تفسیر سوره حمد: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'و«' به 'و «')
    جز (جایگزینی متن - 'تفسیر سوره حمد (ابهام زدایی)' به 'تفسیر سوره حمد (ابهام‌زدایی)')
     
    (۵۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR02114J1.jpg|بندانگشتی|تفسیر سوره حمد]]
    | تصویر =NUR02114J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =تفسیر سوره حمد
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =  
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|تفسیر سوره حمد
    [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]] (محقق)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)]] (محقق)


    [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران]] (نويسنده)
    [[موسوی خمینی، سید روح‌الله]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =فارسی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏102‎‏/‎‏12‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏8‎‏ت‎‏7‎‏ ‎‏1300
    |data-type='language'|فارسی
    | موضوع =
    |-
    تفاسیر (سوره فاتحه)
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BP‎‏ ‎‏102‎‏/‎‏12‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏8‎‏ت‎‏7‎‏ ‎‏1300
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|تفاسیر (سوره فاتحه)


    تفاسیر شیعه - قرن ۱۴
    تفاسیر شیعه - قرن ۱۴
    |-
    | ناشر =
    |ناشر  
    [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]
    |data-type='publisher'|موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س)
    | مکان نشر =تهران - ایران
    |-
    | سال نشر = 1392 ش  
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|تهران - ایران
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1392 هـ.ش  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE2114AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>


     
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE02114AUTOMATIONCODE
    == معرفى إجمالى ==
    | چاپ =13
     
    | تعداد جلد =1
     
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =02114
    «تفسير سوره حمد»، به زبان فارسى، مجموعه‌اى از آثار گفتارى و نوشتارى [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]](رض) و موضوعش تفسير اخلاقى و عرفانى سوره مباركه فاتحه است كه در زمان‌ها و مكان‌هاى گوناگون پديد آمده است.
    | کتابخوان همراه نور =02114
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}
    {{کاربردهای دیگر| تفسیر سوره حمد (ابهام‌زدایی)}} 
    '''تفسير سوره حمد'''، به زبان فارسى، مجموعه‌اى از آثار گفتارى و نوشتارى [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]](رض) و موضوعش تفسير اخلاقى و عرفانى سوره مبارکه فاتحه است كه در زمان‌ها و مكان‌هاى گوناگون پديد آمده است.


    == ساختار ==
    == ساختار ==
    كتاب، از چهار بخش تشكيل شده است:
    كتاب، از چهار بخش تشكيل شده است:


    1. تفسير سوره حمد از كتاب«سرّ الصلاة»: اين بخش، بسيار مختصر(ده صفحه) است. نگارش«سرّ الصلاة»، در 19 خرداد 1318ش، پايان يافته است <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13814/2/117 سرّ الصلاة، ج 2، ص 117]</ref>؛
    #تفسير سوره حمد از كتاب «سرّ الصلاة»: اين بخش، بسيار مختصر (ده صفحه) است. نگارش«سرّ الصلاة»، در 19 خرداد 1318ش، پايان يافته است .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13814/2/117 سرّ الصلاة، ج 2، ص117]</ref>؛
     
    #تفسير سوره حمد از كتاب «آداب الصلاة»: اين بخش، شامل بيش از هفتاد صفحه مى‌شود. تأليف «آداب الصلاة»، در 30 فروردين سال 1321ش، به پايان رسيده است .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13812/2/381 آداب الصلاة، ص381]</ref>؛
    2. تفسير سوره حمد از كتاب«آداب الصلاة»: اين بخش، شامل بيش از هفتاد صفحه مى‌شود. تأليف«آداب الصلاة»، در 30 فروردين سال 1321ش، به پايان رسيده است <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13812/2/381 آداب الصلاة، ص 381]</ref>؛
    #دروس تفسير سوره حمد: اين درس‌ها متن گفتارهاى [[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]] است كه در پى درخواست‌هاى مكرر مردم حقيقت‌جوى ايران، به‌صورت پنج جلسه سخنرانى در سال 1358ش، از تلويزيون پخش شد، ولى با كمال تأسف به سبب بيمارى ايشان و هم‌چنين مخالفت برخى از جاهلان و ساده‌لوحان مقدس‌نما إدامه نيافت .<ref>تفسير سوره حمد، مقدمه ناشر، صفحه هیجده</ref>؛
     
    3. دروس تفسير سوره حمد: اين درس‌ها متن گفتارهاى [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]] است كه در پى درخواست‌هاى مكرر مردم حقيقت‌جوى ايران، به‌صورت پنج جلسه سخنرانى در سال 1358ش، از تلويزيون پخش شد، ولى با كمال تأسف به سبب بيمارى ايشان و هم‌چنين مخالفت برخى از جاهلان و ساده‌لوحان مقدس‌نما إدامه نيافت <ref>تفسير سوره حمد، مقدمه ناشر، صفحه هیجده</ref>؛
    اين درس‌ها، مشتمل بر بيش از صد صفحه است.
    اين درس‌ها، مشتمل بر بيش از صد صفحه است.
    #إشارات تفسيرى درباره سوره حمد از ساير آثار [[خمینی، سید روح‌الله|حضرت امام]](س): در اين بخش، نكته‌هايى از «صحيفه نور»، «شرح چهل حديث»، «شرح دعاى سحر»، «شرح حديث جنود عقل و جهل» و «طلب و إراده» گردآورى شده و 60 صفحه است.


