الحكمۀ المتعاليه فى الاسفار العقليه الاربعة، شرح اصول كافى، الشواهد الربوبيّة، تفسير القران، المبدأ و المعاد و ...
    == وفات ==
    # حكيم ملا عبدالرزاق لاهيجى (م 1072ق): وى از شاگردان صدرالدين شيرازى و هم داماد او بوده است. برخى از آثار حكيم عبدالرزاق لاهيجى در حكمت عبارتند از: مشارق الافهام فى شرح تجريد الكلام، شرح هياكل النور، الكلمات الطيبه و ...
    # فقيه و محدّث، و حكيم بزرگ ملا محسن فيض كاشانى (م 1091ق) شاگرد برجسته و داماد ملاصدرا: وى مدتى را نيز به تحصيل نزد ميرداماد گذرانده و محضر درس او را درك كرده است. از تأليفات اوست: الوافى در حديث، محجةالبيضاء در اخلاق، الصافى در تفسير، انوار الحكمة در حكمت و ...
    # حكيم قطب‌الدين لاهيجى (م در حدود 1075ق) كه صاحب تأليفاتى چون ثمرة الفؤاد، رساله‌اى در عالم مثال و محبوب القلوب مى‌باشد.


    از ديگر شاگردان بنام ميرداماد مرحوم سيد احمد علوى مفسّر شفا و مرحوم ملاخليل قزوينى صاحب حاشيه بر اصول كافى مى‌باشند.
    میرداماد در اواخر عمر به همراه شاه صفى به زیارت عتبات به عراق عرب مسافرت کرد. در آن زمان عراق عرب در محدوده حکومت صفویان بود. آن بزرگوار در بین راه دچار بیمارى شد به‌طورى که جمعى او را در جایگاهى بر روى دوش مى‌بردند. شاه صفى خود سریعتر حرکت کرد و در نجف منتظر ورود میر شد. لیکن حکیم برجسته عصر صفوى در منزل ذى‌الکفل در نزدیکى نجف اشرف در سن هشتاد سالگى دیده از دنیا فرو بست و به جهان ابدى سفر کرد. سال وفات وى را 1041ق گفته‌اند.


    == تأليفات: ==
    پیکر آن حکیم الهى را به نجف اشرف آوردند و شاه صفى به همراه سپاه به استقبال جنازه وى از نجف بیرون آمد و پیکر مطهّر او را با کمال احترام به نجف اشرف رسانیدند و در آستانه روضه [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] دفن کردند.


    == آثار ==


    مرحوم ميرداماد داراى تأليفات بسيارى است. آثار وى در زمينه‌هاى مختلف از جمله ادبيات عرب، اصول فقه، فقه، حديث، رجال، تفسير، رياضيات، منطق، كلام و حكمت است. ليكن آنچه كه در ميان آثار وى غلبه دارد تأليفات آن بزرگ در زمينه حكمت و فلسفه الهى است. كتب، رساله‌ها، تعليقات و مكتوبات وى به اين شرحند:
    مرحوم میرداماد داراى تألیفات بسیارى است. آثار وى در زمینه‌هاى مختلف از جمله ادبیات عرب، اصول فقه، فقه، حدیث، رجال، تفسیر، ریاضیات، منطق، کلام و حکمت است. لیکن آنچه که در میان آثار وى غلبه دارد تألیفات آن بزرگ در زمینه حکمت و فلسفه الهى است. کتب، رساله‌ها، تعلیقات و مکتوبات وى به این شرحند:
    {{ستون-شروع|2}}
    {{ستون-شروع|2}}


    خط ۲۹۳: خط ۳۵۳:
    # حاشيه بر شرح مختصر الاصول عضدى در علم اصول فقه
    # حاشيه بر شرح مختصر الاصول عضدى در علم اصول فقه
    # تعليقاتى بر صحيفه سجاديه
    # تعليقاتى بر صحيفه سجاديه
    # تعليقاتى بر كافى كلينى (ره)
    # تعليقاتى بر كافى [[کلینی، محمد بن یعقوب|كلينى]](ره)
    # حاشيه بر مختلف الشيعه [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلّى]] در فقه
    # حاشيه بر مختلف الشيعه [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلّى]] در فقه
    # الحبل المتين؛ در حكمت
    # الحبل المتين؛ در حكمت
    خط ۳۳۴: خط ۳۹۴:
    # خلة الملوك
    # خلة الملوك
    # حاشيه بر رجال [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] در علم رجال
    # حاشيه بر رجال [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] در علم رجال
    # حاشيه بر [[رجال النجاشي|رجال نجاشى]] در علم رجال
    # حاشيه بر [[رجال النجاشي|رجال نجاشى]] در علم رجال
    # رساله سدرة المنتهى؛ در تفسير
    # رساله سدرة المنتهى؛ در تفسير
    # رساله‌اى در اغلاط بهايى
    # رساله‌اى در اغلاط بهايى
    خط ۳۴۰: خط ۴۰۰:
    {{پایان}}
    {{پایان}}


    و نامه‌هايى به اسعدالدين محمد پادشاه روم؛ اعتمادالدوله عباسى، شريف مكّه و مولى عبداللّه شوشترى.
    و نامه‌هایى به اسعدالدین محمد پادشاه روم؛ اعتمادالدوله عباسى، شریف مکّه و مولى عبداللّه شوشترى.
     
    ميرداماد بر نوشته‌هاى خود حواشى بسيارى زده به طورى كه در بعضى از آنها حواشى به اندازه اصل متن يا بيشتر از آن مى‌باشد.


    از ويژگى‌هاى آثار ميرداماد در حكمت اسلوب بسيار دشوار آن است و دشوارى سبك نگارش و اسلوب تأليف بر مشكل فهم مطلب افزوده است. نقل شده است كه ملاصدرا شاگرد مير، وى را در خواب ديد و از او سؤال كرد: «با اين‌كه مذهب من - در حكمت - از مذهب شما جدا نيست چرا مردم مرا تكفير كردند اما شما را تكفير نكردند؟» ميرداماد در جواب گفت: «زيرا من مطالب حكمت را چنان نوشته‌ام كه علما از فهم آن عاجزند و غير از اهل حكمت كسى آن را نمى‌تواند بفهمد ولى تو مطالب حكمت را مبتذل كردى و به نحوى بيان كردى كه اگر ملا مكتبى هم كتابهاى تو را ببيند مطالب آن را مى‌فهمد. براى همين است كه تو را تكفير كردند و مرا تكفير نكردند.»
    میرداماد بر نوشته‌هاى خود حواشى بسیارى زده به طورى که در بعضى از آنها حواشى به اندازه اصل متن یا بیشتر از آن مى‌باشد.


    دليل اين‌كه ميرداماد مباحث حكمت را با اسلوبى دشوار و غامض مى‌نوشته دو امر مى‌تواند بوده باشد: اول همان كه در نقل بالا آمده است. يعنى ترس از تكفير كج‌فهمان و تحجّرگرايان؛ احتمال دوّم و قويتر آن است كه وى با توسّل به اين روش قصد آن داشت كه مطالب حكمت و دقايق معرفت از دسترس افكار منحرف بدور باشد. وى بر اين امر بسيار مصرّ بوده به‌طورى كه براى قبول حضور شاگردى در حلقه درسش با او گفتگو مى‌كرده است.
    از ویژگى‌هاى آثار میرداماد در حکمت اسلوب بسیار دشوار آن است و دشوارى سبک نگارش و اسلوب تألیف بر مشکل فهم مطلب افزوده است. نقل شده است که ملاصدرا شاگرد میر، وى را در خواب دید و از او سؤال کرد: «با این‌که مذهب من - در حکمت - از مذهب شما جدا نیست چرا مردم مرا تکفیر کردند اما شما را تکفیر نکردند؟» میرداماد در جواب گفت: «زیرا من مطالب حکمت را چنان نوشته‌ام که علما از فهم آن عاجزند و غیر از اهل حکمت کسى آن را نمى‌تواند بفهمد ولى تو مطالب حکمت را مبتذل کردى و به نحوى بیان کردى که اگر ملا مکتبى هم کتاب‌هاى تو را ببیند مطالب آن را مى‌فهمد. براى همین است که تو را تکفیر کردند و مرا تکفیر نکردند.»


    مرحوم ميرداماد در پيگيرى اين سبك و روش تا آنجا پيش رفت كه امروز فهم تأليفات او در حكمت براى علما نيز مشكل است و به همين جهت نيز كتب و نظرات وى مهجور مانده است. در هر صورت خداوند متعال نيّت مؤمن را از عملش بيشتر دوست دارد.
    دلیل این‌که میرداماد مباحث حکمت را با اسلوبى دشوار و غامض مى‌نوشته دو امر مى‌تواند بوده باشد: اول همان که در نقل بالا آمده است. یعنى ترس از تکفیر کج‌فهمان و تحجّرگرایان؛ احتمال دوّم و قویتر آن است که وى با توسّل به این روش قصد آن داشت که مطالب حکمت و دقایق معرفت از دسترس افکار منحرف بدور باشد. وى بر این امر بسیار مصرّ بوده به‌طورى که براى قبول حضور شاگردى در حلقه درسش با او گفتگو مى‌کرده است.


    == صفات اخلاقى: ==
    مرحوم میرداماد در پیگیرى این سبک و روش تا آنجا پیش رفت که امروز فهم تألیفات او در حکمت براى علما نیز مشکل است و به همین جهت نیز کتب و نظرات وى مهجور مانده است. در هر صورت خداوند متعال نیّت مؤمن را از عملش بیشتر دوست دارد.


     
    ==پانویس==
    حكيم فرزانه، مرحوم ميرداماد علاوه بر آن‌كه در حكمت نظرى يگانه دوران خويش بود و در تاريخ فلسفه و حكمت، حكيم برجسته‌اى به شمار مى‌آيد در حكمت عملى و اخلاق نيز فردى ممتاز و داراى مقاماتى والاست. اكنون بجاست به بيان برخى از صفات اخلاقى و ملكات شايسته انسانى وى بپردازيم.
     
    الف) زهد و تقوى:
     
    آن حكيم بلندمرتبه بر همراهى حكمت نظرى با تهذيب اخلاقى بسيار تأكيد داشت و حكمت بدون تهذيب را نه تنها مفيد نمى‌دانست بلكه باعث گمراهى و ضلالت مى‌ديد و خود نيز در اين زمينه نمونه بود. وى به دستورات و فرايض دينى به عنوان آداب سير و سلوك بسيار اهميّت مى‌داد و به آن سخت پايبند بود. او به معناى تمام كلمه عالمى باتقوا و پرهيزگار بود. به قرآن علاقه‌اى عميق داشت. گويند بسيار قرآن مى‌خواند، به طورى‌كه در هر شب نيمى از قرآن را تلاوت مى‌كرد.
     
    ميرداماد زاهدى به تمام معنا بود. در كتاب غررالحكم از امام على(ع) روايت شده است كه فرمود: «همانا زهد، كوتاه كردن آرزوها و خواسته‌هاى نفس، و خالص گرداندن تمامى اعمال - براى خدا - است». مى‌گويند بيست سال از ميرداماد كار مباح سرنزد. به اين معنا كه هيچ يك از امور جايز را به‌جا نمى‌آورد مگر آن‌كه به حد ضرورت و وجوب مى‌رسيد. آن اندازه مى‌خوابيد كه براى پرداختن به كارهايش تجديد قوا كرده باشد و در پى استراحت برنمى‌آمد مگر آن كه ديگر قادر به فعاليت‌هاى ديگرش نباشد. غذا به گونه و اندازه‌اى مى‌خورد كه توان تحقيق و كارهاى ديگرش را داشته باشد و جز به اين خاطر به خوراك رونمى‌آورد. اين امر در تمام افعال و اعمال و حركات وى جارى و حاكم بود.
     
    ب) نفى حسادت، امتحانى بزرگ:
     
    يكى از مطالبى كه از سجاياى اخلاقى ميرداماد حكايت مى‌كند رابطه دوستانه او با فقيه و عالم برجسته معاصر خود شيخ بهايى (ره) است. ميرداماد و شيخ بهايى دوستان نزديك و صميمى بوده‌اند و دوستى بين اين دو عالم بلند مرتبه معاصر به‌گونه‌اى بوده كه در ميان علماى هم‌عصر كمتر ديده شده است.
     
    با وجود مقام بالاى علمى آن دو بزرگوار و موقعيت و منزلت آنان نزد شاه عباس، در اين دوستى صميمانه خللى پديد نيامد. در زندگى عالمى برجسته كه داراى موقعيّت اجتماعى والا است اين امتحان بزرگى است كه در مقابل عالم همتاى عصر خويش چگونه عمل خواهد كرد. امتحانى كه حكيم وارسته ما نزد خداوند سربلند و موفق از آن بيرون آمد.
     
