ابن عربی، محمد بن علی

ابن عربی
ابن عربی
	آرامگاه ابن‌ عربی، دمشق
نام کامل	ابوعبدالله محمد بن علی بن محمد بن العربی الحاتمی الطائی
نام‌های دیگر	محیی‌الدین ابن عربی، شیخ اکبر، ابن العربی، ابن سراقه، ابن افلاطون، البحر الزاخر فی المعارف، الکبریت الاحمر
لقب	شیخ اکبر، محیی‌الدین، الحکیم الالهی، خاتم الاولیاء الوارثین
نسب	طائی (منسوب به حاتم طائی)
نام پدر	علی بن محمد
ولادت	۱۷ رمضان ۵۶۰ق
محل تولد	مرسیه، اندلس (اسپانیای کنونی)، اسپانیا
محل زندگی	اندلس، شمال آفریقا، حجاز، مصر، بغداد، موصل، حلب، دمشق
رحلت	۲۸ ربیع‌الثانی ۶۳۸ق
مدفن	دامنه کوه قاسیون، محله صالحیه، دمشق
طول عمر	۷۸ سال
همسر	مریم بنت محمد بن عبدون، فاطمه بنت یونس بن یوسف
فرزندان	سعدالدین محمد، عمادالدین محمد، زینب (یا زینت)
دین	اسلام
پیشه	عارف، صوفی، نویسنده، شاعر
اطلاعات علمی
علایق پژوهشی	عرفان نظری، تصوف، تفسیر، حدیث، فقه
اساتید	ابوجعفر عرینی; ابوالعباس عرینی; یوسف الگومی; صالح عدوی; محمد بکری;
شاگردان	صدرالدین قونوی; عبدالله بدر حبشی; اسماعیل سودکین;
برخی آثار	فصوص الحکم; الفتوحات المكية; دیوان ابن‌ عربی;
	v; t; e;

برای دیگر کاربردها، ابن عربی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

با ابوبکر ابن العربی اشتباه نشود.

محیی‌الدین ابن عربی (۵۶۰-۶۳۸ق)، معروف به شیخ اکبر، از بزرگ‌ترین عارفان و متفکران جهان اسلام و بنیان‌گذار یا تکمیل‌کننده عرفان نظری است. آموزه‌های او در آثارش، به‌ویژه «فصوص الحکم» و «فتوحات مکیه»، تأثیر شگرفی بر کل جریان فکری و فرهنگی جهان اسلام، به‌خصوص در ایران، داشته و موجب پیدایش مکاتب فلسفی-عرفانی مهمی شده است. درباره مذهب او (تسنن یا تشیع) میان محققان اختلاف نظر وجود دارد.

ولادت

ابوعبدالله محمد بن علی بن محمد بن العربی الحاتمی الطائی در شب هفدهم ماه رمضان سال ۵۶۰ هجری قمری (برابر با ۲۸ ژوئیه ۱۱۶۵ میلادی) در شهر مرسیه در جنوب شرقی اندلس (اسپانیای کنونی) در خانواده‌ای اهل علم، زهد و تقوا به دنیا آمد. پدرش علی بن محمد از فقها و محدثان شهر و دوست فیلسوف مشهور ابن رشد بود. مادرش زنی صالح و عابد به نام «نور» بود. در سال ۵۶۸ قمری، خانواده او به شهر اشبیلیه (سویل)، پایتخت اندلس، نقل مکان کردند.

کنیه و القاب

کنیه‌ى معروف شیخ،«ابوعبدالله»، ابن افلاطون، ابن سراقه، ابن العربى در غرب و ابن عربى در شرق مى‌باشد ولى معروف‌ترین لقب او در بین پیروانش، عنوان بسیار با معنى و با شکوه «الشیخ الاکبر» است.الحکیم الالهى، خاتم الاولیاء الوارثین، برزخ البرازخ، محی الحق و الدین، البحر الزاخر فى المعارف، الکبریت الاحمر، العارف باللّه، از دیگر القاب او مى‌باشد.

ابن عربى، تشیّع یا تسنن

سخن درباره‌ى مذهب ابن عربى از منظر تراجم نگاران و محققان در آثار ابن عربى، مختلف و گاهى در تضاد با هم مى‌نماید و این شاید از عدم تقلید شیخ از مکتب فقهى خاص و عدم فراست تراجم نگاران در تحلیل عقیده‌ى وى در موضوع تشیّع و تسنّن ناشى بوده و تعصّب و تجانب از انصاف نیز نقش مؤثرى در اظهارات آنان نسبت به وى داشته است، پاره‌اى همانند فرقه‌ى اسماعیلیه، آثار و اندیشه‌هاى او را مستمسک خوبى بر تثبیت اندیشه‌ى خویش پنداشته و او را شیعه‌ى اسماعیلى دانسته و از «حجج» خود به شمار آورده‌اند و در نهایت این ادّعا، شب ولادت او را «عید قیام» نامیده‌اند.