    4. إشارات تفسيرى در باره سوره حمد از ساير آثار حضرت امام(س): در اين بخش، نكته‌هايى از«صحيفه نور»، «شرح چهل حديث»، «شرح دعاى سحر»، «شرح حديث جنود عقل و جهل» و «طلب و إراده» گردآورى شده و 60 صفحه است.
    «صحيفه نور»، در زمان و مكان‌هاى گوناگون، «شرح چهل حديث»، در چهارم محرم 1358ق.<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4216/1/661 شرح چهل حديث، ص661]</ref>؛ «شرح دعاى سحر»، در 1347ق .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13815/2/154 شرح دعاء السحر، ص154]</ref>؛ «شرح حديث جنود عقل و جهل»، در دوم رمضان 1363ق، در محلات .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4257/1/429 شرح حديث جنود عقل و جهل، ص429]</ref>و «طلب و إراده»، در 25 رمضان 1371ق، در همدان .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13791/1/89 الطلب و الإرادة، ص89]</ref>به انجام رسيده است.


    «صحيفه نور»، در زمان و مكان‌هاى گوناگون، «شرح چهل حديث»، در چهارم محرم 1358ق<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4216/1/661 شرح چهل حديث، ص 661]</ref>؛ «شرح دعاى سحر»، در 1347ق <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13815/2/154 شرح دعاء السحر، ص 154]</ref>؛ «شرح حديث جنود عقل و جهل»، در دوم رمضان 1363ق، در محلات <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4257/1/429 شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 429]</ref> و «طلب و إراده»، در 25 رمضان 1371ق، در همدان <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13791/1/89 الطلب و الإرادة، ص 89]</ref> به انجام رسيده است.
    برخى از مطالب اين بخش، از آثار مكتوب امام به زبان عربى انتخاب شده و براى رعايت امانت، اصل عربى با حروف تيره و ترجمه آن با حروف معمولى آمده و ترجمه فارسى اين موارد را [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]](ره) انجام داده است .<ref>تفسير سوره حمد، مقدمه ناشر، ص4</ref>
     
    برخى از مطالب اين بخش، از آثار مكتوب امام به زبان عربى انتخاب شده و براى رعايت امانت، اصل عربى با حروف تيره و ترجمه آن با حروف معمولى آمده و ترجمه فارسى اين موارد را مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]](ره) انجام داده است <ref>تفسير سوره حمد، مقدمه ناشر، ص 4</ref>.


    == گزارش محتوا ==
    == گزارش محتوا ==
    گزارش تفصيلى يكايك مطالب كتاب، نيازمند مجالى وسيع‌تر است و لذا در اينجا گزيده‌اى از مهم‌ترين نكته‌هاى هر بخش، به ترتيب مورد بحث، به‌صورت اجمالى گزارش مى‌شود:
    گزارش تفصيلى يكايك مطالب كتاب، نيازمند مجالى وسيع‌تر است و لذا در اينجا گزيده‌اى از مهم‌ترين نكته‌هاى هر بخش، به ترتيب مورد بحث، به‌صورت اجمالى گزارش مى‌شود:


    بخش يك:
    بخش يك:


    نكته اول: اهل معرفت، بسم الله هر سوره را متعلق به خود آن سوره مى‌دانند و لذا معناى بسم الله هر سوره، غير از سوره ديگر است و بلكه بسم الله هر گوينده‌اى در هر قول و فعلى با بسم الله ديگرش فرق دارد <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/3 تفسير سوره حمد، ص 3]</ref>؛
    نكته اول: اهل معرفت، بسم الله هر سوره را متعلق به خود آن سوره مى‌دانند و لذا معناى بسم الله هر سوره، غير از سوره ديگر است و بلكه بسم الله هر گوينده‌اى در هر قول و فعلى با بسم الله ديگرش فرق دارد .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/3 تفسير سوره حمد، ص3]</ref>؛


    نكته دوم: اسم الله به حسب اصل تحقق، مقدم بر مظاهر و مقوم و قيوم آنهاست و از اين لحاظ، در سوره‌هاى قرآن، اسمى جامع‌تر و محيطتر از بسم الله در سوره مباركه حمد نيست <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/4 همان، ص 4]</ref>؛
    نكته دوم: اسم الله به حسب اصل تحقق، مقدم بر مظاهر و مقوم و قيوم آنهاست و از اين لحاظ، در سوره‌هاى قرآن، اسمى جامع‌تر و محيطتر از بسم الله در سوره مبارکه حمد نيست .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/4 همان، ص4]</ref>؛