    دراين‌باره ماجرايى نقل شده است كه علاوه بر حكايت كردن از دوستى و صميميت بين آن دو عالم برجسته نشان دهنده دورى از دنياطلبى و مقام‌خواهى و نمايانگر نفى حسادت در وجود آن بزرگواران آن هم در جايگاهى حساس و لغزنده است.
     
    ماجرا بدين قرار بود: روزى شاه عباس صفوى براى رفتن به منطقه‌اى خوش آب و هوا سوار بر اسب مى‌رفت مرحوم شيخ بهايى و مرحوم ميرداماد نيز همراه اردوى شاه بودند - بسيار اتّفاق مى‌افتاد كه آنان در سفرها همراه شاه بودند.
     
    ميرداماد درشت اندام و تنومند بود به خلاف او شيخ بهايى جثه‌اى لاغر و نحيف داشت. شاه‌عباس تصميم گرفت كه دوستى و صميميت آن دو را آزمايش كند. به همين خاطر نزد مير آمد. اسب ميرداماد در عقب همراهان شاه حركت مى‌كرد و از وجنات آن رنج و زحمتى كه به خاطر سنگينى سوار مى‌كشيد آشكار بود، حال آن‌كه مركب شيخ بهايى به راحتى و چالاكى حركت مى‌كرد گويى كه مى‌رقصيد.
     
    شاه به مير گفت: «به اين شيخ نگاه نمى‌كنيد كه چگونه در حركت با اسبش بازى مى‌كند و در بين مردم مانند جناب شما مؤدب و متين و با وقار حركت نمى‌كند؟»
     
    ميرداماد در جواب شاه گفت: «اى شاه! اسب شيخ ما به خاطر خوشحالى و شعف از اين‌كه چنين كسى بر او سوار است نمى‌تواند در رفتن تأنّى داشته باشد. آيا نمى‌دانى كه چه كسى بر آن سوار است؟»
     
    شاه اين گفتگو را پنهان داشت و پس از مدّتى به شيخ بهايى نزديك شد و به او گفت: «اى شيخ ما! آيا به آن‌كه پشت سرماست نگاه نمى‌كنى كه چگونه بدن او مركب را به زحمت انداخته و آن را به خاطر چاقى بى‌نهايت، خسته و رنجور كرده است؟ عالم بايد مانند تو مرتاض و نحيف باشد.»
     
    شيخ بهايى گفت: «اى شاه! اين‌طور نيست بلكه خستگى‌اى كه بر صورت اسب ظاهر شده به خاطر ناتوانى آن از حمل كردن كسى است كه كوه‌هاى پابرجا، با وجود صلابتشان از حمل او عاجز و ناتوانند.»
     
    ج) استاد كامل:
     
    حكيم فرزانه و عارف يگانه مرحوم ميرداماد استادى كامل به تمام معناى كلمه بود. هدف او از تعليم و تعلّم حكمت، تنها انتقال مفاهيم و اصطلاحات نبود. وى از آموختن حكمت كمال روحى و سير به مقامات بالاى معنوى را منظور داشت و همين امر در نحوه‌ى تعليم و رفتار با شاگردانش تأثير گذاشته بود.
     
    به همين سبب قبل از آن كه طلبه‌اى را در محضر درس خود بپذيرد با او گفتگو مى‌كرد. چيزهايى از او مى‌پرسيد و او را مى‌آزمود، اين مطلب مغاير با روش تدريس اساتيد آن عصر بود چون استادان محصلى را كه براى درس خواندن آماده شده بود نمى‌آزمودند. بلكه ضمن درس به ميزان معلوماتش پى مى‌بردند و اگر مى‌فهميدند كه معلومات او آن‌قدر نيست كه از درس آنها استفاده كند او را نزد استاد ديگرى كه مقدمات را تدريس مى‌كرد مى‌فرستادند.
     
    ميرداماد در خارج از درس نيز به گفتگو و راهنمايى شاگردانش مى‌پرداخت. اين ارتباط معنوى در توجه استاد به سير روحى و فكرى محصل امروز در حوزه‌هاى علميه ما منسوخ شده و كمتر به آن توجّه مى‌شود. در حالى كه آنچه در تعليم و تعلّم، بخصوص در حوزه‌هاى دينى، اهميّت دارد همانا رشد روحى و سير معنوى به همراه تعليم است نه صرفاً انتقال برخى اصطلاحات و مفاهيم.
     
    در اين‌باره ماجراى اوّلين جلسه شركت ملاصدرا، شاگرد برجسته مير، در درس وى ماجرايى الهام‌بخش و آموزنده است. در كتاب «ملاصدرا فيلسوف و متفكّر بزرگ اسلامى» اين واقعه چنين آمده است:
     
    «آن روز ملاصدرا، كه جوانى بيش نبود، هنگام عصر كه موقع تدريس ميرداماد بود در مدرسه حاضر شد سپس نزديك استاد شد. سلام گفت و خود را معرفى كرد و از استاد خواست كه وى را در محضر درس خويش بپذيرد و از علوم برخوردار كند. ميرداماد در آن موقع مردى جوان بود و هر كس او را مى‌ديد، حيرت مى‌كرد چگونه مردى به آن جوانى در مدرسه خواجه، مدرّس حكمت شده است.
     
    ميرداماد بعد از اين‌كه از جوان شيرازى شنيد كه قصد دارد نزد او حكمت تحصيل كند. پرسيد: «اى محمّد آيا تو براى تحصيل حكمت آماده هستى؟»
     
    ملاصدرا گفت: «بلى».
     
    ميرداماد گفت: «آيا مى‌دانى كه براى چه مى‌خواهى حكمت را تحصيل كنى؟»
     
    جوان شيرازى گفت: «براى اين كه اهل معرفت شوم.»
     
    ميرداماد پرسيد» «چرا مى‌خواهى اهل معرفت شوى؟»
     
    محمّد از سؤال مزبور حيرت نمود و گفت: «براى اين‌كه انسان اگر معرفت نداشته باشد ارزش ندارد.»
     
    ميرداماد گفت: «امروز من راجع به فايده حكمت صحبت خواهم كرد. در جلسه درس حاضر شو و آنچه مى‌گويم بشنو و آن‌گاه فكر كن كه آيا مى‌توانى حكمت بياموزى يا نه؟»
     
    ملاصدرا گفت: «اطاعت مى‌كنم و در جلسه درس حاضر خواهم شد.»
     
    بعد از اين كه درس شروع شد استاد جوان گفت: «من در گذشته گفتم كه منظور طالب علم از تحصيل حكمت چه بايد باشد و امروز به مناسبت اين‌كه دوستى جديد پيدا كرده‌ايم كه از شيراز آمده و مى‌خواهد تحصيل كند آن موضوع را به‌طور ديگرى مى‌گويم. منظور از تحصيل حكمت بايد عمل كردن به آن باشد و عمل كردن به حكمت مستلزم اين است كه در درجه اوّل خود را پاك كنيم تا بتوانيم به مقامات بالا برسيم - حكمت عملى -».
     
    پس از اداى مقدمه‌اى مستوفا در اين‌باره ميرداماد بحث آن روز را كه راجع به نظر افلاطون در باب علم بود مطرح كرد. بعد از آن كه درس خاتمه يافت و طلاب مدرسه خواجه مباحثه را آغاز كردند، ميرداماد جوان شيرازى را فراخواند و از طلاب كناره گرفت. او را با خود به سوى حوض مدرسه برد و در كنار حوض نشست و به ملاصدرا گفت بنشيند. پس از اين كه محمّد بن ابراهيم نشست ميرداماد گفت: «اى محمّد! من امروز گفتم كسى كه مى‌خواهد حكمت را تحصيل كند بايد حكمت عملى را تعقيب نمايد و اينك به تو مى‌گويم كه حكمت عملى در درجه اوّل دو چيز است: يكى به انجام رسانيدن تمام واجبات اسلام و دوّم پرهيز از هر چيزى كه نفس بوالهوس براى خوشى خود مى‌طلبد.
     
    به انجام رسانيدن تمام واجبات دين اسلام از اين جهت ضرورت دارد كه طلبه وقتى واجبات را به انجام مى‌رساند از هر يك نتيجه‌اى مى‌گيرد كه به سود اوست. هر دستورى كه جزء واجبات دين اسلام مى‌باشد داراى فايده‌اى است جسمى يا روحى، و عمل كردن به آنها سبب مى‌شود كه طلبه از نظر جسم و روح براى ادراك حقايق حكمت آماده گردد.
     
    دوم اين‌كه كسى كه مطيع نفس اماره شد و مشغول تحصيل حكمت هم گرديد به احتمال قوى از صراط مستقيم ايمان منحرف خواهد گرديد و گرفتار بدبينى خواهد شد.
     
    تو هم اى جوان شيرازى اگر خواهان تحصيل حكمت هستى نبايد از هواى نفس پيروى كنى و خواهش‌هاى نفس امّاره را برآورى. نفس اماره در آغاز هوسهاى كوچك مى‌كند و بعد از اين كه هوسهايش برآورده شد، درخواستهاى بزرگ‌تر مى‌كند و كسى كه خواهان رسيدن به مرحله كمال است بايد از تأمين كوچكترين هوس نفس اماره سركشى كند و نفس سركش وقتى دريافت كه به هوسهاى او اعتنا نمى‌كنند از بوالهوسى صرف‌نظر مى‌كند و ديگر چيزى نمى‌خواهد و از آن به بعد بر اثر سكوت نفس اماره، وسوسه گناه از بين مى‌رود و چون طالب عمل، مرتكب گناه نمى‌شود، روحش براى ادراك حقايق حكمت آمادگى پيدا مى‌كند.
     
    اين اوّلين ديدار ميرداماد با ملاصدرا است و سعى و اهتمام او براى راهنمايى و هدايت شاگردى جوان كه تازه در درس او حاضر شده امرى قابل توجه و در خور تأمّل است.
     
    == وفات: ==
     
     
    ميرداماد در اواخر عمر به همراه شاه صفى به زيارت عتبات به عراق عرب مسافرت كرد. در آن زمان عراق عرب در محدوده حكومت صفويان بود. آن بزرگوار در بين راه دچار بيمارى شد به‌طورى كه جمعى او را در جايگاهى بر روى دوش مى‌بردند. شاه صفى خود سريعتر حركت كرد و در نجف منتظر ورود مير شد. ليكن حكيم برجسته عصر صفوى در منزل ذى‌الكفل در نزديكى نجف اشرف در سن هشتاد سالگى ديده از دنيا فرو بست و به جهان ابدى سفر كرد. سال وفات وى را 1041ق گفته‌اند.
     
    پيكر آن حكيم الهى را به نجف اشرف آوردند و شاه صفى به همراه سپاه به استقبال جنازه وى از نجف بيرون آمد و پيكر مطهّر او را با كمال احترام به نجف اشرف رسانيدند و در آستانه روضه حضرت على(ع) دفن كردند.
     
    و بدين‌سان دفتر زندگانى حكيمى برجسته و بزرگ در عالم اسلام، بسته شد و بر تاريخ پرافتخار و پندآموز عالمان دين برگى زرّين و تابناك افزوده گشت. روحش با اولياى خدا قرين باد.
     
