طوسی، محمد بن حسن: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (ویرایش Hbaghizadeh@noornet.net (بحث) به آخرین تغییری که Yqorbani@noornet.net انجام داده بود واگ...)
    (۱۰۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۰ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات زندگی‌نامه
    [[پرونده:NUR00823.jpg|بندانگشتی|طوسی، محمد بن حسن]]
    | عنوان = طوسی، محمد بن حسن
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    | تصویر = NUR00823.jpg
    |-
    | اندازه تصویر =
    ! نام!! data-type='authorName'|طوسی، محمد بن حسن
    | توضیح تصویر = مقبره شیخ طوسی در نجف اشرف
    |-
    | نام کامل =
    |نام های دیگر
    | نام‌های دیگر = ش‍ی‍خ‌ ال‍طای‍ف‍ه، ش‍ی‍خ‌ طوس‍ی‌، طوس‍ی‌، اب‍وج‍ع‍ف‍ر م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍س‍ن‌
    |data-type='authorOtherNames'| ش‍ی‍خ‌ ال‍طای‍ف‍ه
    | لقب =
    | تخلص =
    | نسب =
    | نام پدر = حسن
    | ولادت = 374ش
    | محل تولد = خراسان
    | کشور تولد =
    | محل زندگی =
    | رحلت = شب دوشنبه، ۲۲ محرم 460ق
    | شهادت =
    | مدفن =
    | طول عمر =
    | نام همسر =
    | فرزندان =
    | خویشاوندان =
    | دین =
    | مذهب =
    | پیشه =
    | منصب =
    | پس از =
    | پیش از =
    | اساتید = [[شیخ مفید]]، [[غضایری، حسین بن عبیدالله|حسین بن عبیداللَّه غضایری]]، [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سید مرتضی علم‌الهدی]]  
    | مشایخ  =  
    | معاصرین =  
    | شاگردان =
    | اجازه اجتهاد از =
    | درجه علمی =
    | دانشگاه =
    | حوزه =  
    | علایق پژوهشی =
    | سبک نوشتاری =
    | آثار = [[‏اقتصاد، ترجمه الاقتصاد إلی طريق الرشاد]]، [[‏الاستبصار فیما اختلف من الاخبار]]، [[‏الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد]]، [[‏الأمالي (طوسی)]]
    | وبگاه =  
    | امضا =
    | کد مؤلف = AUTHORCODE00823AUTHORCODE
    }}


    ش‍ی‍خ‌ طوس‍ی‌
    {{کاربردهای دیگر|شیخ الطائفه (ابهام زدایی)}}
    {{کاربردهای دیگر|طوسی (ابهام زدایی)}}
    '''ابوجعفر محمد بن حسن طوسی''' (385 -460ق)، معروف به شیخ طوسی، و شیخ‌الطائفه، کنیه او ابوجعفر، از بزرگترین محدثان و فقیهان شیعه. وی نویسنده دو کتاب [[تهذيب الأحكام|التهذیب]] و [[الاستبصار في ما اختلف من الأخبار|الاستبصار]] از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. 


    طوس‍ی‌، اب‍وج‍ع‍ف‍ر م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍س‍ن‌
    == ولادت ==
    |-
    در ماه رمضان سال 385ق در طوس به دنیا آمد و در همان جا بزرگ شد. طوس در آن زمان، یکی از مراکز علمی مهمّ خراسان بود. وی تا سال 408ق؛ یعنی تا 23 سالگی، در همان طوس زیست و احتمالا علوم ادبی، فقه، اصول، حدیث و کلام را تا آن تاریخ در همان طوس خوانده است.
    |نام پدر
    |data-type='authorfatherName'|
    |-
    |متولد
    |data-type='authorbirthDate'|374 هـ.ش یا 995 م
    |-
    |محل تولد
    |data-type='authorBirthPlace'|
    |-
    |رحلت
    |data-type='authorDeathDate'|446 هـ.ش یا 460 هـ.ق یا 1067 م
    |-
    |اساتید
    |data-type='authorTeachers'|
    |-
    |برخی آثار
    |data-type='authorWritings'|[[‏اقتصاد ترجمه الاقتصاد الی طریق الرشاد]] / نوع اثر: کتاب  / نقش: نويسنده
     