    نكته سوم: با ظهور اسم الله كه مقام مشيت مطلقه و اسم أعظم إلهى است، حمد مطلق و مقام ربوبيت براى او ثابت است. ربوبيت إلهى با رحمانيت و رحيميت آشكار مى‌گردد و به مواد مستعد فيض مى‌دهد <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/5 همان، ص 5]</ref>؛
    نكته سوم: با ظهور اسم الله كه مقام مشيت مطلقه و اسم أعظم إلهى است، حمد مطلق و مقام ربوبيت براى او ثابت است. ربوبيت إلهى با رحمانيت و رحيميت آشكار مى‌گردد و به مواد مستعد فيض مى‌دهد .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/5 همان، ص5]</ref>؛


    نكته چهارم: براى رسيدن به مقام قرب، بايد از خود و إنيت و انانيت گذشت و فقط خدا را عبادت كرد <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/6 همان، ص 6 - 8]</ref>؛
    نكته چهارم: براى رسيدن به مقام قرب، بايد از خود و إنيت و انانيت گذشت و فقط خدا را عبادت كرد .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/6 همان، ص6 - 8]</ref>؛


    نكته پنجم: نماز، وسيله عروج مؤمن و مظهر معراج نبوت است <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/8 همان، ص 8]</ref>.
    نكته پنجم: نماز، وسيله عروج مؤمن و مظهر معراج نبوت است .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/8 همان، ص8]</ref>


    بخش دوم:
    بخش دوم:


    نكته اول: اسم، در بسم الله عبارت از نفسِ تجلى فعلى است كه همه دار تحقق به‌وسيله آن، متحقق است. سالك إلى الله بايد به قلب خود در وقت«تسميه» بفهماند كه تمام موجودات ظاهر و باطن و همه عوالِم غيب و شهادت، در تحت تربيت أسماء الله هستند، بلكه به ظهور أسماء الله ظاهرند و جميع حركات و سكنات او و تمام عالَم، به قيوميت اسم الله الأعظم است، پس حمد و عبادت او نيز همه به قيوميت اسم الله است <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/17 همان، ص 17 - 20]</ref>؛
    نكته اول: اسم، در بسم الله عبارت از نفسِ تجلى فعلى است كه همه دار تحقق به‌وسيله آن، متحقق است. سالك إلى الله بايد به قلب خود در وقت «تسميه» بفهماند كه تمام موجودات ظاهر و باطن و همه عوالِم غيب و شهادت، در تحت تربيت أسماء الله هستند، بلكه به ظهور أسماء الله ظاهرند و جميع حركات و سكنات او و تمام عالَم، به قيوميت اسم الله الأعظم است، پس حمد و عبادت او نيز همه به قيوميت اسم الله است .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/17 همان، ص17 - 20]</ref>؛


    نكته دوم: اگر كسى لطايف و حقايق جمله شريف«الحمد لله» را به‌درستى درك كرده و حق تعالى را با آن ستايش كند، حق حمد را به‌قدرى كه در طاقت انسان است، به‌جا آورده است، زيرا«الحمد لله»، جامع توحيد نيز هست؛ چنان‌كه رسول الله(ص)، فرمود: «لا إله إلا الله» نصف ميزان است و «الحمد لله» پُر كند ميزان را <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/31 همان، ص 31 - 35]</ref>؛
    نكته دوم: اگر كسى لطايف و حقايق جمله شريف «الحمد لله» را به‌درستى درك كرده و حق تعالى را با آن ستايش كند، حق حمد را به‌قدرى كه در طاقت انسان است، به‌جا آورده است، زيرا «الحمد لله»، جامع توحيد نيز هست؛ چنان‌كه رسول‌الله(ص)، فرمود: «لا إله إلا الله» نصف ميزان است و «الحمد لله» پُر كند ميزان را .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/31 همان، ص31 - 35]</ref>؛


    نكته سوم: عالم محقِّق وعارف مدقِّق بايد به ظاهر و باطن هر دو قيام كند و به ادب‌هاى صورى و معنوى متأدب گردد؛ همان‌طور كه ظاهر را به نور قرآن منور مى‌كند، باطن را نيز به أنوار معارف و توحيد و تجريد آن نورانى سازد <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/76 همان، ص 76]</ref>.
    نكته سوم: عالم محقِّق وعارف مدقِّق بايد به ظاهر و باطن هر دو قيام كند و به ادب‌هاى صورى و معنوى متأدب گردد؛ همان‌طور كه ظاهر را به نور قرآن منور مى‌كند، باطن را نيز به أنوار معارف و توحيد و تجريد آن نورانى سازد .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/76 همان، ص76]</ref>


    بخش سوم:
    بخش سوم:
    خط ۹۲: خط ۷۰:
    دروس تفسير سوره حمد:
    دروس تفسير سوره حمد:


    جلسه اول: تفسير به رأى ممنوع است و ميدان، چنان باز نيست كه هر كسى هر چه به نظرش رسيد، به قرآن نسبت بدهد. من هم به‌صورت احتمال مطالبى مى‌گويم و مقصودم تفسير جزمى نيست <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/96 همان، ص 96]</ref>؛
    جلسه اول: تفسير به رأى ممنوع است و ميدان، چنان باز نيست كه هر كسى هر چه به نظرش رسيد، به قرآن نسبت بدهد. من هم به‌صورت احتمال مطالبى مى‌گويم و مقصودم تفسير جزمى نيست .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/96 همان، ص96]</ref>؛


    جلسه دوم: «الحمد لله»؛ يعنى تمام أقسام حمد و تمام حيثيت حمد از خداست. اگر انسان باورش بيايد كه همه حمدها مال اوست، تمام شرك‌ها از قلب انسان مى‌رود. همه پيامبران إلهى براى اين آمده‌اند كه انسان را از چاه عميق نفسانيت خارج كنند و جلوه حق را به او نشان دهند <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/112 همان، ص112-113]</ref>؛
    جلسه دوم: «الحمد لله»؛ يعنى تمام أقسام حمد و تمام حيثيت حمد از خداست. اگر انسان باورش بيايد كه همه حمدها مال اوست، تمام شرك‌ها از قلب انسان مى‌رود. همه پيامبران إلهى براى اين آمده‌اند كه انسان را از چاه عميق نفسانيت خارج كنند و جلوه حق را به او نشان دهند .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/112 همان، ص112-113]</ref>؛


    جلسه سوم: دور كردن مردم از كتب أدعيه أهل بيت(ع)، جهالت است؛ همان‌طور كه كسروىِ خبيث چون تأثير دعا را در نفوس نمى‌فهميد، روزِ آتش‌سوزى داشت و كتاب‌هاى عرفانى و أدعيه را آتش مى‌زد! <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/152 همان، ص 152]</ref>؛
    جلسه سوم: دور كردن مردم از كتب أدعيه أهل بيت(ع)، جهالت است؛ همان‌طور كه كسروىِ خبيث چون تأثير دعا را در نفوس نمى‌فهميد، روزِ آتش‌سوزى داشت و كتاب‌هاى عرفانى و أدعيه را آتش مى‌زد! .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/152 همان، ص152]</ref>؛


    جلسه چهارم: فاعليت حق از باب عليت نيست. بهترين تعبير، همان است كه در قرآن آمده؛ يعنى ظهور: '''«هو الأول و الآخر و الظاهر و الباطن»''' <ref>[[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/304/1/537|سوره حديد، آيه 3]]</ref>؛ و تجلى: '''«فلما تجلى ربه للجبل جعله دكاً...»'''، <ref>[[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/304/1/167|سوره أعراف، آيه 143]]</ref>؛ پس بر خلاف آنچه اديبان مى‌گويند، باى بسم الله، باى سببيت نيست؛ مگر آنكه سببيت را شامل تجلى و ظهور هم بدانيم <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/156 تفسير سوره حمد، ص 156-157]</ref>؛
    جلسه چهارم: فاعليت حق از باب عليت نيست. بهترين تعبير، همان است كه در قرآن آمده؛ يعنى ظهور:'''«هو الأول و الآخر و الظاهر و الباطن»''' .<ref>[[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/304/1/537|سوره حديد، آيه 3]]</ref>؛ و تجلى:'''«فلما تجلى ربه للجبل جعله دكاً...»'''، .<ref>[[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/304/1/167|سوره أعراف، آيه 143]]</ref>؛ پس بر خلاف آنچه اديبان مى‌گويند، باى بسم الله، باى سببيت نيست؛ مگر آنكه سببيت را شامل تجلى و ظهور هم بدانيم .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/156 تفسير سوره حمد، ص156-157]</ref>؛


    جلسه پنجم: گاهى اختلاف فقيهان، حكيمان و عارفان به جهت آن است كه با زبان و اصطلاحِ يك‌ديگر آشنا نيستند، در حالى كه مقصودشان يكى است، <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/175 همان، ص 175-176]</ref>؛ ولى برخى از أفراد، مطالب عرفانى را إنكار مى‌كنند، چون درس نخوانده و قدرت درك انديشه‌هاى ژرف را ندارند. كسروى، تاريخ‌نويس بود و اطلاعات تاريخى و قلمش بد نبود، ولى جاهل بود و گرفتار غرور شد و از حد خودش تجاوز كرد، پس كارش به آنجا رسيد كه إدعاى پيامبرى كرد! قرآن را قبول داشت، لكن أدعيه را كنار گذاشت! منزلت پيامبرى را تا اندازه خودش پايين آورده بود! به آن مقام بالا نمى‌توانست برسد، آن را پايين آورده بود! در حالى كه قرآن و عترت و أدعيه با هم هستند و جدايى ندارند؛ هرگز نبايد مردم را از اين بركات الهى دور كرد
    جلسه پنجم: گاهى اختلاف فقيهان، حكيمان و عارفان به جهت آن است كه با زبان و اصطلاحِ يك‌ديگر آشنا نيستند، در حالى كه مقصودشان يكى است، .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/175 همان، ص175-176]</ref>؛ ولى برخى از أفراد، مطالب عرفانى را إنكار مى‌كنند، چون درس نخوانده و قدرت درك انديشه‌هاى ژرف را ندارند. كسروى، تاريخ‌نويس بود و اطلاعات تاريخى و قلمش بد نبود، ولى جاهل بود و گرفتار غرور شد و از حد خودش تجاوز كرد، پس كارش به آنجا رسيد كه إدعاى پيامبرى كرد! قرآن را قبول داشت، لكن أدعيه را كنار گذاشت! منزلت پيامبرى را تا اندازه خودش پايين آورده بود! به آن مقام بالا نمى‌توانست برسد، آن را پايين آورده بود! در حالى كه قرآن و عترت و أدعيه با هم هستند و جدايى ندارند؛ هرگز نبايد مردم را از اين بركات الهى دور كرد
     <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/192 همان، ص 192 - 193]</ref>.
     .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/192 همان، ص192 - 193]</ref>