    ==پانویس ==
    <references />
    <references />




    == كتابنامه ==
    == کتابنامه ==




    1- [[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] و حياض الفضلاء، عبداللّه افندى اصفهانى، تحقيق سيد احمد حسينى، انتشارات كتابخانه آيت‌اللّه نجفى مرعشى (ره).
    #[[رياض العلماء و حياض الفضلاء|ریاض العلماء]] و حیاض الفضلاء، عبداللّه افندى اصفهانى، تحقیق [[حسینی اشکوری، احمد|سید احمد حسینى]]، انتشارات کتابخانه آیت‌اللّه نجفى مرعشى(ره).
    #امل الامل، [[حر عاملی، محمد بن حسن|شیخ حرّ عاملى]]، تحقیق احمد حسینى، مکتبة الاندلس، بغداد.
    #قصص العلماء، میرزا محمّد تنکابنى، چاپ دوّم، انتشارات علمیه اسلامىه.
    #[[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]، محمدباقرموسوى خوانسارى، تحقیق اسداللّه اسماعیلیان، کتابفروشى اسماعیلیان.
    #اعیان الشیعه، [[امین، سید محسن|سید محسن امین]]، قطع رحلى، انتشارات دارالتعارف للمطبوعات.
    #ریحانة الادب فى تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، محمّدعلى مدرس، انتشارات کتابفروشى خیام.
    #[[مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل|مستدرک الوسائل]]، [[نوری، حسین بن محمدتقی|میرزا حسین نورى]]، قطع رحلى، کتابفروشى اسلامىه و مؤسسه اسماعیلیان.
    #فهرست مشاهیر ایران، دکتر ابوالفتح حکیمیان، انتشارات دانشگاه ملى ایران.9- سلافة العصر فى محاسن الشعراء بکل مصر، [[سيد على خان مدنى|سید على خان مدنى]]، مکتبة الرضویه.
    #تاریخ فلاسفه ایرانى، [[حلبی، علی‎ اصغر|على اصغر حلبى]]، چاپ دوّم، کتابفروشى زوّار.
    #احوال و اشعار [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شیخ بهایى]]، [[نفیسی، سعید|سعید نفیسى]]، چاپخانه اقبال، تهران 1316.
    #الشواهد الربوبیه فى مناهج السلوکیه، صدرالدین شیرازى، تعلیق و تصحیح جلال‌الدین آشتیانى، چاپ دوّم، مرکز نشر دانشگاهى.
    #استرآباد نامه، به کوشش مسیح ذبیحى، چاپ دوّم، انتشارات امیرکبیر.
    #منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، تصحیح و تعلیق جلال‌الدین آشتیانى، چاپ دوّم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
    #ملاصدرا فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامى، [[کربن، هانری|هانرى کربن]]، ترجمه [[صفا، ذبیح‎ الله|ذبیح‌اللّه منصورى]]، سازمان انتشارات جاویدان.
    #تاریخ فلسفه در اسلام، میان محمّد شریف، ترجمه فارسى، مرکز نشر دانشگاهى.
    #دیوان میرداماد، به اهتمام میرزا محمود شفیعى، مطبعه سعادت.
    #شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، جلال‌الدین آشتیانى، چاپخانه خراسان.
    #میزان الحکمة، محمّد محمدى رى شهرى، چاپ دوم، مکتب الاعلام الاسلامى.
    #فوائد الرضویه، [[قمی، عباس|شیخ عباس قمى]]، کتابخانه مرکزى.
    #تاریخ عالم آراى عباسى، اسکندربیگ ترکمان، کتابفروشى تأیید.
    #تاریخ سیاسى و اجتماعى ایران، ابوالقاسم طاهرى، شرکت سهامى کتاب‌هاى جیبى، چاپ دوّم.


    2- امل الامل، شيخ حرّ عاملى، تحقيق احمد حسينى، مكتبة الاندلس، بغداد.
    {{میرداماد}}
    {{الگو:فیلسوفان شیعه}}
    {{شعر و شاعری}}
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    3- قصص العلماء، ميرزا محمّد تنكابنى، چاپ دوّم، انتشارات علميه اسلاميه.
    [[دیوان اشراق]]


    4- [[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]، محمد باقر موسوى خوانسارى، تحقيق اسداللّه اسماعيليان، كتابفروشى اسماعيليان.
    [[الاعضالات العویصه]]  


    5- اعيان الشيعه، سيد محسن امين، قطع رحلى، انتشارات دارالتعارف للمطبوعات.
    [[التعلیقه علی الاستبصار]]


    6- ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية و اللقب، محمّدعلى مدرس، انتشارات كتابفروشى خيام.
    [[حاشیه علی القواعد (للعلامه)]]


    7- مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نورى، قطع رحلى، كتابفروشى اسلاميه و مؤسسه اسماعيليان.
    [[حاشیه علی مختلف الشیعه]]


    8- فهرست مشاهير ايران، دكتر ابوالفتح حكيميان، انتشارات دانشگاه ملى ايران.9- سلافة العصر فى محاسن الشعراء بكل مصر، سيد على خان مدنى، مكتبة الرضويه.
    [[رسالة في وجوب صلاة الجمعة (میرداماد)]]


    10- تاريخ فلاسفه ايرانى، على اصغر حلبى، چاپ دوّم، كتابفروشى زوّار.
    [[اربعة ایام]]
     
    11- احوال و اشعار شيخ بهايى، [[نفیسی، سعید|سعيد نفيسى]]، چاپخانه اقبال، تهران 1316.
     
    12- الشواهد الربوبيه فى مناهج السلوكيه، صدرالدين شيرازى، تعليق و تصحيح جلال‌الدين آشتيانى، چاپ دوّم، مركز نشر دانشگاهى.
     
    13- استرآباد نامه، به كوشش مسيح ذبيحى، چاپ دوّم، انتشارات اميركبير.
     
    14- منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، تصحيح و تعليق جلال‌الدين آشتيانى، چاپ دوّم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى.
     
    15- ملاصدرا فيلسوف و متفكر بزرگ اسلامى، هانرى كربن، ترجمه ذبيح‌اللّه منصورى، سازمان انتشارات جاويدان.
     
    16- تاريخ فلسفه در اسلام، ميان محمّد شريف، ترجمه فارسى، مركز نشر دانشگاهى.
     
    17- ديوان ميرداماد، به اهتمام ميرزا محمود شفيعى، مطبعه سعادت.
     
    18- شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، جلال‌الدين آشتيانى، چاپخانه خراسان.
     
    19- ميزان الحكمة، محمّد محمدى رى شهرى، چاپ دوم، مكتب الاعلام الاسلامى.
     
    20- فوائد الرضويه، [[قمی، عباس|شيخ عباس قمى]]، كتابخانه مركزى.
     
    21- تاريخ عالم آراى عباسى، اسكندربيگ تركمان، كتابفروشى تأييد.
     
    22- تاريخ سياسى و اجتماعى ايران، ابوالقاسم طاهرى، شركت سهامى كتابهاى جيبى، چاپ دوّم.
     
     
    == وابسته‌ها ==
    {{وابسته‌ها}}
    [[الاعضالات العویصه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده


    [[التعلیقه علی الاستبصار]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[ضوابط الرضاع]]


    [[حاشیه علی القواعد (للعلامه)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[السبع الشداد]]  


    [[حاشیه علی مختلف الشیعه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[عیون المسایل]]  


    [[رسالة في وجوب صلاه الجمعه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[اختیار معرفة الرجال]]  


    [[السبع الشداد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الرسائل المختارة]]  


    [[عیون المسایل]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[فصوص الحكمة و شرحه]]  


    [[اختیار معرفة الرجال]] / نوع اثر: کتاب / نقش: مصحح
    [[جذوات و مواقیت]]  


    [[الرسائل المختارة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[القبسات]]  


    [[فصوص الحکمه و شرحه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: حاشيه نويس
    [[مصنفات میرداماد مشتمل بر ده عنوان از کتاب‌ها و رساله‌ها و اجازه‌ها و نامه‌ها]]  


    [[جذوات و مواقیت]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[نبراس الضياء و تسواء السواء في شرح باب البداء و إثبات جدوی الدعاء]]  


    [[القبسات]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[شرح كتاب القبسات میرداماد]]


    [[مصنفات میرداماد مشتمل بر ده عنوان از کتاب ها و رساله ها و اجازه ها و نامه ها]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[شرح الصحیفة الکاملة السجادیة]]  


    [[نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات جدوی الدعاء]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق]]


    [[شرح کتاب القبسات میرداماد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[کلمات المحققین]]


    [[تقویم الایمان و شرحه کشف الحقائق]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تحقیق نصف النهار]]  


    [[کلمات المحققین]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[التعلیقة علی کتاب الکافی]]  


    [[التعلیقة علی کتاب الکافی]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة]]  


    [[الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الرواشح السماویة (طبع دارالحدیث)]]  


    [[شرح تقدمه تقویم الایمان فی فضایل امیرالمومنین علیه السلام]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[شرح تقدمة تقويم الإيمان في فضائل أميرالمؤمنين(ع)]]


    [[جذوات]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[جذوات و مواقیت]]


    [[ الصراط المستقيم (في ربط الحادث بالقديم)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الصراط المستقيم في ربط الحادث بالقديم]]  


    [[ديوان اشراق]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[إثنی عشر رسالة]]  


    [[إثني عشر رسالة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق]]  


    [[ تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق (ويرايش جديد)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[شرح القبسات المعلم الثالث المیر محمدباقرالداماد]]  


    [[شرح القبسات المعلم الثالث المیر محمد باقر الداماد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الافق المبین]]  


    [[الافق المبین]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده


    [[الرواشح السماویة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده






    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:شاعران]]
    [[رده:آبان(1400)]]
    [[رده:فیلسوفان]]
    [[رده:شارحان صحیفه سجادیه]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۱۲

    میرداماد، محمدباقر بن محمد
    نام میرداماد، محمدباقر بن محمد
    نام‌های دیگر اش‍راق‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، م‍ی‍رم‍ح‍م‍دب‍اق‍ر دام‍اد

    ح‍س‍ی‍ن‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر

    ح‍س‍ی‍ن‍ی‌ اس‍ت‍رآب‍ادی‌، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر

    دام‍اد، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د

    دام‍اد، م‍ی‍ر م‍ح‍م‍د

    محقق الداماد

    میرداماد استرآبادی، سید محمدباقر بن محمد

    حسینی المرعشی، محمدباقر

    معلم ثالث

    میرداماد

    نام پدر سید محمد داماد استرآبادى
    متولد 960ق
    محل تولد استرآباد (مازندران)
    رحلت 1040ق
    اساتید شیخ حسین عاملی (پدر شیخ بهائی)
    برخی آثار اختیار معرفة الرجال

    فصوص الحکمة و شرحه

    کد مؤلف AUTHORCODE00026AUTHORCODE

    سید محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی (960-1040ق)، مشهور به میرداماد و معلم ثالث، متخلص به اشراق، فقیه، شاعر، متکلم، فیلسوف، از علماى بزرگ و حکماى برجسته عهد صفوى، از شاگردان حسین بن عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهایی و معاصر با شیخ بهایی و میرفندرسکی

    ولادت

    سید محمدباقر استرآبادى فرزند محمد داماد استرآبادى در حدود سال 960ق دیده به دنیا گشود.[۱] نسب میرداماد به امام حسین(ع) مى‌رسد. وى لقب «داماد» را از پدرش به وام گرفته بود، پدر او، سید محمد داماد استرآبادى به سبب داشتن افتخار دامادى محقق کرکى فقیه بزرگ عهد شاه طهماسب صفوى ملقب به «داماد» گردید. بعدها این لقب به فرزندش محمدباقر نیز اطلاق شد.[۲]

    عنوان استرآبادى ظاهراً به دلیل انتساب پدران وى به «استرآباد» بوده و خود وى در استرآباد به دنیا نیامده است چرا که پدرش سید محمد داماد، مسلماً در مرکز سیاسى کشور بوده و دلیل و نقلى بر سکونت خانوده میرداماد در استرآباد وجود ندارد.[۳]

    درباره ازدواج سید محمد داماد با دختر محقق کرکى(ره) حکایت جالبى نقل شده است:

    در کتاب نجوم السماء از فاضل داغستانى، علیقلى‌خان شش انگشتى متخلص به واله نقل شده است که شیخ اجل على بن عبدالعالى، محقق کرکى(ره) در خواب دید که امیرالمؤمنین(ع) به او فرمود دخترش را به همسرى میر شمس‌الدین محمد پدر میرداماد درآورد و فرمود که از وى فرزندى به دنیا خواهد آمد که وارث علوم انبیاء و اوصیاء مى‌گردد. شیخ دختر خود را به تزویج او درآورد. لیکن دختر پیش از آن که فرزندى به دنیا آورد وفات کرد. شیخ از خواب خود متحیّر مانده بود. بار دیگر امیرالمؤمنین(ع) را در خواب دید که فرمود ما این دخترت را قصد نکرده بودیم بلکه فلان دخترت را به همسرى او درآور. آن‌گاه شیخ همان دخترش را به ازدواج سیّد شمس‌الدین محمد درآورد و میرداماد از او متولّد شد.[۴]

    آن خواب بعدها به واقعیت پیوست و میرداماد در جوانى در تمامى علوم شرعى و عقلى تبحر یافت و به استادى رسید و بر همتایان خود برترى یافت.

    تحصیلات

    از آنجا که محمدباقر در خاندانى شریف و اهل فضل و کمال رشد مى‌یافت، از همان اوایل کودکى به تحصیل علم تشویق و ترغیب شد. تحصیلات علوم دینى را در خردسالى در مشهد آغاز نمود و پس از چندى نزد اساتید و فضلاى آن دیار به تلمذ پرداخت.