    [[‏الاستبصار فیما اختلف من الاخبار ]] / نوع اثر: کتاب  / نقش: نويسنده
     
    [[‏الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد ]] / نوع اثر: کتاب  / نقش: نويسنده
     
    [[‏الامالی]] / نوع اثر: کتاب  / نقش: نويسنده
    |-class='articleCode'
    |کد مولف
    |data-type='authorCode'|823
    |}
    </div>
     
     
    ==ولادت==
     
    «محمد بن حسن طوسى»، معروف به شيخ طوسى در ماه رمضان سال 385ق در طوس به دنيا آمد و در همان جا بزرگ شد. طوس در آن زمان، يكى از مراكز علمى مهمّ خراسان بود. وى تا سال 408ق؛ يعنى تا 23 سالگى، در همان طوس زيست و احتمالا علوم ادبى، فقه، اصول، حديث و كلام را تا آن تاريخ در همان طوس خوانده است.


    ==مهاجرت به بغداد==
    ==مهاجرت به بغداد==


    وى در سال 408ق به بغداد مهاجرت كرد. ورود شيخ طوسى به اين شهر، در زمانى بود كه مردان علم و فكر و ادب با ديدگاه‌هاى مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلى و نقلى را در مراكز علمى بغداد تدريس مى‌كردند.
    وی در سال 408ق به بغداد مهاجرت کرد. ورود شیخ طوسی به این شهر، در زمانی بود که مردان علم و فکر و ادب با دیدگاه‌های مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلی و نقلی را در مراکز علمی بغداد تدریس می‌کردند.


    در آن زمان، شيخ مفيد (338-413ق) رهبرى فكرى شيعه امامى‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگى و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّى عالمان ساير گروه‌هاى مذهبى هم در جلسه درس او حضور داشتند. سيد مرتضى علم‌الهدى (م 436ق) نيز - كه در فنّ مناظره، شاگرد شيخ مفيد بود - مجلسى داشت كه در آن، ميان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت مى‌گرفت. بنابراين، وجود فضاى فرهنگى اصيل و درعين‌حال، نوآورى‌هاى بسيار در بغداد، موجب جلب توجّه شيخ طوسى به بغداد و مهاجرت وى به آن شهر شد، همچنان‌كه سنّت سفر براى علم‌آموزى را هم نبايد از نظر دور بداريم. در آن عصر، فقها براى تكميل معلوماتشان به ديگر مناطق اسلامى براى تحصيل و تدريس سفر مى‌كردند، به‌خصوص بغداد كه مركز خلافت و مركز تمدّن اسلامى بزرگ آن روز بود؛ ازاين‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌اى را از مذاهب مختلف در خود جاى داده بود.
    در آن زمان، [[شیخ مفید]] (338-413ق) رهبری فکری شیعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگی و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّی عالمان سایر گروه‌های مذهبی هم در جلسه درس او حضور داشتند. [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سید مرتضی علم‌الهدی]] (م 436ق) نیز - که در فنّ مناظره، شاگرد [[شیخ مفید]] بود - مجلسی داشت که در آن، میان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت می‌گرفت. بنابراین، وجود فضای فرهنگی اصیل و درعین‌حال، نوآوری‌های بسیار در بغداد، موجب جلب توجّه شیخ طوسی به بغداد و مهاجرت وی به آن شهر شد، همچنان‌که سنّت سفر برای علم‌آموزی را هم نباید از نظر دور بداریم. در آن عصر، فقها برای تکمیل معلوماتشان به دیگر مناطق اسلامی برای تحصیل و تدریس سفر می‌کردند، به‌خصوص بغداد که مرکز خلافت و مرکز تمدّن اسلامی بزرگ آن روز بود؛ ازاین‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌ای را از مذاهب مختلف در خود جای داده بود.