عده‌اى از اهل سنّت وى را شیعه انگاشته و در نکوهش او چنین گفته‌اند: هو شیعى سوء کذاب بعضى از علماى شیعه همانند شیخ بهایى(ره)، در اربعین به سبب سخنان شیخ اکبر درباره‌ى حضرت مهدى(عج) و نسب و ظهور آن جناب-که خدا تعجیل فرماید-از ابن عربى مدح و حمایت کرده و قائل به تشیّع او شده‌اند.

قاضى نوراللّه شوشترى در «مجالس المؤمنين» با توجيه عذر ابن عربى از زبان «سيد‌ ‎محمد نوربخش» در اخفاى محبت على عليه‌السّلام و اولیاى او به سبب وجود دشمنان فراوان شيخ و موقعيت زمانى و مكانى حيات ابن عربى كه مملكت متعصبان و حسودان بوده، با نقل ابياتى از محیی‌الدين آن‌ها را دالّ بر محبت و ارادت وى به اهل‌بيت عصمت عليهم‌السّلام و تشيع وى دانسته است، ابيات شيخ چنين است:

رايت ولايي آل طه وسيلة		على رغم اهل البعد يورثنى القربى
فما طلب المبعوث اجرا على الهدى		بتبليغه الاّ المودّة في القربى

بنا به نوشته‌ى سید‌ ‎صالح موسوى خوانسارى شارح مناقب منسوب به ابن عربى علاوه بر شیخ بهایى و قاضى نوراللّه شوشترى از دیگر علماى شیعه همانند میرزا محمد اخبارى، ابن فهد حلى،ملامحسن فیض کاشانى، مجلسى اول و قاضى سعید قمى نیز قائل به تشیع ابن عربى بوده‌اند.

علی شالچیان ناظر، پژوهشگر علوم اسلامی و آثار عرفانی برای رفع تناقضات در این زمینه، نوشته است: «برخی کوشیده‌اند که با استناد به برخی نوشته‌های محی‌الدین، اثبات کنند که محی الدین از اهل سنّت است؛ و برخی با استناد به نوشته‌های دیگر وی، گفته‌اند که او شیعۀ خالص است. حقیقتِ امر این است که در هر علم و فنی، افرادی وجود دارند که تخصّص و تبحّر و تجربه و تحقیقات ویژه‌ای دارند و اینان همواره نقطه نظرهایِ خاصِّ خود را در مباحث مختلف دارند. در معارف نیز، قضیه همین گونه است؛ و افرادی که نگاهی عمیق و دقّت نظری خاص و تبحّری ویژه دارند همواره تحقیقاتی ویژه و نقطه نظرهایی خاص‌ِ خود دارند که سبب می‌شود ایشان در چارچوب هیچ گروهی قرار نگیرند؛ یعنی دیدگاه‌هایی دارند که خاصِّ خودشان است و با هیچ گروهی، دقیقا قابل انطباق نیست. ابن عربی نیز همین گونه است.» (ترجمه و شرح فصوص الحکم، ج1، ص 134)

ابن عربى، اجتهاد و حفظ حدیث

پاره‌اى همانند شعرانى و عبدالرحمن حسن محمود، به استناد آراى شیخ او را مجتهد صاحب نظر دانسته و پاره‌اى نیز او را «مالکى صوفى» انگاشته‌اند، حسن محمود درباره‌ى اجتهاد شیخ از شعرانى این گونه نقل مى‌کند: «انه کان مجتهدا» و مؤید نظر خود را سخن شیخ در باب سیصد و شصت و هفت از فتوحات مى‌داند آنجا که مى‌گوید: لیس عندنا-بحمد الله تعالى-تقلیدا الاّ للشارع صلى‌الله‌علیه‌و‌سلم حسن محمود این سخن شیخ را دلیل کافى و محکمى بر ردّ ادعاى کسانى مى‌داند که مذهب شیخ را «ظاهریه»پنداشته‌اند، او مى‌گوید: اظن هذا کاف للرد على من ترجم بأنه ظاهرى المذهب، و لا حاجة لتأویل هذه الکلمة، لأن قوله: «للشارع» یدل على اجتهاده فی الفقه بنوع خاص. و به دنبال آن اشعارى چند از دیوان شیخ از باب «التبرى من التقلید» را به عنوان مستمسک نظر خویش آورده است.