    از اساتید او در مشهد مرحوم سید على فرزند ابى‌الحسن موسوى عاملى است.[۵] مرحوم شیخ حرّ عاملى در کتاب امل الامل راجع به وى مى‌نویسد: «او از بزرگان علما و فضلاى عصر خویش و از شاگردان شیخ ما، شهید ثانى بود. وى فردى زاهد، عابد، فقیه و با ورع بود.»[۶] سید على بن ابى الحسن عاملى همان‌طور که از نام وى برمى‌آید از علماى جبل‌عامل لبنان بود و سپس به ایران مهاجرت کرد.

    استاد دیگر میرداماد که در رشد علمى وى تأثیر گذاشت فقیه بلند مرتبه شیخ عزّالدین حسین فرزند عبدالصّمد عاملى (م984ق)، پدر شیخ بهایى از علماى بزرگ منطقه جبل‌عامل لبنان بود. وى شاگرد برجسته زین‌الدین على‌بن احمد عاملى معروف به شهید ثانى (شهادت در 966ق) بود و پس از کشته شدن شهید ثانى به دست طرفداران عثمان، جبل عامل را که ناامن شده بود ترک کرد و چون در ایران مذهب تشیع رسمیت یافته و محل امن و مناسبى براى شیعه محسوب مى‌شد به ایران مهاجرت کرد. در این سفر پسرش محمد، شیخ بهایى که هنوز این لقب را نداشت و بیش از سیزده سال از عمر وى نمى‌گذشت همراه او بود.

    شیخ عزّالدین حسین بن عبدالصمد پس از چندى شیخ‌الاسلام قزوین پایتخت شاه طهماسب صفوى شد. سپس در حدود سال 969ق با همین منصب به مشهد رفت.

    توقف او در مشهد مقدس بیش از دو سال طول نکشید و او در سال 971ق با همان سمت به هرات مهاجرت کرد و در آن‌جا تعلیم محمد خدابنده ولیعهد شاه طهماسب را به عهده گرفت. در شهر هرات پیروان اهل تسنن زیاد بودند. پس از مهاجرت وى به هرات گروه بسیارى از علما و طلاب در پیرامون او گرد آمدند. در مدت هشت سال اقامت آن فقیه بلند مرتبه در هرات (در حدود سالهاى 971 تا 979) حوزه علمى غنى و پررونقى تشکیل شد و گروه بسیارى به ارشاد وى شیعه شدند.

    استفاده میرداماد از حضور این فقیه بزرگ در همین دوران صورت گرفته است. گفتیم که فقیه گرانقدر عزّالدین حسین بن عبدالصّمد عاملى(ره) تا حدود سال 971ق را در مشهد اقامت داشت و میرداماد نیز تحصیلاتش را در مشهد آغاز نمود. لیکن با توجه به این‌که در آن سالها میرداماد در حدود یازده سال بیشتر نداشته نمى‌توانسته از محضر درس عالم بزرگى چون شیخ عزّالدین حسین که در سطوح عالى تدریس مى‌نموده استفاده کرده باشد.

    به همین جهت اگر نبوغ و استعداد سرشار میرداماد را در نظر داشته باشیم استفاده میر از حضور آن بزرگوار در اواخر اقامت ایشان در هرات و در حداثت سن میرداماد بوده است. از تألیفات وى است: عقدالطهماسبى، وصول الاخیار الى الاخبار و..[۷]

    دیگر استاد میرداماد دایى گرامى‌اش، فقیه جلیل، مرحوم عبادالعالى عاملى (م993ق) فرزند مرحوم محقق کرکى است. مرحوم شیخ حرّ عاملى در امل‌الامل درباره وى مى‌گوید: «او فردى فاضل، فقیه، محدث، محقق، متکلّم، عابد و از مشایخ بسیار بزرگ بود. وى از پدرش و معاصرین دیگر روایت مى‌کند و محمدباقرحسینى داماد - میرداماد- از او اجازه روایى دارد. او را رساله‌اى است دقیق درباره قبله و قبله خراسان بالخصوص.»[۸]

    این سه بزرگوار که در برخى از کتب شرح حال و تاریخ به عنوان اساتید و مشایخ میرداماد از آنان نام برده شده همگى در علوم منقول استاد و متبحر بوده‌اند.

    اساتید میرداماد در علوم عقلى که وجه مشخّصه علمى اوست و ما وى را به این جهت به شهرت مى‌شناسیم به‌درستى معلوم نیست، مگر اشاره‌اى که در تاریخ عالم آراى عباسى آمده است. در این کتاب از میان کسانى که میرداماد در مدت اقامتش در هرات و تردد به دربار ولیعهد محمد خدابنده با آنان مباحثات علمى داشته تنها از «امیر فخرالدین سمّاک استرآبادى» نام برده شده است.[۹]

    در همین کتاب در شرح حال فخرالدین سمّاک استرآبادى آمده است که وى در علوم معقول تبحّر داشته و از شاگردان امیر غیاث‌الدین منصور شیرازى بوده است. حاشیه بر الهیات تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسى از تألیفات اوست.[۱۰]

    بنابر آنچه قطب‌الدین لاهیجى، شاگرد میرداماد درباره استاد خود گفته است میر برخى از کتب را خود مطالعه مى‌کرده و با نیروى فهم خویش فرا مى‌گرفته است[۱۱]

    با توجه به گفته قطب‌الدین لاهیجى باید اذعان داشت که تنها استاد فلسفه و حکمت میرداماد(ره) امیر فخرالدین سمّاک بوده است. امیر فخرالدین سمّاک فیلسوفى بنام و صاحب آراء مستقل شناخته شده است و حاشیه‌اى بر الهیات (که بخشى از کتاب تجرید الاعتقاد را تشکیل مى‌دهد و کتاب کلامى - فلسفى است) تنها تألیف شناخته شده وى است.

    به همین جهت باید گفت آنچه میرداماد را حکیمى صاحب نظر و بلند مرتبه گردانیده همانا سعى فکرى او و نبوغ وى بوده است. نبوغى که او را در فهم و تحلیل مباحث دقیق و پیچیده فلسفى که به ذهنى دقیق و نقّاد نیاز دارد مدد رسانیده است.

    از آنجا که ولیعهد، محمد خدابنده در سال 980ق هرات را ترک کرد و در شیراز اقامت گزید میرداماد در پایان اقامت خدابنده در هرات بیش از بیست سال نداشته است. با تعبیرى از کتاب عالم‌آراى عباسى چنین برمى‌آید که وى داراى نبوغ و استعداد فراوان بوده است. در عالم آراى عباسى آمده است: «- میرداماد - در زمان نواب اسکندر شأن - محمد خدابنده - به اردوى معلّى - هرات - آمده به صحبت علما و افاضل درگاه معلّى مشرف گشته مدتى با امیر فخرالدین سمّاک استرآبادى و سایر دانشمندان مباحثات نمود و در علوم معقول و منقول سرآمد روزگار خود گشت.»[۱۲]

    دوران تحصیل میرداماد در هرات دوران تحصیلات عالى و دوران غناى علمى وى بود. در پایان این دوره بود که به عنوان عالمى برجسته شناخته شد و از علماى سرآمد در علوم معقول و منقول گشت.

    گفتیم که فقیه گرانقدر شیخ عزّالدین حسین بن عبدالصمد عاملى، استاد میرداماد در سال 980ق هرات را ترک کرد و به قزوین بازگشت. در همین سال بود که محمد خدابنده ولیعهد نابیناى شاه طهماسب به امر شاه هرات را ترک گفت و به حکومت شیراز منصوب شد و حکمروایى هرات به پسر هشت ساله او حمزه میرزا سپرده شد. انتقال محمد خدابنده از هرات به شیراز به معناى روگردانى شاه از ولیعهد خویش و در واقع عزل وى از منصب ولایت‌عهدى بود.

    در اثناى همین تحولات بود که شیخ عزالدین حسین عاملى هرات را ترک گفته و به پایتخت یعنى قزوین بازگشت. پس از مهاجرت وى، هرات دیگر اهمیّت علمى خود را از دست داد. از همین‌رو میرداماد نیز باید هرات را در همین سالها ترک گفته باشد.

    مهاجرت به اصفهان

    در سال 984ق شاه طهماست (سلطنت از 920 تا 984) که به اجتناب از منهیّات و عمل به احکام شرعى سخت پایبند بود درگذشت و پسرش شاه اسماعیل دوّم (سلطنت از 984 تا 985) به سلطنت رسید.

    رفتار و اعتقادات شاه اسماعیل دوم برخلاف پدرش بود. وى کسانى را که در زمان شاه طهماسب به زهد و پاکدامنى معروف بودند از خود راند و گروهى از علما را که در دوران سلطنت پدرش به علت طرفدارى از اهل سنت رانده درگاه بودند مورد حمایت قرار داد. مطربان و خنیاگران که در عهد شاه طهماسب به دلیل اجتناب از منهیات رانده شده بودند دوباره در اردوى شاه جمع شدند.[۱۳]

    آغاز سلطنت شاه اسماعیل دوم مى‌تواند دلیلى براى مهاجرت علماى بزرگى چون میرداماد و شیخ بهایى به اصفهان و دور شدن از دستگاه حکومت باشد. بخصوص آن که شیخ عزّالدین پدر شیخ بهایى و استاد آن دو عالم معاصر در همین سال پس از انجام حج تصمیم به اقامت در بحرین گرفت و از مرکز حکومت دورى جست و در همان سال در آنجا رحلت کرد.

    در آن دوران اصفهان داراى مدارس علمى خوب و مدرسین عالى بود و طلاب سختکوش و جدى به تحصیل علوم و معارف مشغول بودند. میرداماد در مدرسه خوجه اصفهان حکمت تدریس مى‌کرد. شیخ بهایى نیز در همان مدرسه تفسیر، فقه، حدیث و رجال درس مى‌داد و میرفندرسکى دیگر معاصر میرداماد ملل و نحل تدریس مى‌کرد.[۱۴]

    در دوره سلطنت شاه عباس صفوى به سال 999ق پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد. به دلیل حمایتها و تشویقهاى شاه عباس از علما و دانشمندان و به وجود آمدن محیطى امن و برخوردار از تکریم و تشویق حکومت، رفته رفته بر رونق و اهمیت حوزه اصفهان افزوده شد.

    صفویه و علماى شیعه

    ظهور سلسله صفویه یکى از وقایع مهم و تعیین کننده تاریخ ایران بود که موجب قدرت یافتن و اشاعه تشیّع شد. قبل از به قدرت رسیدن صفویان، جز در معدودى از شهرهاى شیعى‌نشین، ساکنان اکثر شهرها و مناطق پیرو یکى از مذاهب اهل سنّت بودند. پس از تشکیل سلسله صفوى توسط شاه اسماعیل (سلطنت از 892 تا 930) مذهب رسمى ایران، تشیع اعلام شد. شاه اسماعیل با شدت و اهتمام بسیار تلاش کرد تا مذهب شیعه را در تمام سرزمین تحت حکومت خود رواج دهد. پس از وى جانشینان او این راه را ادامه دادند و همچنان به تشیّع وفادار ماندند.

    از همین رهگذر بود که شاهان صفوى علماى بنام و طراز اول شیعه را از سایر نقاط سرزمینهاى اسلامى به مرکز حکومت خود دعوت می‌کردند و آنان را به سکونت در ایران تشویق و ترغیب مى‌نمودند. باید تصدیق کرد که علماى شیعه و بخصوص فقها نزد شاهان صفوى و دربار آنان مورد اطاعت و احترام بسیار بوده و جایگاه اجتماعى بلندى داشته‌اند.

    صفویه و صوفیه

    صفویان طایفه‌اى بودند که نامشان با تصوف عجین شده بود. پس از در دست گرفتن زمان قدرت و تشکیل حکومت، شاهان صفوى که خود «مرشد کامل» صوفیه خوانده مى‌شدند و بالاترین منصب متصوّفه را داشتند رفته رفته از بزرگان صوفیه روى گرداندند و از نفوذ و قدرت آنان کاستند و از آن سو به علما و فقهاى شیعه توجه بسیار نشان دادند. دلایل این امر از موضوع این گفتار خارج است.

    حوزه اصفهان

    در زمان سلطنت شاه عباس صفوى در اصفهان، پایتخت شاه عباس، حوزه‌اى غنى و بزرگ شکل گرفت و در عالم اسلام شهرت بسیار یافت. به‌طورى که طالبان علوم و معارف اسلامى از اطراف جهان به آن‌جا روى آوردند. حوزه اصفهان به صورتى عالى جامع علوم معقول و منقول بود و اکثر علما و مدرسان آن بین معقول و منقول جمع کرده بودند. در اینجا بى‌مناسبت نیست تا به دو اصطلاح معقول و منقول اشاره‌اى بکنیم.