    اين شرايط باعث شد كه عالمان بسيارى و از جمله شيخ طوسى، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حكومت آل بويه در بغدادِ آن عصر نيز در اقبال شيخ طوسى به آن شهر، بى‌تأثير نبوده است.
    این شرایط باعث شد که عالمان بسیاری و از جمله شیخ طوسی، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حکومت آل بویه در بغدادِ آن عصر نیز در اقبال شیخ طوسی به آن شهر، بی‌تأثیر نبوده است.


    ==برخی از اساتید شیخ طوسی==
    ==برخی از اساتید شیخ طوسی==


    شيخ طوسى (رحمه‌الله) با ورود به بغداد، در مجلس درس شيخ مفيد - كه در آن زمان، شيخ متكلّمان و فقيهان شيعه و رئيس آنها شناخته مى‌شد - شركت كرد. او به مدّت پنج سال از درس شيخ مفيد در اصول و كلام استفاده كرد و در همين دوره، تأليف كتاب «تهذيب الأحكام»(شرح كتاب «المقنعة» اثر شيخ مفيد) را آغاز كرد. در اين شرح، تأثير جوّ كلامى بغداد بر شيخ طوسى، مشهود است.
    شیخ طوسی رحمه‌الله با ورود به بغداد، در مجلس درس [[شیخ مفید]] - که در آن زمان، شیخ متکلّمان و فقیهان شیعه و رئیس آنها شناخته می‌شد - شرکت کرد. او به مدّت پنج سال از درس [[شیخ مفید]] در اصول و کلام استفاده کرد و در همین دوره، تألیف کتاب «تهذیب الأحکام»(شرح کتاب «المقنعة» اثر [[شیخ مفید]]) را آغاز کرد. در این شرح، تأثیر جوّ کلامی بغداد بر شیخ طوسی، مشهود است.
     
    همچنين شيخ طوسى در طول اين مدّت، از درس حسين بن عبيداللَّه غضايرى (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابى‌الفوارس (م بعد 411ق) و ديگر اساتيد شيعه و اهل سنّت استفاده كرده است؛ همچنان‌كه آنان هم از او استفاده بردند و از همين روست كه شاگردان بسيارى از مذاهب مختلف، از درس شيخ طوسى استفاده نموده‌اند. در بغداد، سيصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان شيخ طوسى ذكر گرديده‌اند. پس از وفات شيخ مفيد در سال 413ق، رهبرى شيعيان امامى‌مذهب به سيد مرتضى علم‌الهدى (413-436ق) رسيد. او برجسته‌ترين شاگرد شيخ مفيد بود.


    شيخ طوسى در عصر شاگردى‌اش نزد سيد مرتضى، كتاب «تلخيص الشافي» را - كه انتخاب و ساده‌سازى كتاب سيد مرتضى به نام «الشافي» بود - تأليف نمود. شيخ طوسى اين كتاب را در سال 432ق به اتمام رساند.
    همچنین شیخ طوسی در طول این مدّت، از درس [[غضایری، حسین بن عبیدالله|حسین بن عبیداللَّه غضایری]] (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس (م بعد 411ق) و دیگر اساتید شیعه و اهل سنّت استفاده کرده است؛ همچنان‌که آنان هم از او استفاده بردند و از همین روست که شاگردان بسیاری از مذاهب مختلف، از درس شیخ طوسی استفاده نموده‌اند. در بغداد، سیصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان شیخ طوسی ذکر گردیده‌اند. پس از وفات [[شیخ مفید]] در سال 413ق، رهبری شیعیان امامی‌مذهب به [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سید مرتضی علم‌الهدی]] (413-436ق) رسید. او برجسته‌ترین شاگرد [[شیخ مفید]] بود.