اسماعیل عجلونى جراحى صاحب «کشف الخفاء و مزیل الالباس»، به نقل از شیخ حجازى واعظ، محیی‌الدین بن عربى را از جمله حفّاظ حدیث به شمار آورده و در تعلیق خود در ذیل حدیث«من عرف نفسه عرف ربه» بدان اذعان کرده است.حسن محمود اصطلاح«الحافظ» را در میان محدثان این گونه تعریف مى‌کند: و الحافظ فی مصطلح المحدثین، یطلق على من یحفظ مأة ألف حدیث.

اساتید ابن عربى

اساتید ابن عربی را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد که هر کدام در شکل‌گیری شخصیت علمی و عرفانی او نقش بسزایی داشتند:

اساتید علوم رسمی (قرائت، حدیث، فقه)

۱. استادان قرائت قرآن:

- ابوبکر محمد بن خلف بن صافی لخمی: ابن عربی در سال ۵۷۸ق در اشبیلیه نزد او علم قرائت و کتاب "الکافی" در قرائات هفتگانه را آموخت.

- ابوالقاسم عبدالرحمن بن غالب شراط: از دیگر استادان قرائت او بود.

۲.استادان حدیث:

- ابومحمد عبدالحق بن محمد ازدی: ابن عربی حدیث و تمام نوشته‌های او را در این علم فراگرفت.

- عبدالصمد بن محمد حرستانی: نزد او صحیح مسلم را خواند و اجازه عامه دریافت کرد.

- یونس بن یحیی عباسی هاشمی: صحیح بخاری و بسیاری کتب حدیث دیگر را به ابن عربی آموخت.

اساتید عرفان و تصوف

۱. ابوجعفر عرینی:

- اولین استاد عرفانی ابن عربی بود. - اگرچه نوشتن و خواندن نمی‌دانست، اما در تکامل معنوی در سطحی عالی قرار داشت.

۲. ابوالعباس عرینی:

- از مشایخ بزرگ عرفانی ابن عربی

- ابن عربی بارها در الفتوحات المکیة از او یاد کرده است

۳. ابومدین مغربی (شعیب بن حسین):

- از بزرگترین مشایخ تصوف در مغرب اسلامی

- ابن عربی تحت تأثیر عمیق آموزه‌های او قرار گرفت

۴. یوسف الگومی:

- از مشایخ برجسته‌ای که ابن عربی در رسالةالقدس از او نام برده است

۵. صالح عدوی:

- از دیگر استادان عرفانی ابن عربی

۶. محمد بکری:

- از مشایخ تصوف که ابن عربی از محضر او بهره برد

دیدارهای مهم

ابن رشد:

- ابن عربی در دوران کودکی با ابن رشد ملاقات کرد

- این دیدار زمانی اتفاق افتاد که پدر ابن عربی، ابن رشد را به خانه دعوت کرده بود

- ابن رشد از این دیدار بسیار خرسند شد و پیش‌بینی کرد که ابن عربی به مقامات بالایی دست خواهد یافت

فاطمه قرطبی:

- از زنان عارفه بزرگی که ابن عربی از محضر او بهره برد

- در الفتوحات المکیة از مقامات معنوی او یاد کرده است

ویژگی‌های آموزشی

ابن عربی در رسالةالقدس از ۵۵ شیخ نام برده که از محضر آنها بهره برده است. او همچنین:

- از محدثان بزرگی چون ابن عساکر (صاحب تاریخ مدینه دمشق) و ابن بشکوال اجازه روایت دریافت کرد

- از ابوالفرج ابن جوزی اجازه‌نامه‌های عام و خاص داشت

- همسرش مریم بنت محمد بن عبدون نیز سلوک عارفانه داشت و با او تعاملات معنوی داشت

وفات

ابن عربی سرانجام در شب جمعه ۲۸ ربیع‌الثانی سال ۶۳۸ هجری قمری (برابر با ۱۶ نوامبر ۱۲۴۰ میلادی) در سن ۷۸ سالگی در خانه قاضی محیی‌الدین محمد زکی‌الدین در دمشق درگذشت و در دامنه کوه قاسیون، در محله صالحیه دمشق، به خاک سپرده شد. آرامگاه او هم‌اکنون در دمشق زیارتگاه است در حال حاضر این منطقه در ناحیه‌ى مسجد معروف «شیخ محیی‌الدین» قرار دارد و به نام خود شیخ شهرت یافته است.