    بخش چهارم:
    بخش چهارم:


    نكته اول: همه معارف، در سوره حمد وجود دارد، ولى بايد شخص نكته‌سنجى باشد تا در آن تأمل كند و دريابد. اگر همين سوره حمد فهميده شود، تمام مشكلات حل مى‌شود. ما كه از قدرت‌ها مى‌ترسيم براى آن است كه خيال مى‌كنيم آنها قدرتى دارند. اگر انسان بداند كه همه چيز از خداست و هر قدرتى از اوست، ديگر از هيچ قدرتى نمى‌ترسد <ref> [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13797/2/354 صحيفه امام، ج 19، ص 354 - 355] و [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/200 تفسير سوره حمد، ص200 - 201]</ref>؛
    نكته اول: همه معارف، در سوره حمد وجود دارد، ولى بايد شخص نكته‌سنجى باشد تا در آن تأمل كند و دريابد. اگر همين سوره حمد فهميده شود، تمام مشكلات حل مى‌شود. ما كه از قدرت‌ها مى‌ترسيم براى آن است كه خيال مى‌كنيم آنها قدرتى دارند. اگر انسان بداند كه همه چيز از خداست و هر قدرتى از اوست، ديگر از هيچ قدرتى نمى‌ترسد .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13797/2/354 صحيفه امام، ج 19، ص354 - 355] و [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/200 تفسير سوره حمد، ص200 - 201]</ref>؛


    نكته دوم: سالك إلى الله اگر متوجه عالَم وحدت شود، جميع أفعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فانى در آن مى‌بيند و بسم الله را در جميع سوره‌ها و در همه أعمال، به يك معنا مى‌داند و اگر متوجه عالَم كثرت گردد، براى هر بسم الله در اول هر سوره و در آغاز هر عملى، معنايى جداگانه مشاهده مى‌كند
    نكته دوم: سالك إلى الله اگر متوجه عالَم وحدت شود، جميع أفعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فانى در آن مى‌بيند و بسم الله را در جميع سوره‌ها و در همه أعمال، به يك معنا مى‌داند و اگر متوجه عالَم كثرت گردد، براى هر بسم الله در اول هر سوره و در آغاز هر عملى، معنايى جداگانه مشاهده مى‌كند
     <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/208 تفسير سوره حمد، ص 208 - 209]</ref>؛
     .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/208 تفسير سوره حمد، ص208 - 209]</ref>؛


    نكته سوم: مجاهده كن كه دل را به خدا بسپارى و جز او را مؤثر ندانى. نماز، سرشار از توحيد و معارف إلهى است و همه مسلمانان متعبد هر شبانه روز چند بار نماز مى‌خوانند و'''«إياك نعبد و إياك نستعين»''' مى‌گويند و إعانت و إستعانت را مخصوص خدا مى‌شمارند، ولى جز مؤمنان واقعى، ديگران از هر كسى إستمداد مى‌كنند و إستعانت مى‌جويند و در برابر هر قدرت‌مندى سر خم مى‌كنند و از قدرت حق غافلند. البته از فعاليت هرگز دست نكش و لكن همه چيز را از خدا بدان و هيچ‌كس را مستقل نشمار! <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/232 همان، ص 232 - 233]</ref>.
    نكته سوم: مجاهده كن كه دل را به خدا بسپارى و جز او را مؤثر ندانى. نماز، سرشار از توحيد و معارف إلهى است و همه مسلمانان متعبدهر شبانه روز چند بار نماز مى‌خوانند و'''«إياك نعبدو إياك نستعين»''' مى‌گويند و إعانت و إستعانت را مخصوص خدا مى‌شمارند، ولى جز مؤمنان واقعى، ديگران از هر كسى إستمداد مى‌كنند و إستعانت مى‌جويند و در برابر هر قدرت‌مندى سر خم مى‌كنند و از قدرت حق غافلند. البته از فعاليت هرگز دست نكش و لكن همه چيز را از خدا بدان و هيچ‌كس را مستقل نشمار! .<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/13790/2/232 همان، ص232 - 233]</ref>