    شيخ طوسى كتاب «الرجال» و كتاب «الفهرست» را نيز در عصر سيد مرتضى تأليف نموده است؛ چراكه در كتاب «الرجال» در شرح حال سيد مرتضى با تعبيرات: «أدام اللَّه تعالى أيامه» و «مدّ اللَّه في عمره» از وى ياد كرده است.
    شیخ طوسی در عصر شاگردی‌اش نزد [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سید مرتضی]]، کتاب «[[تلخیص الشافی|تلخیص الشافی]]» را - که انتخاب و ساده‌سازی کتاب سید مرتضی به نام «الشافی» بود - تألیف نمود. شیخ طوسی این کتاب را در سال 432ق به اتمام رساند.


    شيخ طوسى در اين دوره، از دروس اساتيد ديگرى هم استفاده كرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و محمّد بن احمد بن شاذان (م 425ق) نيز از اساتيد وى بوده‌اند.
    شیخ طوسی کتاب «[[رجال الطوسي|الرجال]]» و کتاب «[[الفهرست (طوسي)]]» را نیز در عصر [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سید مرتضی]] تألیف نموده است؛ چراکه در کتاب «[[رجال الطوسي|الرجال]]» در شرح حال [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سید مرتضی]] با تعبیرات: «أدام اللَّه تعالی أیامه» و «مدّ اللَّه فی عمره» از وی یاد کرده است.


    شیخ طوسی در این دوره، از دروس اساتید دیگری هم استفاده کرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و [[ابن شاذان، محمد بن احمد|محمّد بن احمد بن شاذان]] (م 425ق) نیز از اساتید وی بوده‌اند.


    ==شیخ طوسی و زعامت مرجعیت شیعه==
    ==شیخ طوسی و زعامت مرجعیت شیعه==


    پس از وفات سيد مرتضى در سال 336ق، رهبرى شيعيان به شيخ طوسى رسيد.
    پس از وفات سید مرتضی در سال 436ق، رهبری شیعیان به شیخ طوسی رسید. او تا سال 448ق در بغداد این وظیفه را برعهده داشت و در طول این دوازده سال، فعالیت‌های علمی فراوانی را در بغداد انجام داد. خلیفه عبّاسی القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) کرسی تدریس کلام را به وی اعطا کرد. این کرسی تدریس، تنها به عدّه کمی از بزرگان علما و رئیس علمای هر عصر داده می‌شد. این تقدیر خلیفه از شیخ طوسی، حسادت عدّه‌ای را برانگیخت و در نزد خلیفه به سعایت از وی پرداختند و او را متّهم کردند که در کتاب «[[مصباح المتهجد|مصباح المتهجّد]]» در دعای روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌ای نامناسب حمله نموده است.
     
    او تا سال 448ق در بغداد اين وظيفه را برعهده داشت و در طول اين دوازده سال، فعاليت‌هاى علمى فراوانى را در بغداد انجام داد. خليفه عبّاسى القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) كرسى تدريس كلام را به وى اعطا كرد. اين كرسى تدريس، تنها به عدّه كمى از بزرگان علما و رئيس علماى هر عصر داده مى‌شد. اين تقدير خليفه از شيخ طوسى، حسادت عدّه‌اى را برانگيخت و در نزد خليفه به سعايت از وى پرداختند و او را متّهم كردند كه در كتاب «مصباح المتهجّد» در دعاى روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌اى نامناسب حمله نموده است.


    اين نكته باعث شد كه خليفه شيخ طوسى را به‌همراه كتاب مصباحش فرابخواند. شيخ طوسى در حضور خليفه اين اتّهام را نفى كرد؛ ليكن خليفه اين عبارت از دعا را به وى نشان داد كه: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِي ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ يزيدَ خامِساً».
    این نکته باعث شد که خلیفه شیخ طوسی را به‌همراه کتاب مصباحش فرابخواند. شیخ طوسی در حضور خلیفه این اتّهام را نفی کرد؛ لیکن خلیفه این عبارت از دعا را به وی نشان داد که: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِی ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ یزیدَ خامِساً».


