إرشاد المبتدي و تذكرة المنتهي في القراءات العشر
| إرشاد المبتدي و تذکرة المنتهي في القراءات العشر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | غزال، عثمان محمود (محقق) قلانسی، محمد بن حسین (نویسنده) |
| ناشر | دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1428 ق یا 2007 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - قرائت قرآن - قرائت - تاریخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 75/4 /ق8الف4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
إرشاد المبتدي و تذكرة المنتهي في القرائات العشر، تأليف محمد بن حسین بن بندار واسطى قلانسى (متوفى 521ق)، به زبان عربى است و همراه با تحقيق عثمان محمود غزال منتشر شده است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و متن کتاب است. مقدمه محقق، مشتمل بر شرح حال و حيات علمى مؤلف و كلياتى درباره علم قرائت، اهمیت آن و قرّاء ده‌گانه است. پس از آن متن کتاب، به ترتيبى همانند ساير كتب علوم قرائات تدوین شده است: ابتدا اسامى قرّاء ده‌گانه ذكر شده، پس از آن مباحث مرتبط با علم قرائت در ضمن ابواب يا فصولى بيان و در آخر نيز «فرش الحروف» به ترتيب سوره‌هاى قرآن كريم ارائه شده است.
گزارش محتوا
قرائات ده‌گانه، منسوب به قرّاء ده‌گانه‌اى است كه در تنظيم قرآن و نقطه‌گذارى آن و تجوید قرائت از جهت اعراب و بنا و ملاحظه مدّ و ادغام و نظاير اينها به مذهب آنان تمسك مى‌شود و برای هریک از آن قرائت‌ها راویانى هستند.
نویسنده در آغاز کتاب، اين‌گونه به معرفى اثرش مى‌پردازد كه در این اثر قرائت حجاز و شام و عراق و بيان اختلاف آنها در همزه و ادغام و اماله و تفخيم و مد و قصر و... و غير آن از حروف مختلفه بيان شده است.[۱]
پس از آن اسامى قراء ده‌گانه قرآن كريم ذكر شده كه عبارتند از: ابوجعفر مدنى، نافع مدنى، ابن كثير كنانى (مكى)، ابوعمرو بصرى، ابن عامر يَحصُبى (شامى)، عاصم كوفى، حمزه كوفى، على بن حمزه كسائى، يعقوب حضرمى و خلف بن هشام بزار.[۲]
بديهى است همان‌گونه كه قرّاء ده‌گانه از پيشينيان خود به نقل قرائات پرداختند و خود به‌عنوان «إمام القرائة» مطرح گشتند، قاريان بعدى (راویان) قرائات را از آنان روايت كردند؛ به‌عنوان مثال از میان راویان نافع: قالون.[۳]و ورش.[۴]و از میان راویان عاصم: شعبة بن عياش.[۵]و حفص بن سليمان.[۶]مشهورترند.
در ادامه کتاب در ضمن ابواب و فصولى، موضوعات ادغام و اظهار، همزه ساكن و متحرك، وقف، مدّ و قصر و اماله مورد مطالعه قرار گرفته است.[۷]
پس از آن نویسنده وارد مبحث مهم «فرش الحروف» شده و به ترتيب سوره‌هاى قرآن كريم به این بحث پرداخته است.
محقق کتاب در پاورقى.[۸]توضيح مختصرى درباره این موضوع داده است كه تفصيل آن بدين شرح است: دانشمندان علم قرائات برای بازشناسى قرائت‌ها و تفكیک آنها از یکديگر و پيدا كردن نقاط اشتراك و افتراق آنها، دو دسته قاعده وضع كرده‌اند: الف. اصول «أصولُ القاري»؛ ب. فروع (فَرشُ الحروف).
الف. اصول: جمع اصل و آن عبارت از قاعده‌اى كلى است كه از قواعد جزيى زيرمجموعه خود استنتاج شده و بر آن جزئيات منطبق است. با توجه به این تعريف، قواعد كلّى قرائات هریک از قرّاء سبعه را اصول آن قارى نامیده‌اند؛ چرا كه تحت ضابطه‌اى مشخص به‌صورت قواعدى كلى درآمده است؛ به‌عنوان مثال، قاعده «نقل و حذف» در قرائت نافع به روايت ورش یکى از اصول قرائت وى مى‌باشد و قاعده «اِشْمامِ خَلْطِ حرف به حرف» نيز اصلى از اصول قراءت حمزه است.
ب. فروع (فرش الحروف): در اصطلاح علم قرائات، به فروع، «فرش الحروف» هم اطلاق مى‌شود. فرش به معناى نشر و بسط است و كلمه حروف، جمع «حرف» بوده و در اينجا معناى قرائت مى‌دهد، پس وقتى گفته می‌شود: «حرفُ حمزه، حرفُ نافع» در اصطلاح؛ يعنى قرائت حمزه و قرائت نافع.
مراد از فروع يا فرش الحروف، احكام و قواعد خاصى است كه موارد آن در قرائت هر قارى، به‌صورت كلى جارى نيست، بلكه اختصاص به موارد جزيى و استثنايى دارد؛ به عبارت ديگر در قرآن كريم كلماتى وجود دارد كه علاوه بر پراكنده بودن در سوره‌هاى مختلف قرآن، تلفظ آنها تحت قاعده‌اى معين و مشخص درنمى‌آيد.[۹]
اولین سوره‌اى كه این مبحث در آن بررسى شده سوره فاتحةالکتاب است؛ به‌عنوان نمونه عاصم، كسائى، خلف و يعقوب كلمه «مالك» را با الف قرائت كرده‌اند.[۱۰]
آخرين فرش الحرفى كه نویسنده در کتاب ذكر كرده است، به اختلاف قرائت «كفوا أحد» اختصاص دارد كه از آن جمله حمزه و اسماعيل و خلف و يعقوب، به سكون فاء و همزه قرائت كرده‌اند.[۱۱]
وضعيت کتاب
در انتهاى کتاب، فهرست اعلام، منابع و مراجع و نيز فهرست مطالب آمده است. محقق اثر، در پاورقى‌هاى کتاب، الفاظ، عبارات و اصطلاحات نویسنده را شرح و توضيح بيشترى داده و منابعى كه خواننده مى‌تواند به آنها مراجعه كند را ذكر كرده است.
پانویس
- ↑ متن کتاب، ص43
- ↑ متن کتاب، ص43 - 108
- ↑ ص 57
- ↑ ص 61
- ↑ ص 86
- ↑ ص 89
- ↑ متن کتاب، ص109 - 130
- ↑ ص 131
- ↑ علامى، ابوالفضل
- ↑ متن کتاب، ص131
- ↑ همان، ص353