    ==پانویس ==
    ==پانویس==
    <references/>
    <references/>




    == منابع مقاله ==
    == منابع مقاله ==
     
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «صحيفه امام»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]؛
     
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «شرح چهل حديث»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]؛
    1. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «صحيفه امام»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]؛
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «شرح دعاء السحر»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]؛
     
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «شرح حديث جنود عقل و جهل»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]، 1377ش؛
    2. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «شرح چهل حديث»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]؛
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «الطلب و الإرادة»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]، طبع اول، 1421ق؛
     
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «تفسير سوره حمد»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]، چاپ هفتم، 1381ش؛
    3. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «شرح دعاء السحر»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]؛
    #[[موسوی خمینی، سید روح‌الله|امام خمينى]]، «سرّ الصلاة»، تهران، [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)]]، چاپ ششم، 1378ش.
     
    4. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «شرح حديث جنود عقل و جهل»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، 1377ش؛
     
    5. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «الطلب و الإرادة»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، طبع اول، 1421ق؛
     
    6. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «تفسير سوره حمد»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، چاپ هفتم، 1381ش؛
     
    7. [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، «سرّ الصلاة»، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران|امام خمينى]]، چاپ ششم، 1378ش.
     


    {{تفاسیر}}
    {{تفاسیر}}
    {{آثار امام خمینی}}


    ==وابسته‌ها==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}
    [[شرح و تحلیل عرفانی تفسیر سوره حمد امام خمینی(س)]]


    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/13790 مطالعه کتاب تفسیر سوره حمد در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:تفسیر]]
    [[رده: تفسیر]]
    [[رده:تفاسیر سور و آیات]]
    [[رده: تفاسیر سور و آیات]]
    [[رده:آثار امام خمینی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۰۷

    تفسیر سوره حمد
    تفسیر سوره حمد
    پدیدآورانمؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) (محقق) موسوی خمینی، سید روح‌الله (نویسنده)
    ناشرمؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1392 ش
    چاپ13
    موضوعتفاسیر (سوره فاتحه) تفاسیر شیعه - قرن ۱۴
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏102‎‏/‎‏12‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏8‎‏ت‎‏7‎‏ ‎‏1300
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf
    برای دیگر کاربردها، تفسیر سوره حمد (ابهام‌زدایی) را ببینید.

    تفسير سوره حمد، به زبان فارسى، مجموعه‌اى از آثار گفتارى و نوشتارى امام خمينى(رض) و موضوعش تفسير اخلاقى و عرفانى سوره مبارکه فاتحه است كه در زمان‌ها و مكان‌هاى گوناگون پديد آمده است.

    ساختار

    كتاب، از چهار بخش تشكيل شده است:

    1. تفسير سوره حمد از كتاب «سرّ الصلاة»: اين بخش، بسيار مختصر (ده صفحه) است. نگارش«سرّ الصلاة»، در 19 خرداد 1318ش، پايان يافته است .[۱]؛
    2. تفسير سوره حمد از كتاب «آداب الصلاة»: اين بخش، شامل بيش از هفتاد صفحه مى‌شود. تأليف «آداب الصلاة»، در 30 فروردين سال 1321ش، به پايان رسيده است .[۲]؛
    3. دروس تفسير سوره حمد: اين درس‌ها متن گفتارهاى امام خمينى است كه در پى درخواست‌هاى مكرر مردم حقيقت‌جوى ايران، به‌صورت پنج جلسه سخنرانى در سال 1358ش، از تلويزيون پخش شد، ولى با كمال تأسف به سبب بيمارى ايشان و هم‌چنين مخالفت برخى از جاهلان و ساده‌لوحان مقدس‌نما إدامه نيافت .[۳]؛

    اين درس‌ها، مشتمل بر بيش از صد صفحه است.

    1. إشارات تفسيرى درباره سوره حمد از ساير آثار حضرت امام(س): در اين بخش، نكته‌هايى از «صحيفه نور»، «شرح چهل حديث»، «شرح دعاى سحر»، «شرح حديث جنود عقل و جهل» و «طلب و إراده» گردآورى شده و 60 صفحه است.

    «صحيفه نور»، در زمان و مكان‌هاى گوناگون، «شرح چهل حديث»، در چهارم محرم 1358ق.[۴]؛ «شرح دعاى سحر»، در 1347ق .[۵]؛ «شرح حديث جنود عقل و جهل»، در دوم رمضان 1363ق، در محلات .[۶]و «طلب و إراده»، در 25 رمضان 1371ق، در همدان .[۷]به انجام رسيده است.