    شيخ طوسى پاسخ داد: مراد از اين عبارت، آنچه سخن‌چينان فهميده‌اند، نيست؛ بلكه مراد از اوّل ظالم، قابيل (قاتل هابيل، كه اوّلين قاتل بود و اين سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومى، قاتل ناقه حضرت صالح (كه نام وى قيدار بن سالف بوده) و مراد از سومى، قاتل يحيى بن زكريا و مراد از چهارمى، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل على(ع)) است. اين پاسخ، موجب اعتماد خليفه به صداقت شيخ طوسى شد؛ پس او را اكرام و احترام كرد و از سخن‌چينان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در اين عصر بازار گرمى داشت؛ چنان‌كه بسيارى از نويسندگان آن عصر با شيخ مفيد چنين برخورد كردند. اين زمينه‌ها باعث شد كه بغداد به‌عنوان محلّ بروز اين فتنه‌ها درآيد. با ورود سلجوقيان به بغداد در سال 447ق، راه براى پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسيد؛ تا جايى كه شيخ طوسى نيز از اين غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب كردند و سوزاندند، كتاب‌ها، آثار و دفترهايش را در چند نوبت آتش زدند و كرسى تدريس او را كه خليفه به وى اعطا كرده بود، سوزاندند.
    شیخ طوسی پاسخ داد: مراد از این عبارت، آنچه سخن‌چینان فهمیده‌اند، نیست؛ بلکه مراد از اوّل ظالم، قابیل (قاتل هابیل، که اوّلین قاتل بود و این سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومی، قاتل ناقه حضرت صالح (که نام وی قیدار بن سالف بوده) و مراد از سومی، قاتل یحیی بن زکریا و مراد از چهارمی، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل علی(ع)) است. این پاسخ، موجب اعتماد خلیفه به صداقت شیخ طوسی شد؛ پس او را اکرام و احترام کرد و از سخن‌چینان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در این عصر بازار گرمی داشت؛ چنان‌که بسیاری از نویسندگان آن عصر با [[شیخ مفید]] چنین برخورد کردند. این زمینه‌ها باعث شد که بغداد به‌عنوان محلّ بروز این فتنه‌ها درآید. با ورود سلجوقیان به بغداد در سال 447ق، راه برای پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسید؛ تا جایی که شیخ طوسی نیز از این غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب کردند و سوزاندند، کتاب‌ها، آثار و دفترهایش را در چند نوبت آتش زدند و کرسی تدریس او را که خلیفه به وی اعطا کرده بود، سوزاندند.


    ==مهاجرت به نجف اشرف==
    ==مهاجرت به نجف اشرف==


    شيخ طوسى در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت كرد. وى دوازده سال نيز در اين شهر، كرسى تدريس و نيز رهبرى و مرجعيت دينى را در اختيار داشت. وى در نجف اشرف، زمينه حركت علمى وسيعى را يافت كه از آن به نيكى استفاده نمود و حوزه علميه بزرگ شيعه را در آن شهر پايه‌ريزى كرد.
    شیخ طوسی در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت کرد. وی دوازده سال نیز در این شهر، کرسی تدریس و نیز رهبری و مرجعیت دینی را در اختیار داشت. وی در نجف اشرف، زمینه حرکت علمی وسیعی را یافت که از آن به نیکی استفاده نمود و حوزه علمیه بزرگ شیعه را در آن شهر پایه‌ریزی کرد.
     
    وى در همين دوره، كتاب «الخلاف» را تأليف كرد كه در آن آراى مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود.
     
    او هر روز درس‌هاى خود را در حرم امير مؤمنان(ع) برگزار مى‌كرد؛ ضمن اينكه كتاب‌هاى متعدّدى را نيز در اين دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وى كتاب «الأمالي» را در سال 458ق؛ يعنى دو سال پيش از فوتش بر شاگردان املا كرد. وى همچنين تأليف كتابى با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت كه كتابى مفصّل در اين دانش بود؛ ليكن موفّق به اتمام آن نشد.
     
