التجلیات الإلهیة

التجلیات الإلهیة
پدیدآوران	ابن عربی، محمد بن علی (نویسنده) ابن سودکین، اسماعیل (محشی) مؤلف مجهول (نویسنده) نمری، محمد عبدالکریم (مصحح)
عنوان‌های دیگر	التجليات الالهية. حاشيه تعليقات ابن سودکين کشف الغايات في شرح ما اکتنفت عليه التجليات
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1425ق. = 2004م.
چاپ	چاپ دوم
موضوع	عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 تصوف - متون قدیمی تا قرن 14 خدا و انسان (اسلام)
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏1383 /الف2ت3 / 283 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

التجلیات الإلهیة، عنوان کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی از شیخ اکبر محی‌الدین محمد بن علی بن محمد بن احمد ابن عربی حاتمی طایی(متوفی 638 هجری) با موضوع عرفان نظری. ابن عربی در این کتاب درباره توحید و تجلیات آن صحبت می‌کند. کتاب حاضر به همراه تعلیقات اسماعیل بن سودکین بن عبدالله نوری معروف به ابن سودکین(متوفی 646ق) و کتاب کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات از مؤلف مجهول چاپ شده است. ضبط متن و تصحیح آن از محمد عبدالکریم نمری است.

ساختار

کتاب یک جلد دارد و به همراه تعلیقات ابن سودکین(متوفی 646 هجری) و کتاب کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات چاپ شده است. اثر حاوی مقدمه، تعریف ابن عربی و ابن سودکین در ضمن مقدمه، و محتوای مطالب در فصل‌های مختلف است.

برای اینکه اصل کتاب و تعلیقات ابن سودکین بر آن و همچنین کتاب کشف الغایات... باهم اشتباه نشوند، محقق کتاب مطالب را این‌گونه ارائه داده است؛ کتاب «کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات» با خط سفید عادی نگاشته شده است. کتاب «التجلیات الالهیة» با خط سیاه که میان پرانتز () قرار داده شده است. و «تعلیقات ابن سودکین» بر التجلیات که با خط نازک‌تری نگاشته شده تا با اصل متن التجلیات ابن عربی، تشخیص داده شود.

گزارش محتوا

التجلیات الإلهیة، کتابی عرفانی به عربی درباره توحید و تجلیات آن، از محیی‌الدین ابن عربی. وی این کتاب را در اوایل اقامت در مشرق اسلامی و پیش از عزیمت به دمشق(620) و به خواهش صدرالدین قونوی نوشت. تاریخ دقیق تألیف آن معلوم نیست؛ چون در یکی از نسخه‌های آن تاریخ‌های چند «سَماع» ذکر شده (606، 617 و 627)، احتمالاً پیش از 606 تألیف شده است. ابن عربی در فهرستی که در 627ق، از مصنفات خود تهیه کرده و نیز در اجازه‌نامه‌اش به الملک المظفر در 632، راجع به نقل نوشته‌هایش، از این کتاب نام برده است. به نظر ابن عربی، به توحید چنانکه شایسته است پرداخته نشده و مباحث آن به دقت تحلیل نشده است. به نظر او مشایخ صوفیه به‌حسب فکر و اراده و حس و ذوق خود، به ساحت توحید مخلصانه قدم نهاده‌اند، اما توفیق صعود به مراتب متعالی آن را نیافته‌اند، ازاین‌رو وی در «التجلیات» در قالب سفری انفسی، به‌صورت شخصی غریب از زمان و مکان ظاهر شده که همراهش امانتی است که برای قدما و معاصران او مجهول بوده است. او در تجلیات گوناگون این سفر، از مشایخ متقدم صوفیه درباره توحید و مظاهر گوناگون آن پرسش کرده و خود پاسخ داده است؛ مثلاً با جُنَید درباره غیب و شهود حق و تجلی توحید ربوبی سخن گفته و با حلاج درباره تجلی العلة و با ذوالنون درباره تشبیه و تنزیه و با ابن‌ عطا درباره تجلیات معرفت گفتگو کرده است. برخی مشایخ صوفیه، از جمله جنید و ابوسعید خَراز از پاسخ به پرسش‌های ابن عربی و ادامه گفتگو با او اظهار ناتوانی کرده‌اند. به نظر ابن عربی آمیختگی دو نور ایمان و اسلام در انسان، موجب وصول به مقام کشف و معاینه و مطالعه خواهد شد. او می‌گوید شرط آگاه شدن انسان از غیب، طهارت نفس و پیراستگی از کدورات بشری است. ابن عربی در این کتاب به مخاطب توصیه کرده است که از لذاتی که موجب حجاب می‌شود، بپرهیزد و به علم که نزد وی شریف‌ترین مقام است و موجب عبودیت انسان می‌شود متحقق شود. او توحید را دارای سه مرتبه می‌داند: توحید عِلم که توحید دلیل یا توحید عامه است؛ توحید حال که در آن حق، وصف عارف می‌شود؛ بار دیگر توحید عِلم که توحید مشاهده است و این مرتبه شهود اشیا از حیث وحدانیت است. <<التجلیات الالهیة>> را، به دلیل شیوه خاص آن در ادای معانی و تصور افکار، در میان آثار ابن عربی بی‌مانند دانسته‌اند و گفته‌اند که از نظر ادبی می‌توان آن را با رسالة الغفران ابوالعلاء مَعَری(متوفی 449) مقایسه کرد. در این کتاب مبحث تجلیات به طور پراکنده و موجز مطرح شده، اما مباحث توحید، تحلیلی و تفصیلی است. ابن عربی در دیگر آثار خود نیز بحث توحید را مطرح کرده، اما در این کتاب به‌صورتی بدیع به آن پرداخته است.