    برخى از مطالب اين بخش، از آثار مكتوب امام به زبان عربى انتخاب شده و براى رعايت امانت، اصل عربى با حروف تيره و ترجمه آن با حروف معمولى آمده و ترجمه فارسى اين موارد را مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)(ره) انجام داده است .[۸]

    گزارش محتوا

    گزارش تفصيلى يكايك مطالب كتاب، نيازمند مجالى وسيع‌تر است و لذا در اينجا گزيده‌اى از مهم‌ترين نكته‌هاى هر بخش، به ترتيب مورد بحث، به‌صورت اجمالى گزارش مى‌شود:

    بخش يك:

    نكته اول: اهل معرفت، بسم الله هر سوره را متعلق به خود آن سوره مى‌دانند و لذا معناى بسم الله هر سوره، غير از سوره ديگر است و بلكه بسم الله هر گوينده‌اى در هر قول و فعلى با بسم الله ديگرش فرق دارد .[۹]؛

    نكته دوم: اسم الله به حسب اصل تحقق، مقدم بر مظاهر و مقوم و قيوم آنهاست و از اين لحاظ، در سوره‌هاى قرآن، اسمى جامع‌تر و محيطتر از بسم الله در سوره مبارکه حمد نيست .[۱۰]؛

    نكته سوم: با ظهور اسم الله كه مقام مشيت مطلقه و اسم أعظم إلهى است، حمد مطلق و مقام ربوبيت براى او ثابت است. ربوبيت إلهى با رحمانيت و رحيميت آشكار مى‌گردد و به مواد مستعد فيض مى‌دهد .[۱۱]؛

    نكته چهارم: براى رسيدن به مقام قرب، بايد از خود و إنيت و انانيت گذشت و فقط خدا را عبادت كرد .[۱۲]؛

    نكته پنجم: نماز، وسيله عروج مؤمن و مظهر معراج نبوت است .[۱۳]

    بخش دوم:

    نكته اول: اسم، در بسم الله عبارت از نفسِ تجلى فعلى است كه همه دار تحقق به‌وسيله آن، متحقق است. سالك إلى الله بايد به قلب خود در وقت «تسميه» بفهماند كه تمام موجودات ظاهر و باطن و همه عوالِم غيب و شهادت، در تحت تربيت أسماء الله هستند، بلكه به ظهور أسماء الله ظاهرند و جميع حركات و سكنات او و تمام عالَم، به قيوميت اسم الله الأعظم است، پس حمد و عبادت او نيز همه به قيوميت اسم الله است .[۱۴]؛

    نكته دوم: اگر كسى لطايف و حقايق جمله شريف «الحمد لله» را به‌درستى درك كرده و حق تعالى را با آن ستايش كند، حق حمد را به‌قدرى كه در طاقت انسان است، به‌جا آورده است، زيرا «الحمد لله»، جامع توحيد نيز هست؛ چنان‌كه رسول‌الله(ص)، فرمود: «لا إله إلا الله» نصف ميزان است و «الحمد لله» پُر كند ميزان را .[۱۵]؛

    نكته سوم: عالم محقِّق وعارف مدقِّق بايد به ظاهر و باطن هر دو قيام كند و به ادب‌هاى صورى و معنوى متأدب گردد؛ همان‌طور كه ظاهر را به نور قرآن منور مى‌كند، باطن را نيز به أنوار معارف و توحيد و تجريد آن نورانى سازد .[۱۶]

    بخش سوم:

    دروس تفسير سوره حمد:

    جلسه اول: تفسير به رأى ممنوع است و ميدان، چنان باز نيست كه هر كسى هر چه به نظرش رسيد، به قرآن نسبت بدهد. من هم به‌صورت احتمال مطالبى مى‌گويم و مقصودم تفسير جزمى نيست .[۱۷]؛

    جلسه دوم: «الحمد لله»؛ يعنى تمام أقسام حمد و تمام حيثيت حمد از خداست. اگر انسان باورش بيايد كه همه حمدها مال اوست، تمام شرك‌ها از قلب انسان مى‌رود. همه پيامبران إلهى براى اين آمده‌اند كه انسان را از چاه عميق نفسانيت خارج كنند و جلوه حق را به او نشان دهند .[۱۸]؛

    جلسه سوم: دور كردن مردم از كتب أدعيه أهل بيت(ع)، جهالت است؛ همان‌طور كه كسروىِ خبيث چون تأثير دعا را در نفوس نمى‌فهميد، روزِ آتش‌سوزى داشت و كتاب‌هاى عرفانى و أدعيه را آتش مى‌زد! .[۱۹]؛

    جلسه چهارم: فاعليت حق از باب عليت نيست. بهترين تعبير، همان است كه در قرآن آمده؛ يعنى ظهور:«هو الأول و الآخر و الظاهر و الباطن» .[۲۰]؛ و تجلى:«فلما تجلى ربه للجبل جعله دكاً...»، .[۲۱]؛ پس بر خلاف آنچه اديبان مى‌گويند، باى بسم الله، باى سببيت نيست؛ مگر آنكه سببيت را شامل تجلى و ظهور هم بدانيم .[۲۲]؛