    == وفات شيخ طوسى ==
     
     
    مصادر تراجم، در تاريخ وفات شيخ طوسى اختلاف دارند. در اين‌باره تواريخ متعددى نقل شده كه عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بيشتر مصادر و معتبرترين آنها، «460ق» را ذكر كرده‌اند.
     
    == اساتيد ==
     
     
    مى‌توان اساتيد شيخ را در چهار گروه، دسته‌بندى كرد:
     
    الف)- مشايخ اجازه: اساتيدى كه به شيخ طوسى اجازه داده‌اند تا كتاب‌هاى خودشان و يا كتاب‌هاى ديگران را كه آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل كند.
     
    ب)- مشايخ سماع: اساتيدى كه شيخ طوسى از آنها حديث شنيده است. شيخ طوسى، اين اساتيد را ديده، در درس آنان شركت كرده و از آنان حديث يا مطلبى را شنيده است.
     
    ج)- اساتيدى كه شيخ طوسى كتاب‌هايى را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به اين ترتيب، آنها را فراگرفته (تحمّل كرده) است.
     
    د)- اساتيدى كه شيخ طوسى در اسناد كتب روايى يا در لابه‌لاى ساير تأليفاتش از آنان نامى نبرده است؛ ليكن كتب تراجم، در شرح حال‌هاى شيخ طوسى، اين اشخاص را به‌عنوان اساتيد وى نام برده‌اند. اينان احتمالا به استناد اطّلاعات كتب مفقودشده شيخ طوسى شناسايى شده‌اند.
     
    به‌هرحال، اشخاص زير به‌عنوان مشايخ شيخ طوسى، شناخته شده‌اند:
     
    1. احمد بن ابراهيم قزوينى؛
     
    2. احمد بن عبدالواحد بن احمد بزّاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون؛
     
    3. احمد بن محمّد بن موسى بن صلت اهوازى، معروف به ابن ابى‌الصلت؛
     
    4. جعفر بن الحسين بن حسكه قمى، ابوالحسين؛
     
    5. ابوحازم نيشابورى؛
     
    6. ابوالحسن صفّار يا ابن الصفّار؛
     
    7. حسن بن قاسم محمّدى، ابومحمّد؛
     
    8. حسن بن محمّد بن اسماعيل بن محمّد بن اشناس، ابوعلى؛
     
    9. حسن بن محمّد بن يحيى فحّام يا ابن الفحّام؛
     
    10. حسنبش مقرئ، ابوالحسين؛
     
    11. حسين بن ابراهيم قزوينى، ابوعبداللَّه؛
     
    12. حسين بن ابراهيم قمى، ابوعبداللَّه، معروف به ابن الخياط يا ابن الحنّاط؛
     
    13. حسين بن عبيداللَّه بن ابراهيم غضايرى، ابوعبداللَّه؛
     
    14. حسين بن ابى‌محمّد هارون بن موسى تلّعكبرى؛


    15. ابوالحسين بن سوار مغربى؛
    وی در همین دوره، کتاب «[[الخلاف]]» را تألیف کرد که در آن آرای مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود.


    16. حمويه بن على بن حمويه بصرى، ابوعبداللَّه؛
    او هر روز درس‌های خود را در حرم امیر مؤمنان(ع) برگزار می‌کرد؛ ضمن اینکه کتاب‌های متعدّدی را نیز در این دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وی کتاب «[[الأمالي (طوسی، محمد بن حسن)|الأمالی]]» را در سال 458ق؛ یعنی دو سال پیش از فوتش بر شاگردان املا کرد. وی همچنین تألیف کتابی‌ با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت که کتابی مفصّل در این دانش بود؛ لیکن موفّق به اتمام آن نشد.