    علوم معقول و علوم منقول

    علوم منقول به علومى گفته مى‌شد که مواد خام آن را منقولات و گفته‌ها تشکیل مى‌داد و در نهایت اگر از بررسى و تحیل عقلانى استفاده مى‌شد، بر روى صحت و سقم، صدق و کذب، کیفیّت دلالت و در یک کلمه تبیین همان منقولات بود. ادبیات، تاریخ، فقه، اصول فقه، حدیث و تفسیر از علوم منقول شمرده مى‌شد.

    امّا علوم معقول علومى بودند که مواد تشکیل دهنده آن نقل فلان منبع یا شخصیّت دینى یا ادبى نبود بلکه صرفاً محصولات و یافته‌هاى عقلانى بود که مورد تحلیل و تبیین قرار مى‌گرفت. کلام، فلسفه، عرفان نظرى و ریاضیات از علوم معقول شمرده مى‌شدند.

    یکى از مشخصات بارز حوزه اصفهان در آن عصر رواج فلسفه و حکمت بود. گفتیم که شاهان صفوى با آن‌که تا زمان شاه عباس خود واجد عنوان مرشد کامل بودند، از تصوّف و بزرگان متصوّفه روى گرداندند. از سوى دیگر علما و فقهاى شیعه به مخالفت با تصوّف برخاستند زیرا صوفى‌گرى را مخالف با اصول اولیه تشیّع مى‌دیدند. این دو عامل باعث شد تا رفته‌رفته تصوّف در عهد صفوى تضعیف شود و پایگاه اجتماعى خود را از دست بدهد.

    مقارن همین دوران بود که حرکت جدیدى در نضج و کمال یافتن حکمت و فلسفه مسلمین آغاز شد و اقبالى تمام به حکمت به وجود آمد. دوران شکوفایى این نهضت فکرى در عصر حکیم فرزانه میرداماد(ره) و در حوزه اصفهان بود.

    دورانى که در آن ملاصدراى شیرازى بالید و رشد کرد و حکمت را وارد مرحله‌اى جدید کرد مرحله‌اى که خود آن را به‌حق «حکمت متعالیه» نامید.

    حکمت و فلسفه

    حکمت از جهتى از فلسفه جدا است. در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام در توضیح حکمت آمده است: «آن صورت از معرفت که با نام حکمت تا به امروز در عالم تشیّع برجاى مانده است نه عیناً همان است که معمولاً در غرب فلسفه مى‌خوانند، نه تئوزوفى است که متأسفانه در دنیاى انگلیسى زبان به جنبشهاى شبه روحانى اطلاق مى‌شود و نه علم کلام است. حکمت که در روزگار صفویان روى به تکامل نهاد، و تا عصر ما ادامه یافته، آمیزه‌اى است از چند رشته که در چارچوب تشیع به هم بافته شده است. مهمترین عناصر حکمت عبارتند از تعالیم باطنى ائمه(ع) بخصوص مطاوى نهج‌البلاغه على(ع)، حکمت اشراقى سهروردى که حاوى جنبه‌هایى از نظریات ایران باستان و آراء هرمسى است، تعالیم صوفیان نخستین، بخصوص آراء عرفانى ابن عربى و بالاخره میراث فیلسوفان یونانى است.»[۱۵]

    حکمت در حوزه اصفهان

    در عصر میرداماد حوزه اصفهان خاستگاه حکمت بوده است به‌طورى که از اطراف جهان براى آموختن حکمت به اصفهان مى‌آمدند.[۱۶] بى‌تردید حوزه اصفهان این امتیاز را مرهون شخصیت‌هاى برجسته آن دوران همچون شیخ بهایى، میرفندرسکى و میرداماد است. در این گفتار از میان معاصران میرداماد به ذکر این دو عالم فرزانه که از چهره‌هاى اصلى حوزه اصفهان در آن عصر بوده‌اند اکتفا شده و چه بسا در شرح حال آنان اطاله کلام نیز شده باشد تا وضعیت آن دوران از حیث چگونگى حوزه‌هاى درسى علوم معقول و منقول ونیز جایگاه برجسته میرداماد(ره) معلوم شود.

    معاصران میرداماد

    معاصران میرداماد و خود وى همگى از منسوبان به دربار و مورد توجّه و احترام بسیار شاه‌عبّاس بوده‌اند و شاه با آنان مجالست و دوستى نزدیک داشته است. سابقه ارتباط و دوستى آنان با دربار به ارتباط و دوستى پدرانشان با دربار صفوى برمى‌گردد.

    از علماى بنام معاصر میرداماد، فقیه، محدث، مفسّر، متکلّم، ریاضیدان، شاعر، ادیب و عارف بلند مرتبه شیخ بهاءالدین محمّد عاملى مشهور به «شیخ بهایى» (953 تا1030ق) است. وى در تمامى علوم متداول آن روز استاد بود اگر بخواهیم تبحر وى را در دو زمینه علوم عقلى و علوم نقلى مقایسه کنیم باید بگوییم که بیشتر در علوم نقلى تبحر داشته و از این نظر برجسته بوده است. گرچه شیخ بهایى در علوم عقلى همچون کلام و در سیر و سلوک و عرفان نیز دست داشته و اشعار بسیارى با این صبغه دارد، به گونه‌اى که صوفیه وى را از خود مى‌شمرده‌اند، لیکن با نگاهى گذرا به آثار وى روشن مى‌شود که شخصیت علمى وى در زمینه علوم شرعى برجسته و ممتاز بوده است و در زمینه علوم عقلى بخصوص حکمت صاحب تألیف نیست.[۱۷]

    شیخ بهایى(ره) شیخ‌الاسلام اصفهان بود و منصب رسمى فقاهت و امور دینى به وى محوّل گردیده بود. شیخ بهایى(ره) در سلوک و عرفان نیز دست داشته و یکسره به دنیا بى‌توجه بوده است. مثنوى‌هاى او که از حیث صورت و معنا به سبک مثنوى‌هاى مولوى است شاهدى گویا بر این مدّعاست.

    شیخ بهایى و میرداماد دوستى نزدیک و صمیمانه‌اى داشته‌اند. با آن‌که آن دو بزرگوار در مواردى نظرگاه‌هاى مخالف با یکدیگر داشته‌اند لیکن این امور در دوستى آنان خللى وارد نکرده بود. شیخ بهایى یازده سال پیش از میرداماد، در سال 1030 ه‌ق دیده از دنیا فرو بست.

    برخى از تألیفات او در علوم مختلف عبارتند از: جامع عباسى در کلام، فوائد الصمدیه در ادبیات عرب، خلاصة فى الحساب در علم جبر، تشریح الافلاک در نجوم و هیئت، تفسیر قرآن، چند مثنوى و...

    از دیگر شخصیت‌هاى برجسته حوزه اصفهان میرابوالقاسم فندرسکى معروف به «میرفندرسکى» است. وى اصلاً از استرآباد مازندران است. میرفندرسکى پس از گذراندن تحصیلات مقدماتى از اساتید مسلم فلسفه مشاء در حوزه اصفهان شد و به سبب نزدیکى پدرش به دربار شاه‌عباس وى نیز با شاه مراوده و دوستى نزدیک داشت. او سفرهاى متعدد به هندوستان کرد، و با نظریات حکماى هند آشنا بود و در آن جا نیز نزد امرا از احترام امرا برخوردار بود.

    میرفندرسکى علاوه بر آن که زبانهاى عربى و فارسى را بخوبى مى‌دانست، بر زبان پهلوى و سانسکریت احاطه داشت.[۱۸] بنابر تحقیقى که دانشمند محترم آقاى جلال‌الدین آشتیانى کرده است نظرات فلسفى میرفندرسکى بر حول فلسفه مشّاء دور مى‌زد، و وى را باید فیلسوفى «مشّائى» دانست. زندگى او درویش‌گونه بوده و یکسره با بى‌اعتنایى به دنیا مى‌گذشته است.

    از تألیفات اوست: شرح مهاراة، رساله صناعیه، مقولة الحرکة، تاریخ صفویه و... وى نه سال پس از وفات میرداماد، در سال 1050ق از دنیا رفت.

    جایگاه علمى میرداماد

    میرداماد در زمینه علوم شرعى صاحب آثار بسیار باارزشى است. وى در مباحث مختلف فقه و اصول فقه صاحب‌نظر بود و آراء مستقلى داشت. آثار فراوان او در زمینه فقه، تعلیقات او بر کتب چهارگانه روایى، تعلیقاتش بر کتب رجال، و تفاسیر مختلف او بر قرآن بخوبى نشان دهنده این بعد از شخصیّت علمى اوست.

    لیکن آنچه در شخصیت علمى او غلبه تام دارد تبحر وى در حکمت و فلسفه است به طورى که برخى او را «ثالث المعلمین» خوانده‌اند؛ از جمله حکیم ملا هادى سبزوارى در «شرح منظومه» وى را پس از ارسطو و فارابى «معلم ثالث» خوانده است.

    «میرداماد در جمیع مسائل مهم فلسفه و حکمت داراى استقلال فکرى است و از حیث اقتدار بر اداى مباحث مهم فلسفى و تقریر مشکلات و معضلات حکمى و روانى گفتار منزلت خاصّى داشته است. حوزه فلسفى او بسیار با اهمیت تلقى مى‌شد و هر کس اجازه مى‌یافت در درس او حاضر شود به دیگران مباهات مى‌نمود»[۱۹]

    کلام مرحوم فاضل تونى براى درک جایگاه بلند و شأن والاى علمى میرداماد کلامى گویاست. مرحوم فاضل تونى گفته بود: «امروز بر علما فخر کن و بگو کلام میر را فهمیدم.»[۲۰]

    و نیز از مدح و ستایشى که صدرالمتألهین ملاصدراى شیرازى از استادش میرداماد کرده است مقام علمى وى نزد حکیم بزرگى چون ملاصدرا معلوم مى‌شود. وى در نامه‌اى که به میرداماد نوشته است او را در حدّ اعلى ستایش نموده و در حد پرستش تعریف و مدح کرده است.[۲۱]

    میرداماد خود نیز خویش را معلم مى‌خوانده و در برخى از نوشته‌هایش آن‌گاه که مى‌خواهد از فارابى مطلبى را نقل کند مى‌گوید: «ابونصر فارابى، شریک ما در تعلیم گفته است...» و آن‌گاه که مى‌خواهد از بهمنیار شاگرد ابوعلى سینا گفته‌اى را نقل کند مى‌گوید: «شاگرد ما بهمنیار گفته است...»[۲۲]

    گویند روزى ملاصدرا برحسب معمول براى شرکت در درس میرداماد در محل تدریس حاضر شد ولى میر در آنجا حاضر نبود. در این حین تاجرى براى کارى در محل درس حاضر شد و چون میرداماد را نیافت با ملاصدرا به گفتگو نشست. مرد تاجر از وى سؤال کرد که آیا میر افضل است یا فلان عالم. ملاصدرا در جواب گفت که میر افضل است. در این اثنا میرداماد از راه رسید و در پشت دیوار توقف کرد و به گفتگوى شاگردش با مرد تاجر گوش داد مرد تاجر یک‌یک علمارا نام مى‌برد و ملاصدرا مى‌گفت که میر افضل است. پس آن شخص پرسید: «میر افضل است یا شیخ الرئیس ابوعلى‌سینا؟» ملا صدراگفت: «میر افضل است» مرد تاجر پرسید: «میر افضل است یا معلم ثانى (فارابى)؟» ملاصدرا مردد ماند و سکوت کرد. ناگاه میر از پشت دیوار گفت: «صدر نترس و بگو میرافضل است!»

    آراء میرداماد در حکمت

    در زمینه آراء و نظریات میرداماد در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام آمده است: «میرداماد بیش از هر کس دیگر در احیاى فلسفه بوعلى و حکمت اشراقى در زمینه تشیّع و آماده ساختن موجبات براى اثر جاودان ملاصدرا نقش داشته است.»

    میرداماد در قوام بخشیدن به آنچه که خود با «فلسفه یمانى» یا حکمت انبیاء از آن یاد کرده است در برابر فلسفه یونانى که اتکاى آن عمدتاًً بر عقل است جهد بلیغ روا داشته است.

    مردا از فلسفه یمانى، حکمتى است که خداوند توسط پیامبران و از راه وحى یا اشراق بر بشر نازل کرده است. یمن تمثیلى از بخش راست یا مشرق درّه‌اى است که موسى پیام خدا را از آن‌جا شنیده است. بدین لحاظ، مشرق منشأ انوار الهى و نقطه مقابل غرب، مرکز فلسفه مشّائى است.