    جلسه پنجم: گاهى اختلاف فقيهان، حكيمان و عارفان به جهت آن است كه با زبان و اصطلاحِ يك‌ديگر آشنا نيستند، در حالى كه مقصودشان يكى است، .[۲۳]؛ ولى برخى از أفراد، مطالب عرفانى را إنكار مى‌كنند، چون درس نخوانده و قدرت درك انديشه‌هاى ژرف را ندارند. كسروى، تاريخ‌نويس بود و اطلاعات تاريخى و قلمش بد نبود، ولى جاهل بود و گرفتار غرور شد و از حد خودش تجاوز كرد، پس كارش به آنجا رسيد كه إدعاى پيامبرى كرد! قرآن را قبول داشت، لكن أدعيه را كنار گذاشت! منزلت پيامبرى را تا اندازه خودش پايين آورده بود! به آن مقام بالا نمى‌توانست برسد، آن را پايين آورده بود! در حالى كه قرآن و عترت و أدعيه با هم هستند و جدايى ندارند؛ هرگز نبايد مردم را از اين بركات الهى دور كرد  .[۲۴]

    بخش چهارم:

    نكته اول: همه معارف، در سوره حمد وجود دارد، ولى بايد شخص نكته‌سنجى باشد تا در آن تأمل كند و دريابد. اگر همين سوره حمد فهميده شود، تمام مشكلات حل مى‌شود. ما كه از قدرت‌ها مى‌ترسيم براى آن است كه خيال مى‌كنيم آنها قدرتى دارند. اگر انسان بداند كه همه چيز از خداست و هر قدرتى از اوست، ديگر از هيچ قدرتى نمى‌ترسد .[۲۵]؛

    نكته دوم: سالك إلى الله اگر متوجه عالَم وحدت شود، جميع أفعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فانى در آن مى‌بيند و بسم الله را در جميع سوره‌ها و در همه أعمال، به يك معنا مى‌داند و اگر متوجه عالَم كثرت گردد، براى هر بسم الله در اول هر سوره و در آغاز هر عملى، معنايى جداگانه مشاهده مى‌كند  .[۲۶]؛

    نكته سوم: مجاهده كن كه دل را به خدا بسپارى و جز او را مؤثر ندانى. نماز، سرشار از توحيد و معارف إلهى است و همه مسلمانان متعبدهر شبانه روز چند بار نماز مى‌خوانند و«إياك نعبدو إياك نستعين» مى‌گويند و إعانت و إستعانت را مخصوص خدا مى‌شمارند، ولى جز مؤمنان واقعى، ديگران از هر كسى إستمداد مى‌كنند و إستعانت مى‌جويند و در برابر هر قدرت‌مندى سر خم مى‌كنند و از قدرت حق غافلند. البته از فعاليت هرگز دست نكش و لكن همه چيز را از خدا بدان و هيچ‌كس را مستقل نشمار! .[۲۷]

    پانویس

    1. ↑ سرّ الصلاة، ج 2، ص117
    2. ↑ آداب الصلاة، ص381
    3. ↑ تفسير سوره حمد، مقدمه ناشر، صفحه هیجده
    4. ↑ شرح چهل حديث، ص661
    5. ↑ شرح دعاء السحر، ص154
    6. ↑ شرح حديث جنود عقل و جهل، ص429
    7. ↑ الطلب و الإرادة، ص89
    8. ↑ تفسير سوره حمد، مقدمه ناشر، ص4
    9. ↑ تفسير سوره حمد، ص3
    10. ↑ همان، ص4
    11. ↑ همان، ص5
    12. ↑ همان، ص6 - 8
    13. ↑ همان، ص8
    14. ↑ همان، ص17 - 20
    15. ↑ همان، ص31 - 35
    16. ↑ همان، ص76
    17. ↑ همان، ص96
    18. ↑ همان، ص112-113
    19. ↑ همان، ص152
    20. ↑ [حديد، آيه 3]
    21. ↑ [أعراف، آيه 143]
    22. ↑ تفسير سوره حمد، ص156-157
    23. ↑ همان، ص175-176
    24. ↑ همان، ص192 - 193
    25. ↑ صحيفه امام، ج 19، ص354 - 355 و تفسير سوره حمد، ص200 - 201
    26. ↑ تفسير سوره حمد، ص208 - 209
    27. ↑ همان، ص232 - 233


    منابع مقاله

    1. امام خمينى، «صحيفه امام»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    2. امام خمينى، «شرح چهل حديث»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    3. امام خمينى، «شرح دعاء السحر»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    4. امام خمينى، «شرح حديث جنود عقل و جهل»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1377ش؛
    5. امام خمينى، «الطلب و الإرادة»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، طبع اول، 1421ق؛
    6. امام خمينى، «تفسير سوره حمد»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ هفتم، 1381ش؛
    7. امام خمينى، «سرّ الصلاة»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ ششم، 1378ش.

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=تفسیر_سوره_حمد&oldid=750874»