    17. ابوطالب بن غرور؛
    == اساتید ==


    18. ابوالطيب طبرى حويرى قاضى؛
    می‌توان اساتید شیخ را در چهار گروه، دسته‌بندی کرد:


    19. ابوعبداللَّه، اخو سروه؛
    الف)- مشایخ اجازه: اساتیدی که به شیخ طوسی اجازه داده‌اند تا کتاب‌های خودشان و یا کتاب‌های دیگران را که آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل کند.


    20. ابوعبداللَّه بن فارسى؛
    ب)- مشایخ سماع: اساتیدی که شیخ طوسی از آنها حدیث شنیده است. شیخ طوسی، این اساتید را دیده، در درس آنان شرکت کرده و از آنان حدیث یا مطلبی را شنیده است.


    21. عبدالحميد بن محمّد مقرئ نيشابورى، ابومحمّد؛
    ج)- اساتیدی که شیخ طوسی کتاب‌هایی را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به این ترتیب، آنها را فراگرفته (تحمّل کرده) است.


    22. عبدالواحد بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن مهدى، ابوعمرو؛
    د)- اساتیدی که شیخ طوسی در اسناد کتب روایی یا در لابه‌لای سایر تألیفاتش از آنان نامی نبرده است؛ لیکن کتب تراجم، در شرح حال‌های شیخ طوسی، این اشخاص را به‌عنوان اساتید وی نام برده‌اند. اینان احتمالا به استناد اطّلاعات کتب مفقودشده شیخ طوسی شناسایی شده‌اند.


    23. على بن احمد بن عمر بن حفص مقرئ، معروف به ابن الحمّامى؛
    به‌هرحال، اشخاص زیر به‌عنوان مشایخ شیخ طوسی، شناخته شده‌اند:


    24. على بن احمد بن محمّد بن ابى‌جيد قمى؛
    {{ستون-شروع|2}}
     
    25. على بن حسين بن موسى بن محمّد، ابوالقاسم، علم‌الهدى، معروف به سيد مرتضى؛
     
    26. على بن شبل بن اسد وكيل، ابوالقاسم؛
     
    27. على بن ابى‌على محسن بن على تنّوخى، ابوالقاسم؛
     
    28. على بن محمّد بن عبداللَّه بن بشران معدّل، ابوالحسين؛
     
    29. محمّد بن احمد بن شادان، ابوالحسن؛
     
    30. محمّد بن احمد بن ابى‌الفوارس، ابوالفتح؛
     
    31. محمّد بن على بن حشيش، ابوالحسين؛
     
    32. محمّد بن محمّد بن محمّد بن مَخلد، ابوالحسن؛
     
    33. محمّد بن محمّد بن نعمان، ابوعبداللَّه، معروف به شيخ مفيد؛
     
    34. محمّد بن سليمان حمرانى؛
     
    35. محمّد بن سنان؛
     
    36. ابومنصور سكرى؛
     
    37. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار، ابوالفتح.