    دو خصیصه، افکار میرداماد را از سایر حکماى عصر او ممتاز مى‌سازد: نخست چگونگى نظم و نسق رسالات اوست و دیگرى اندیشه او در موضوع حدوث دهرى که نقطه عطف و محور همه آثار وى است.

    نظم و نسق آثار او، مثلاً در «قبسات و تقدیسات» با کتاب‌هاى سنتى اسلامى در باب فلسفه و حکمت که معمولاً آغاز آنها با منطق است و سپس به طبیعیات و ریاضیات و الهیات مى‌پردازند از جهات بسیار تفاوت دارد. به عنوان مثال ده فصل از کتاب قبسات به معانى مختلف حدوث، تقسیمات حدوث، تقسیمات وجود، انواع سبق و استشهاد به قرآن و حدیث، طبایع، زمان، حرکت، نقد منطق، قدرت و اراده حق، جواهر عقلیه، مراتب وجود و بالاخره قضا و قدر اختصاص یافته است.

    دوّمین خصیصه ممتاز ارائه حکمت میرداماد، مربوط به تصوّر او از زمان است. این پرسش مشهور که آیا جهان حادث است یا قدیم، یکى از موارد مهم منازعه میان فیلسوفان و متکلّمان هم در عالم اسلام و مسیحیت و هم در یونان بوده است. میرداماد با تفکیک واقعیت به سه مقوله «زمان»، «دهر» و «سرمد»، که دهر و سرمد انواعى از قدمند، براى این مسأله راه حلّى یافته است.

    ذات یا جوهر الهى وراى همه تمایزها و کیفیت‌ها و منشأ اسماء و صفات اوست. این دو از ذات بارى جدا و هم با آن یگانه‌اند. این رابطه پایدار میان ذات و صفات را که از هیچ‌سو تغییر نمى‌پذیرد و صفاتى که بالضروره لازمه تعیّن ذات هستند، میرداماد «سرمد» مى‌نامد. سرمد، قدمى در معناى مطلق کلمه و وراى همه خلقها و حدوث‌هاست. اسماء و صفات که همانا صور نوعیه، مثل افلاطونى یا به اصطلاح اشراقیون رب‌النوع مى‌باشند منشأ عالم تغییر هستند. رابطه میان صور نوعیه و عالم تغییر مانند انعکاس ماه در جوى آب است که تصویر ماه ثابت مى‌ماند امّا ماده‌اى که نور ماه در آن انعکاس یافته که همان آب باشد پیوسته در جریان است. میرداماد این رابطه میان ثابت و متغیر را «دهر» مى‌نامد. و رابطه میان یک تغییر و تغییر دیگر را «زمان» مى‌خواند. بنابراین چون این عالم به واسطه عالم رب‌النوع‌ها یا مُثُل حادث شده است، حدوث آن دهرى است، نه زمانى.»

    میرداماد و علوم طبیعى

    میرداماد به تحقیق در علوم طبیعى نیز علاقه و توجّه داشته به‌طورى که درباره زندگى زنبور عسل تحقیقاتى انجام داده است. مى‌گویند شاه عباس از میرداماد خواست که روش موم و عسل ساختن زنبور را معلوم کند. میر براى این امر دستور داد که خانه‌اى شیشه‌اى براى زنبورها ساختند و زنبورها را در آن قرار دادند و خانه را در میان مجلس گذاشتند تا ببینند چه اتّفاقى خواهد افتاد. لیکن ناگهان زنبورها شیشه را تار کردند و بعد مشغول به کار شدند و این مطلب همچنان مجهول باقى ماند.

    میرداماد و شعر

    این حکیم فرزانه نیز مانند بسیارى از حکما و عرفا که ذوق شعر و شاعرى داشته‌اند به سرودن شعر به زبان عربى و فارسى مى‌پرداخته و به «اشراق» تخلص مى‌نموده است. مجموعه اشعار او بعدها به نام دیوان میرداماد گرد آمد.

    اصولاً بسیارى از علما و حکماى آن دوران شعر مى‌سروده‌اند و داراى اشعارى زیبا با محتوا و مضامین بلند بوده‌اند. پس همچنان که محققان معلوم داشته‌اند این سخن که عصر صفوى به خاطر قدرت یافتن فقها و تضعیف تصوف، عصر انحطاط ادبى، فکرى بوده است، سخنى از سر تحقیق و صواب نیست.

    میرداماد با آن که در معقول و منقول از یگانه‌هاى دوران بود به سرودن شعر نیز اهتمام داشته و اشعار زیبایى از وى برجاى مانده است. گرچه او را شاعر پرکارى نمى‌توان دانست لیکن ذوق شاعرى و زیبایى و پرمغزى اشعار وى غیرقابل انکار است.

    از سروده‌هاى میرداماد مثنوى مشرق‌الانوار در جواب مخزن الاسرار است. این مثنوى را در بیست سالگى سروده است.

    حالات میرداماد(ره)

    از میرداماد حالاتى نقل شده است که در بدو نظر عجیب مى‌نماید. وى در یکى از نوشته‌هایش مى‌گوید که روزى، هنگامى که در خلوت یاد خدا مى‌کرده و ذکر خدا بر لب داشته و تمام توجهش را به خدا معطوف کرده بوده، روحش از بدنش جدا شده و خلع بدن کرده و از عالم زمانى به عالم دهر (فوق زمان) صعود کرده و عوالم امکان را شهود نموده است.

    این مطلب در بدو نظر غریب و بعید به نظر مى‌رسد چرا که اوّلاً از تجربیات ما و در ثانى از تحلیل علمى، فاصله‌ها دارد. اما باید اذعان داشت که در نفى آن نیز دلیل قاطعى نمى‌توان اقامه کرد و از مواردى است که مصداق کلام حکیم ابوعلى سینا است که: هر آنچه که درباره این عالم شنیدى مادام که دلیل قاطعى آن را رد نکرد آن را در حیّز امکان قرار بده و ممکنش بدان. گذشته از این در متون دینى و روایات معصومین(ع) نیز مطالب بسیارى درباره امکان تحقق و بلکه وقوع امور خارق‌العاده براى غیر معصوم وجود دارد.

    شاگردان

    برخى از شاگردان برجسته او عبارتنداز:

    1. صدرالدین محمّد شیرازى (متوفى در 1050ق) معروف به ملاصدرا: وى از شاگردان برجسته میرداماد بود و پس از استادش حکمت با وى وارد مرحله جدیدى شد. وى مؤسس مشربى شد که خود آن را حکمت متعالیه نامید و پس از او تا به حال اکثر قریب به اتّفاق حکماى شیعه نظریات وى را پذیرفته‌اند و افکار فلسفى او بر حکمت شیعى سیطره داشته است. ملاصدرا حکمت را نزد میرداماد تحصیل کرد و علوم منقول را از شیخ بهایى استفاده نمود. از تألیفات اوست: الحکمۀ المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعة، شرح اصول کافى، الشواهد الربوبیّة، تفسیر القران، المبدأ و المعاد و...
    2. حکیم ملا عبدالرزاق لاهیجى (م 1072ق): وى از شاگردان صدرالدین شیرازى و هم داماد او بوده است. برخى از آثار حکیم عبدالرزاق لاهیجى در حکمت عبارتند از: مشارق الافهام فى شرح تجرید الکلام، شرح هیاکل النور، الکلمات الطیبه و...
    3. فقیه و محدّث، و حکیم بزرگ ملا محسن فیض کاشانى (م 1091ق) شاگرد برجسته و داماد ملاصدرا: وى مدتى را نیز به تحصیل نزد میرداماد گذرانده و محضر درس او را درک کرده است. از تألیفات اوست: الوافى در حدیث، محجةالبیضاء در اخلاق، الصافى در تفسیر، انوار الحکمة در حکمت و...
    4. حکیم قطب‌الدین لاهیجى (م در حدود 1075ق) که صاحب تألیفاتى چون ثمرة الفؤاد، رساله‌اى در عالم مثال و محبوب القلوب مى‌باشد.

    از دیگر شاگردان بنام میرداماد مرحوم سید احمد علوى مفسّر شفا و مرحوم ملاخلیل قزوینى صاحب حاشیه بر اصول کافى مى‌باشند.

    صفات اخلاقى

    حکیم فرزانه، مرحوم میرداماد علاوه بر آن‌که در حکمت نظرى یگانه دوران خویش بود و در تاریخ فلسفه و حکمت، حکیم برجسته‌اى به شمار مى‌آید در حکمت عملى و اخلاق نیز فردى ممتاز و داراى مقاماتى والاست. اکنون بجاست به بیان برخى از صفات اخلاقى و ملکات شایسته انسانى وى بپردازیم.

    الف) زهد و تقوى:

    آن حکیم بلندمرتبه بر همراهى حکمت نظرى با تهذیب اخلاقى بسیار تأکید داشت و حکمت بدون تهذیب را نه تنها مفید نمى‌دانست بلکه باعث گمراهى و ضلالت مى‌دید و خود نیز در این زمینه نمونه بود. وى به دستورات و فرایض دینى به عنوان آداب سیر و سلوک بسیار اهمیّت مى‌داد و به آن سخت پایبند بود. او به معناى تمام کلمه عالمى باتقوا و پرهیزگار بود. به قرآن علاقه‌اى عمیق داشت. گویند بسیار قرآن مى‌خواند، به طورى‌که در هر شب نیمى از قرآن را تلاوت مى‌کرد.

    میرداماد زاهدى به تمام معنا بود. در کتاب غررالحکم از امام على(ع) روایت شده است که فرمود: «همانا زهد، کوتاه کردن آرزوها و خواسته‌هاى نفس، و خالص گرداندن تمامى اعمال - براى خدا - است». مى‌گویند بیست سال از میرداماد کار مباح سرنزد. به این معنا که هیچ یک از امور جایز را به‌جا نمى‌آورد مگر آن‌که به حد ضرورت و وجوب مى‌رسید. آن اندازه مى‌خوابید که براى پرداختن به کارهایش تجدید قوا کرده باشد و در پى استراحت برنمى‌آمد مگر آن که دیگر قادر به فعالیت‌های دیگرش نباشد. غذا به گونه و اندازه‌اى مى‌خورد که توان تحقیق و کارهاى دیگرش را داشته باشد و جز به این خاطر به خوراک رونمى‌آورد. این امر در تمام افعال و اعمال و حرکات وى جارى و حاکم بود.

    ب) نفى حسادت، امتحانى بزرگ:

    یکى از مطالبى که از سجایاى اخلاقى میرداماد حکایت مى‌کند رابطه دوستانه او با فقیه و عالم برجسته معاصر خود شیخ بهایى(ره) است. میرداماد و شیخ بهایى دوستان نزدیک و صمیمى بوده‌اند و دوستى بین این دو عالم بلند مرتبه معاصر به‌گونه‌اى بوده که در میان علماى هم‌عصر کمتر دیده شده است.

    با وجود مقام بالاى علمى آن دو بزرگوار و موقعیت و منزلت آنان نزد شاه عباس، در این دوستى صمیمانه خللى پدید نیامد. در زندگى عالمى برجسته که داراى موقعیّت اجتماعى والا است این امتحان بزرگى است که در مقابل عالم همتاى عصر خویش چگونه عمل خواهد کرد. امتحانى که حکیم وارسته ما نزد خداوند سربلند و موفق از آن بیرون آمد.

    دراین‌باره ماجرایى نقل شده است که علاوه بر حکایت کردن از دوستى و صمیمیت بین آن دو عالم برجسته نشان دهنده دورى از دنیاطلبى و مقام‌خواهى و نمایانگر نفى حسادت در وجود آن بزرگواران آن هم در جایگاهى حساس و لغزنده است.

    ماجرا بدین قرار بود: روزى شاه عباس صفوى براى رفتن به منطقه‌اى خوش آب و هوا سوار بر اسب مى‌رفت مرحوم شیخ بهایى و مرحوم میرداماد نیز همراه اردوى شاه بودند - بسیار اتّفاق مى‌افتاد که آنان در سفرها همراه شاه بودند.

    میرداماد درشت اندام و تنومند بود به خلاف او شیخ بهایى جثه‌اى لاغر و نحیف داشت. شاه‌عباس تصمیم گرفت که دوستى و صمیمیت آن دو را آزمایش کند. به همین خاطر نزد میر آمد. اسب میرداماد در عقب همراهان شاه حرکت مى‌کرد و از وجنات آن رنج و زحمتى که به خاطر سنگینى سوار مى‌کشید آشکار بود، حال آن‌که مرکب شیخ بهایى به راحتى و چالاکى حرکت مى‌کرد گویى که مى‌رقصید.