فرزندان

شیخ اکبر را دو فرزند پسر با نام‌های «سعدالدّین محمّد» و «عمادالدّین ابوعبداللّه محمّد» بوده و گویى سعدالدّین محمد اهل حدیث بوده و شعر به نیکویى مى‌سروده و دیوان شعر او مشهور است، و هر دو در جوار قبر والدشان آرمیده‌اند.گویا شیخ اکبر دخترى به نام «زینب» یا «زینت» نیز داشته و به گفته‌ى خود ابن عربى از ایّام طفولت خود«الهام علوى» را تلقى مى‌کرده و همسر او نیز، سلوکى عارفانه داشته است.

آثار

قریب به اکثریت آثار قلمى شیخ در موضوع تصوف و علوم غیبیه‌ى عرفان به نگارش درآمده و در هر شهرى که منزل گزیده کتابى نگاشته است، آن گونه که آثار او در هنگام اقامت وى در مصر بر اهل آن شهر صعب جلوه نمود و آوازه‌ى نقد آراى و افکار او در مصر پیچید و عده‌اى سعى در ریختن خون وى کردند، تا این که «شیخ حسن بجائى» با تأویل سخنان شیخ، جان او را از دست ظاهر بینان مخالف رهایى بخشید.

آنچه قابل تأمل است اختلاف فاحشى است که درباره‌ى تعداد آثار شیخ در بین محققان اندیشه‌ى وى دیده مى‌شود، به طورى که عبدالوهاب شعرانى تعداد مؤلفات او را 400 و اندى و عبدالرحمن جامى متجاوز از 500 جلد و عثمان یحیى در پژوهش مستوفایش از 848 کتاب و رساله نام برده است.

دکتر جهانگیرى آثار شیخ را بر حسب پژوهش خود 511 دانسته و عناوین آن‌ها را در کتاب خویش یادآور شده است، گویا آثار شیخ بیش از این مقدارى است که اهل تحقیق بدان رسیده‌اند چرا که خود شیخ، تعداد نوشته‌هاى خود را که توسط شاگردانش ضبط شده بود، حدود 4000 تصنیف بیان مى‌کند، او در این باره مى‌گوید: و کان قد ذکر بعض المحبّین لنا انه قد ضبط لنا نحو اربعة آلاف مصنّف و عدّها بأسمائها.

شاید پاره‌اى از این آثار هنوز در چهره‌ى فراموشى در گوشه‌اى از کتاب خانه‌ها و یا جاهاى دیگر به عزلت نشسته و پاره‌ى دیگرى نیز از گزند حوادث زمان مصون نمانده و از بین رفته است.

آثار قرآن پژوهى ابن عربى

غیر از دو کتاب «فتوحات مکیه» و «فصوص الحکم» که به سبک برداشت تأویلى- عرفانى از آیات قرآنى نگارش یافته، ابن عربى داراى آثار قرآنى دیگرى نیز هست که بیانگر اهتمام او به کتاب الهى و تبیین معارف آن از منظر خویش مى‌باشد، پاره‌اى از آثار او که به طور خاص و ویژه در زمینه‌ى تفسیر یا علوم مرتبط به قرآن نگاشته است عبارتند از:

اشارات القرآن في عالم الانسان.
ايجاز البيان في الترجمة عن القرآن.
تفسير «الجمع و التفصيل في اسرار معاني‌التنزيل».
المثلثات الواردة في القرآن العظيم مثل قوله تعالى: ( لا فارض و لا بكر عوان...)
المسّبعات الواردة في القرآن العظيم مثل قوله تعالى:( خلق سبع سموات) و قوله تعالى (...و سبعة اذا رجعتم).
تفسير آية الكرسى.
تفسير قوله تعالى يا بنی آدم.
الكلام في قوله تعالى ( لا تدركه الابصار).
کتاب الكتب، القرآن و الفرقان و اصناف الكتب كالمسطور و المرقوم و الحكيم و المبين و المحصى و المتشابه و غير ذلك.
تفسير كشف الاسرار و هتك الاستار.
سلوك القلب من الوجود الى الفناء ثم البقاء شرح تأویل سورة يوسف.
رد المتشابه الى المحكم من الآيات القرآنيه و الأحاديث النبویه.
رحمة من الرحمان في تفسير و اشارات القرآن.(مجموعه‌ى آراى تفسيرى ابن عربى در فتوحات و فصوص)
تفسير منسوب به ابن عربى«تفسير القرآن الكريم» یا «تفسير القرآن و تأویله باطنيا» در 2 مجلد.
رسالة في معرفة ليلة القدر.
تفسير القرآن على الطريقة الشرعية، در 12 مجلد.
تفسير صغير.