انتقادات ابن تیمیه و ماسینیون بر این کتاب

ابن تیمیه این کتاب را «التخیلات الشیطانیة» نامیده است. ماسینیون نیز در تحلیل انتقادی از آن گفته است که عقیده توحید در این کتاب، بر پایه تمایز قائل نشدن میان وحدت عددی و وحدت ذاتی است.

تعلیقات و شروح بر این کتاب

پنج تعلیقه و شرح بر التجلیات الالهیة نوشته شده که به ترتیب اهمیت عبارتند از:

1. تعلیقات ابن سودکین. به گزارش ابن سودکین(متوفی 646)، در 610 یکی از عالمان حلب از این کتاب انتقاد کرد. ابن عربی در آن هنگام در حلب نبود، اما پس از بازگشت وی (610 یا 611)، ابن سودکین ماجرا را برای او نقل کرد و ابن عربی در توضیح و تبیین متن کتاب مطالبی گفت و او آنها را نوشت؛ ازاین‌رو تعلیقات ابن سودکین متمم کتاب به شمار می‌آید. تعلیقات ابن سودکین را به اشتباه به صدرالدین قونوی نسبت داده‌اند.
2. کشف الغایات فی شرح مَاَاکْتَنَفَتْ علیه التجَلیات که در متنِ دست‌نوشت آن، به هویت مؤلف و زمان و مکان تألیف و غرض مؤلف اشاره نشده است. بروکلمان نوشته‌ای با عنوان کشف الغایات شرح کتاب التجلیات از تألیفات عبدالکریم گیلانی(جیلی، متوفی 820) معرفی کرده که نسخه خطی آن در کتابخانه رضا در رامپور هند موجود است، اما معلوم نیست که این کتاب شرح التجلیات الالهیة ابن عربی باشد.
3. فصوص الیاقوت فی اسراراللاهوت، تألیف ابراهیم بن حیدر صفوی(1151) در شرح قسمت‌هایی از التجلیات الالهیة و فصوص الحکم.
4. شرح بخشی از التجلیات که مؤلف آن نیز ناشناخته است.
5. تعلیقات و حواشی عثمان یحیی.

چاپ‌های این کتاب

التجلیات الالهیة نخستین بار در 1367 بر اساس نسخه خطی کتابخانه آصفیة حیدرآباد و به اهتمام مؤسسة دایرةالمعارف العثمانیة در مجموعة رسائل ابن عربی در حیدرآباد دکن چاپ شد و بعدها در بیروت(بی‌تا.) افست گردید. سپس عثمان اسماعیل یحیی متن تصحیح شده آن را همراه با تعلیقات ابن سودکین و کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات و مقدمه و حواشی خود، در نُه شماره مجله المشرق در بیروت در 1966 1967 م. چاپ کرد. این چاپ 109 فصل، و هر فصل عنوانی مستقل و چند بند دارد و در آن توضیحات شارحان و مصحح به‌صورت پانویس آمده است. این متن با مقدمه فارسی احمد طاهری عراقی در 1367 ش. در تهران چاپ عکسی شد. مزیت این چاپ، فهرست‌های متنوع و دقیقی است که مصحح برای آن تهیه کرده است.

وضعیت کتاب

این اثر به همراه تعلیقات اسماعیل بن سودکین بن عبدالله نوری معروف به ابن سودکین(متوفی 646 هجری) و کتاب کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیات از مؤلف مجهول چاپ شده است. ضبط متن و تصحیح آن از محمد عبدالکریم نمری است. این اثر در انتشارات دارالکتب العلمیة بیروت در 2004 م. / مطابق با 1425 هجری، برای دومین مرتبه به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب در انتهای اثر پس از پایان محتوای مطالب ذکر شده است. پاورقی‌های اثر حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای مطالب است. در صفحه 28 کتاب تصویر جدولی ذکر شده که نشان‌دهنده دایره تجلیات نفس الرحمن در دو عالم ابداع و امکان می‌باشد.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. سید عرب، حسن، دانشنامه، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، 1380