    شاه به میر گفت: «به این شیخ نگاه نمى‌کنید که چگونه در حرکت با اسبش بازى مى‌کند و در بین مردم مانند جناب شما مؤدب و متین و با وقار حرکت نمى‌کند؟»

    میرداماد در جواب شاه گفت: «اى شاه! اسب شیخ ما به خاطر خوشحالى و شعف از این‌که چنین کسى بر او سوار است نمى‌تواند در رفتن تأنّى داشته باشد. آیا نمى‌دانى که چه کسى بر آن سوار است؟»

    شاه این گفتگو را پنهان داشت و پس از مدّتى به شیخ بهایى نزدیک شد و به او گفت: «اى شیخ ما! آیا به آن‌که پشت سرماست نگاه نمى‌کنى که چگونه بدن او مرکب را به زحمت انداخته و آن را به خاطر چاقى بى‌نهایت، خسته و رنجور کرده است؟ عالم باید مانند تو مرتاض و نحیف باشد.»

    شیخ بهایى گفت: «اى شاه! این‌طور نیست بلکه خستگى‌اى که بر صورت اسب ظاهر شده به خاطر ناتوانى آن از حمل کردن کسى است که کوه‌هاى پابرجا، با وجود صلابتشان از حمل او عاجز و ناتوانند.»

    ج) استاد کامل:

    حکیم فرزانه و عارف یگانه مرحوم میرداماد استادى کامل به تمام معناى کلمه بود. هدف او از تعلیم و تعلّم حکمت، تنها انتقال مفاهیم و اصطلاحات نبود. وى از آموختن حکمت کمال روحى و سیر به مقامات بالاى معنوى را منظور داشت و همین امر در نحوه‌ى تعلیم و رفتار با شاگردانش تأثیر گذاشته بود.

    به همین سبب قبل از آن که طلبه‌اى را در محضر درس خود بپذیرد با او گفتگو مى‌کرد. چیزهایى از او مى‌پرسید و او را مى‌آزمود، این مطلب مغایر با روش تدریس اساتید آن عصر بود چون استادان محصلى را که براى درس خواندن آماده شده بود نمى‌آزمودند. بلکه ضمن درس به میزان معلوماتش پى مى‌بردند و اگر مى‌فهمیدند که معلومات او آن‌قدر نیست که از درس آنها استفاده کند او را نزد استاد دیگرى که مقدمات را تدریس مى‌کرد مى‌فرستادند.

    میرداماد در خارج از درس نیز به گفتگو و راهنمایى شاگردانش مى‌پرداخت. این ارتباط معنوى در توجه استاد به سیر روحى و فکرى محصل امروز در حوزه‌هاى علمیه ما منسوخ شده و کمتر به آن توجّه مى‌شود. در حالى که آنچه در تعلیم و تعلّم، بخصوص در حوزه‌هاى دینى، اهمیّت دارد همانا رشد روحى و سیر معنوى به همراه تعلیم است نه صرفاً انتقال برخى اصطلاحات و مفاهیم.

    در این‌باره ماجراى اوّلین جلسه شرکت ملاصدرا، شاگرد برجسته میر، در درس وى ماجرایى الهام‌بخش و آموزنده است. در کتاب «ملاصدرا فیلسوف و متفکّر بزرگ اسلامى» این واقعه چنین آمده است:

    «آن روز ملاصدرا، که جوانى بیش نبود، هنگام عصر که موقع تدریس میرداماد بود در مدرسه حاضر شد سپس نزدیک استاد شد. سلام گفت و خود را معرفى کرد و از استاد خواست که وى را در محضر درس خویش بپذیرد و از علوم برخوردار کند. میرداماد در آن موقع مردى جوان بود و هر کس او را مى‌دید، حیرت مى‌کرد چگونه مردى به آن جوانى در مدرسه خواجه، مدرّس حکمت شده است.

    میرداماد بعد از این‌که از جوان شیرازى شنید که قصد دارد نزد او حکمت تحصیل کند. پرسید: «اى محمّد آیا تو براى تحصیل حکمت آماده هستى؟»

    ملاصدرا گفت: «بلى».

    میرداماد گفت: «آیا مى‌دانى که براى چه مى‌خواهى حکمت را تحصیل کنى؟»

    جوان شیرازى گفت: «براى این که اهل معرفت شوم.»

    میرداماد پرسید» «چرا مى‌خواهى اهل معرفت شوى؟»

    محمّد از سؤال مزبور حیرت نمود و گفت: «براى این‌که انسان اگر معرفت نداشته باشد ارزش ندارد.»

    میرداماد گفت: «امروز من راجع به فایده حکمت صحبت خواهم کرد. در جلسه درس حاضر شو و آنچه مى‌گویم بشنو و آن‌گاه فکر کن که آیا مى‌توانى حکمت بیاموزى یا نه؟»

    ملاصدرا گفت: «اطاعت مى‌کنم و در جلسه درس حاضر خواهم شد.»

    بعد از این که درس شروع شد استاد جوان گفت: «من در گذشته گفتم که منظور طالب علم از تحصیل حکمت چه باید باشد و امروز به مناسبت این‌که دوستى جدید پیدا کرده‌ایم که از شیراز آمده و مى‌خواهد تحصیل کند آن موضوع را به‌طور دیگرى مى‌گویم. منظور از تحصیل حکمت باید عمل کردن به آن باشد و عمل کردن به حکمت مستلزم این است که در درجه اوّل خود را پاک کنیم تا بتوانیم به مقامات بالا برسیم - حکمت عملى -».

    پس از اداى مقدمه‌اى مستوفا در این‌باره میرداماد بحث آن روز را که راجع به نظر افلاطون در باب علم بود مطرح کرد. بعد از آن که درس خاتمه یافت و طلاب مدرسه خواجه مباحثه را آغاز کردند، میرداماد جوان شیرازى را فراخواند و از طلاب کناره گرفت. او را با خود به سوى حوض مدرسه برد و در کنار حوض نشست و به ملاصدرا گفت بنشیند. پس از این که محمّد بن ابراهیم نشست میرداماد گفت: «اى محمّد! من امروز گفتم کسى که مى‌خواهد حکمت را تحصیل کند باید حکمت عملى را تعقیب نماید و اینک به تو مى‌گویم که حکمت عملى در درجه اوّل دو چیز است: یکى به انجام رسانیدن تمام واجبات اسلام و دوّم پرهیز از هر چیزى که نفس بوالهوس براى خوشى خود مى‌طلبد.

    به انجام رسانیدن تمام واجبات دین اسلام از این جهت ضرورت دارد که طلبه وقتى واجبات را به انجام مى‌رساند از هر یک نتیجه‌اى مى‌گیرد که به سود اوست. هر دستورى که جزء واجبات دین اسلام مى‌باشد داراى فایده‌اى است جسمى یا روحى، و عمل کردن به آنها سبب مى‌شود که طلبه از نظر جسم و روح براى ادراک حقایق حکمت آماده گردد.

    دوم این‌که کسى که مطیع نفس اماره شد و مشغول تحصیل حکمت هم گردید به احتمال قوى از صراط مستقیم ایمان منحرف خواهد گردید و گرفتار بدبینى خواهد شد.

    تو هم اى جوان شیرازى اگر خواهان تحصیل حکمت هستى نباید از هواى نفس پیروى کنى و خواهش‌هاى نفس امّاره را برآورى. نفس اماره در آغاز هوسهاى کوچک مى‌کند و بعد از این که هوسهایش برآورده شد، درخواستهاى بزرگ‌تر مى‌کند و کسى که خواهان رسیدن به مرحله کمال است باید از تأمین کوچکترین هوس نفس اماره سرکشى کند و نفس سرکش وقتى دریافت که به هوسهاى او اعتنا نمى‌کنند از بوالهوسى صرف‌نظر مى‌کند و دیگر چیزى نمى‌خواهد و از آن به بعد بر اثر سکوت نفس اماره، وسوسه گناه از بین مى‌رود و چون طالب عمل، مرتکب گناه نمى‌شود، روحش براى ادراک حقایق حکمت آمادگى پیدا مى‌کند.

    این اوّلین دیدار میرداماد با ملاصدرا است و سعى و اهتمام او براى راهنمایى و هدایت شاگردى جوان که تازه در درس او حاضر شده امرى قابل توجه و در خور تأمّل است.

    وفات

    میرداماد در اواخر عمر به همراه شاه صفى به زیارت عتبات به عراق عرب مسافرت کرد. در آن زمان عراق عرب در محدوده حکومت صفویان بود. آن بزرگوار در بین راه دچار بیمارى شد به‌طورى که جمعى او را در جایگاهى بر روى دوش مى‌بردند. شاه صفى خود سریعتر حرکت کرد و در نجف منتظر ورود میر شد. لیکن حکیم برجسته عصر صفوى در منزل ذى‌الکفل در نزدیکى نجف اشرف در سن هشتاد سالگى دیده از دنیا فرو بست و به جهان ابدى سفر کرد. سال وفات وى را 1041ق گفته‌اند.

    پیکر آن حکیم الهى را به نجف اشرف آوردند و شاه صفى به همراه سپاه به استقبال جنازه وى از نجف بیرون آمد و پیکر مطهّر او را با کمال احترام به نجف اشرف رسانیدند و در آستانه روضه حضرت على(ع) دفن کردند.

    آثار

    مرحوم میرداماد داراى تألیفات بسیارى است. آثار وى در زمینه‌هاى مختلف از جمله ادبیات عرب، اصول فقه، فقه، حدیث، رجال، تفسیر، ریاضیات، منطق، کلام و حکمت است. لیکن آنچه که در میان آثار وى غلبه دارد تألیفات آن بزرگ در زمینه حکمت و فلسفه الهى است. کتب، رساله‌ها، تعلیقات و مکتوبات وى به این شرحند:

    1. اثبات علم بارى
    2. اثبات ولايت خاصّه على(ع)؛ بدون استناد به دلايل عقلى
    3. اثبات سيادة المنتسب بالامّ الى الهاشم؛ در فقه
    4. اثنى‌عشريه؛ كه به نام «عيون المسائل» نيز خوانده مى‌شود.
    5. اجازات ميرداماد؛ شامل اجازه‌هايى كه مير به چند تن داده است.
    6. ادعيه
    7. الاربعة ايام؛ رساله‌اى در استدلال بر وجود ذهنى و در زمينه حكمت.
    8. الاعضالات و العويصات فى فنون العلوم و الصناعات؛ متضمن جوابهاى بيست مسأله دشوار از مسائل فقهى، كلامى، اصولى، رياضى و منطقى
    9. الافق المبين؛ در حكمت الهى.
    10. امانت الهى؛ (در تفسير آيه الامانة)
    11. الانموذج يا انموذج العلوم؛ در مسائل رياضى و حل آنها.
    12. الايقاظات فى خلق الاعمال و افعال العباد؛ در كلام و فلسفه
    13. الايماضات و التشريفات فى مسئلة الحدوث و القدم؛ شامل مباحث كلامى و فلسفى
    14. تأويل المقطعات فى اوائل السور القرآنيه؛ در تفسير
    15. رساله تحقيق مفهوم الوجود؛ در حكمت
    16. تشريق الحق؛ در منطق
    17. تعليقات بر اصول كافى؛ كه «رواشح السماويه» نيز خوانده مى‌شود.
    18. تعليقات بر من لايحضره الفيه شيخ صدوق(ره)
    19. تقدمة تقويم الايمان
    20. التقديسات؛ در حكمت الهى كه به نام «عرض التقديس» نيز خوانده مى‌شود.
    21. تقريظ بر شرح تقويم الايمان مير سيد احمد عاملى
    22. تقويم الايمان
    23. رساله توحيد
    24. التولّى و التبرى
    25. الجذوات؛ در حكمت. اين كتاب به فارسى و در توضيح علت عدم احتراق موسى(ع) در هنگام احتراق كوه طور تأليف شده است.
    26. الجمع و التوفيق بين رأى الحكميين فى حدوث العالم؛ در حكمت
    27. الجنة الواقعه و الجنة الباقيه
    28. جواب اميرابوالحسن فراهانى
    29. جواب السئوال فى تنازع الزوجين فى قدر المهر و تصديق وكيل الزوجة للزوج، كه بحثى فقهى است.
    30. جيب الزاويه؛ در علم مثلثات. امروز آن را سينوس مى‌نامند.
    31. حاشيه بر استبصار شيخ طوسى
    32. حاشيه بر الهيات شفا تأليف ابن سينا
    33. حاشيه بر تقويم الايمان
    34. حاشيه جمع و توفيق بين رأى الحكيمين
    35. حاشيه بر حاشيه شرح تجريد كه ظاهراً حاشيه بر حاشيه خفرى بر تجريد الاعتقاد است
    36. حاشيه بر رجال كشّى در علم رجال
    37. حاشيه بر شرح مختصر الاصول عضدى در علم اصول فقه
    38. تعليقاتى بر صحيفه سجاديه
    39. تعليقاتى بر كافى كلينى(ره)
    40. حاشيه بر مختلف الشيعه علامه حلّى در فقه
    41. الحبل المتين؛ در حكمت
    42. الحرز الحارز
    43. خطبه نكاحيه
    44. خطبه جمعه و جماعت
    45. خلسة الملكوت؛ در حكمت
    46. خلق الاعمال
    47. خُليعه
    48. درّة البيضاء
    49. دوازده امام
    50. ديوان اشراق؛ مجموعه اشعار مير به فارسى و عربى و به آن ديوان ميرداماد نيز گفته مى‌شود.
    51. ردّ اثبات الواجب
    52. رساله‌اى در ابطال زمان موهوم
    53. رسالة فى الجبر و التفويض؛ در علم كلام
    54. رسالة فى صيغ العقود؛ در فقه
    55. رسالة فى فنون العلم و الصناعات
    56. رسالة فى المنطق
    57. الرضاعيه؛ كه به نام ضوابط الرضاع نيز خوانده مى‌شود.
    58. السبع الشداد
    59. سدرة المنتهى
    60. شارع النجاة در فقه
    61. شرح حديث انما الاعمال بالنيّات
    62. شرح حديث تمثيل علىّ سورة التوحيد
    63. شرح نجات ابن سينا
    64. شرعة التسعيه؛ در حرمت به نام ياد كردن از حضرت قائم(عج) در زمان غيبت
    65. الصراط المستقيم فى ربط الحادث بالقديم؛ كه كتابى مبسوط در حكمت است
    66. صلوة الجمعه؛ در فقه
    67. علم الواجب؛ در حكمت
    68. قانون العصمة
    69. القبسات، در حكمت
    70. قضا و قدر
    71. قضبات
    72. اللوامع الربانيّة فى رد شبه النصرانية
    73. مخزن الاسرار؛ به نظم و در مباحث دينى و فلسفى است
    74. المناهج السّويّه
    75. ميزان التقادير
    76. نبراس الضياد فى تحقيق معنى البداء
    77. الوضوء و الصلوة
    78. خلة الملوك
    79. حاشيه بر رجال شيخ طوسى در علم رجال
    80. حاشيه بر رجال نجاشى در علم رجال
    81. رساله سدرة المنتهى؛ در تفسير
    82. رساله‌اى در اغلاط بهايى
    83. جواب استفتائات بيشمار

    و نامه‌هایى به اسعدالدین محمد پادشاه روم؛ اعتمادالدوله عباسى، شریف مکّه و مولى عبداللّه شوشترى.

    میرداماد بر نوشته‌هاى خود حواشى بسیارى زده به طورى که در بعضى از آنها حواشى به اندازه اصل متن یا بیشتر از آن مى‌باشد.

    از ویژگى‌هاى آثار میرداماد در حکمت اسلوب بسیار دشوار آن است و دشوارى سبک نگارش و اسلوب تألیف بر مشکل فهم مطلب افزوده است. نقل شده است که ملاصدرا شاگرد میر، وى را در خواب دید و از او سؤال کرد: «با این‌که مذهب من - در حکمت - از مذهب شما جدا نیست چرا مردم مرا تکفیر کردند اما شما را تکفیر نکردند؟» میرداماد در جواب گفت: «زیرا من مطالب حکمت را چنان نوشته‌ام که علما از فهم آن عاجزند و غیر از اهل حکمت کسى آن را نمى‌تواند بفهمد ولى تو مطالب حکمت را مبتذل کردى و به نحوى بیان کردى که اگر ملا مکتبى هم کتاب‌هاى تو را ببیند مطالب آن را مى‌فهمد. براى همین است که تو را تکفیر کردند و مرا تکفیر نکردند.»

    دلیل این‌که میرداماد مباحث حکمت را با اسلوبى دشوار و غامض مى‌نوشته دو امر مى‌تواند بوده باشد: اول همان که در نقل بالا آمده است. یعنى ترس از تکفیر کج‌فهمان و تحجّرگرایان؛ احتمال دوّم و قویتر آن است که وى با توسّل به این روش قصد آن داشت که مطالب حکمت و دقایق معرفت از دسترس افکار منحرف بدور باشد. وى بر این امر بسیار مصرّ بوده به‌طورى که براى قبول حضور شاگردى در حلقه درسش با او گفتگو مى‌کرده است.

    مرحوم میرداماد در پیگیرى این سبک و روش تا آنجا پیش رفت که امروز فهم تألیفات او در حکمت براى علما نیز مشکل است و به همین جهت نیز کتب و نظرات وى مهجور مانده است. در هر صورت خداوند متعال نیّت مؤمن را از عملش بیشتر دوست دارد.

    پانویس

    1. ↑ سال وفات وى را 1041ق گفته‌اند و سن او در هنگام وفات حدود هشتاد سال بوده بنابراین ولادتش در حدود سال 960ق بوده است)
    2. ↑ فوائد الرضويه، ص419؛ تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص 146
    3. ↑ محقق كركى فقيه نامدار و مرجع برجسته عهد شاه طهماسب صفوى در پايتخت به سر مى‌برد و از موقعيّت اجتماعى و سياسى بسزايى برخوردار بود. به‌طورى كه شاه طهماسب در اواخر عمر، حكومت و احكام حكومتى را به وى تفويض كرد). در مورد زادگاه ميرداماد در هيچ يك از كتب شرح حال تصريح نشده جز در رساله «شرح حال علما و ادباى استرآباد» تأليف محمد صالح استرآبادى كه در عهد ناصرالدين شاه قاجار تأليف شده است. در اين رساله منشأ و محل ولادت ميرداماد استرآباد گفته شد، ليكن اين گفته ظاهراً ناشى از اضافه استرآبادى به نام ميرداماد است و صحيح به نظر نمى‌رسد. رجوع شود به رساله شرح حال علما و ادباى استرآباد كه در كتاب استرآبادنامه ص 140 درج شده است
    4. ↑ نقل از فوائدالرضويه، ص419
    5. ↑ رياض العلماء، ج5، ص43
    6. ↑ امل الامل، ج1، ص117
    7. ↑ آنچه درباره آن فقيه جليل آمده به تمامى برگرفته از كتاب احوال و اشعار شيخ بهايى ص 10-23 است
    8. ↑ امل الامل، ج1، ص110
    9. ↑ تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص146
    10. ↑ همان كتاب و نيز در ريحانة الادب به اين مطلب اشاره شده است كه ظاهراً مأخوذ از عالم آراى عباسى است. (ريحانةالادب، ج3، ص 68)
    11. ↑ محبوب القلوب، نقل از مستدرك الوسائل، ج3، ص425
    12. ↑ تاريخ عالم آراى عباسى، ج1، ص146
    13. ↑ تاريخ سياسى و اجتماعى ايران، ص 242. در اين كتاب نيش قلم گزنده‌اى به سوى علما و قشر عالمان دينى آن عصر وجود دارد. مؤلف كتاب مانند برخى بر اين نظريه مردود است كه عصر صفوى بخاطر تضعيف تصوف و قدرت‌گيرى فقها عصر انحطاط ادبى و فكرى است. ص172و173
    14. ↑ ملاصدرا، ص 18، 42 و 57 ملل و نحل علمى بود كه در آن راجع به شناسايى اقوام و مذاهب آنها بحث می‌شد
    15. ↑ تاريخ فلسفه در اسلام، ج2، ص445
    16. ↑ مقدمه منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، ج1
    17. ↑ از همين رو بود كه ملاصدرا پس از مهاجرت از شيراز به اصفهان، تفسير و فقه و حديث را نزد شيخ بهايى و حكمت را نزد ميرداماد تحصيل كرد
    18. ↑ ملاصدرا ص 58؛ رياض العلماء و فوائد الرضويه
    19. ↑ منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران، ص 7
    20. ↑ قصص العلماء، ص333
    21. ↑ اين نامه در كتاب شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا ص224 آمده است
    22. ↑ قصص العلماء، ص 333


    کتابنامه

    1. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، عبداللّه افندى اصفهانى، تحقیق سید احمد حسینى، انتشارات کتابخانه آیت‌اللّه نجفى مرعشى(ره).
    2. امل الامل، شیخ حرّ عاملى، تحقیق احمد حسینى، مکتبة الاندلس، بغداد.
    3. قصص العلماء، میرزا محمّد تنکابنى، چاپ دوّم، انتشارات علمیه اسلامىه.
    4. روضات الجنات، محمدباقرموسوى خوانسارى، تحقیق اسداللّه اسماعیلیان، کتابفروشى اسماعیلیان.
    5. اعیان الشیعه، سید محسن امین، قطع رحلى، انتشارات دارالتعارف للمطبوعات.
    6. ریحانة الادب فى تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، محمّدعلى مدرس، انتشارات کتابفروشى خیام.
    7. مستدرک الوسائل، میرزا حسین نورى، قطع رحلى، کتابفروشى اسلامىه و مؤسسه اسماعیلیان.
    8. فهرست مشاهیر ایران، دکتر ابوالفتح حکیمیان، انتشارات دانشگاه ملى ایران.9- سلافة العصر فى محاسن الشعراء بکل مصر، سید على خان مدنى، مکتبة الرضویه.
    9. تاریخ فلاسفه ایرانى، على اصغر حلبى، چاپ دوّم، کتابفروشى زوّار.
    10. احوال و اشعار شیخ بهایى، سعید نفیسى، چاپخانه اقبال، تهران 1316.
    11. الشواهد الربوبیه فى مناهج السلوکیه، صدرالدین شیرازى، تعلیق و تصحیح جلال‌الدین آشتیانى، چاپ دوّم، مرکز نشر دانشگاهى.
    12. استرآباد نامه، به کوشش مسیح ذبیحى، چاپ دوّم، انتشارات امیرکبیر.
    13. منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، تصحیح و تعلیق جلال‌الدین آشتیانى، چاپ دوّم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
    14. ملاصدرا فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامى، هانرى کربن، ترجمه ذبیح‌اللّه منصورى، سازمان انتشارات جاویدان.
    15. تاریخ فلسفه در اسلام، میان محمّد شریف، ترجمه فارسى، مرکز نشر دانشگاهى.
    16. دیوان میرداماد، به اهتمام میرزا محمود شفیعى، مطبعه سعادت.
    17. شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، جلال‌الدین آشتیانى، چاپخانه خراسان.
    18. میزان الحکمة، محمّد محمدى رى شهرى، چاپ دوم، مکتب الاعلام الاسلامى.
    19. فوائد الرضویه، شیخ عباس قمى، کتابخانه مرکزى.
    20. تاریخ عالم آراى عباسى، اسکندربیگ ترکمان، کتابفروشى تأیید.
    21. تاریخ سیاسى و اجتماعى ایران، ابوالقاسم طاهرى، شرکت سهامى کتاب‌هاى جیبى، چاپ دوّم.

    وابسته‌ها

    دیوان اشراق

    الاعضالات العویصه

    التعلیقه علی الاستبصار

    حاشیه علی القواعد (للعلامه)

    حاشیه علی مختلف الشیعه

    رسالة في وجوب صلاة الجمعة (میرداماد)

    اربعة ایام

    ضوابط الرضاع

    السبع الشداد

    عیون المسایل

    اختیار معرفة الرجال

    الرسائل المختارة

    فصوص الحكمة و شرحه

    جذوات و مواقیت

    القبسات

    مصنفات میرداماد مشتمل بر ده عنوان از کتاب‌ها و رساله‌ها و اجازه‌ها و نامه‌ها

    نبراس الضياء و تسواء السواء في شرح باب البداء و إثبات جدوی الدعاء

    شرح كتاب القبسات میرداماد

    شرح الصحیفة الکاملة السجادیة

    تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق

    کلمات المحققین

    تحقیق نصف النهار

    التعلیقة علی کتاب الکافی

    الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة

    الرواشح السماویة (طبع دارالحدیث)

    شرح تقدمة تقويم الإيمان في فضائل أميرالمؤمنين(ع)

    جذوات و مواقیت

    الصراط المستقيم في ربط الحادث بالقديم

    إثنی عشر رسالة

    تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق

    شرح القبسات المعلم الثالث المیر محمدباقرالداماد

    الافق المبین

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=میرداماد،_سید_محمدباقر_بن_محمد&oldid=741363»