    # احمد بن ابراهیم قزوینی؛
    # احمد بن عبدالواحد بن احمد بزّاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون؛
    # احمد بن محمّد بن موسی بن صلت اهوازی، معروف به ابن ابی‌الصلت؛
    # جعفر بن الحسین بن حسکه قمی، ابوالحسین؛
    # ابوحازم نیشابوری؛
    # ابوالحسن صفّار یا ابن الصفّار؛
    # حسن بن قاسم محمّدی، ابومحمّد؛
    # حسن بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن اشناس، ابوعلی؛
    # حسن بن محمّد بن یحیی فحّام یا ابن الفحّام؛
    # حسنبش مقرئ، ابوالحسین؛
    # حسین بن ابراهیم قزوینی، ابوعبداللَّه؛
    # حسین بن ابراهیم قمی، ابوعبداللَّه، معروف به ابن الخیاط یا ابن الحنّاط؛
    # حسین بن عبیداللَّه بن ابراهیم غضایری، ابوعبداللَّه؛
    # حسین بن ابی‌محمّد هارون بن موسی تلّعکبری؛
    # ابوالحسین بن سوار مغربی؛
    # حمویه بن علی بن حمویه بصری، ابوعبداللَّه؛
    # ابوطالب بن غرور؛
    # ابوالطیب طبری حویری قاضی؛
    # ابوعبداللَّه، اخو سروه؛
    # ابوعبداللَّه بن فارسی؛
    # عبدالحمید بن محمّد مقرئ نیشابوری، ابومحمّد؛
    # عبدالواحد بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن مهدی، ابوعمرو؛
    # علی بن احمد بن عمر بن حفص مقرئ، معروف به ابن الحمّامی؛
    # علی بن احمد بن محمّد بن ابی‌جید قمی؛
    # علی بن حسین بن موسی بن محمّد، ابوالقاسم، علم‌الهدی، معروف به سید مرتضی؛
    # علی بن شبل بن اسد وکیل، ابوالقاسم؛
    # علی بن ابی‌علی محسن بن علی تنّوخی، ابوالقاسم؛
    # علی بن محمّد بن عبداللَّه بن بشران معدّل، ابوالحسین؛
    # محمّد بن احمد بن شادان، ابوالحسن؛
    # محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس، ابوالفتح؛
    # محمّد بن علی بن حشیش، ابوالحسین؛
    # محمّد بن محمّد بن محمّد بن مَخلد، ابوالحسن؛
    # محمّد بن محمّد بن نعمان، ابوعبداللَّه، معروف به [[شیخ مفید]]؛
    # محمّد بن سلیمان حمرانی؛
    # محمّد بن سنان؛
    # ابومنصور سکری؛
    # هلال بن محمّد بن جعفر حفّار، ابوالفتح.
    {{پایان}}
    == شاگردان ==
    == شاگردان ==
    {{ستون-شروع|2}}


     
    # آدم بن یونس بن ابی‌المهاجر نسفی؛
    1. آدم بن يونس بن ابى‌المهاجر نسفى؛
    # احمد بن الحسین بن احمد نیشابوری، ابوبکر؛
     
    # اسحاق بن محمّد بن حسن بن حسین بن بابویه قمی، ابوطالب؛
    2. احمد بن الحسين بن احمد نيشابورى، ابوبكر؛
    # اسماعیل بن محمّد بن حسن بن حسین بن بابویه قمی، ابوابراهیم؛
     
    # برکة بن محمّد بن برکة اسلامی، ابوالخیر؛
    3. اسحاق بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه قمى، ابوطالب؛
    # تقی بن نجم حلبی، ابوالصلاح؛
     
    # جعفر بن علی بن جعفر حسینی، ابوابراهیم یا ابوالحسن؛
    4. اسماعيل بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه قمى، ابوابراهيم؛
    # حسن بن حسین بن بابویه قمی، معروف به حسکا؛
     
    # حسن بن عبدالعزیز بن حسن جبهانی، ابومحمّد، معروف به معدّل؛
    5. بركة بن محمّد بن بركة اسلامى، ابوالخير؛
    # ابوالحسن لؤلوئی؛
     
    # حسن بن محمّد بن حسن طوسی، ابوعلی، معروف به مفید ثانی (فرزند شیخ طوسی)؛
    6. تقى بن نجم حلبى، ابوالصلاح؛
    # حسن بن مهدی سلیقی، ابوطالب؛
     
    # حسین بن فتح واعظ بکرآبادی جرجانی؛
    7. جعفر بن على بن جعفر حسينى، ابوابراهيم يا ابوالحسن؛
    # حسین بن مظفّر بن علی حمدانی (/همدانی)، ابوعبداللَّه؛
     
    # سید ذوالفقار بن محمّد بن معبدحسینی مروزی، ابوالصمصام؛
    8. حسن بن حسين بن بابويه قمى، معروف به حسكا؛
    # زید بن علی بن حسین حسینی؛
     
    # سید زین بن داعی حسینی؛
    9. حسن بن عبدالعزيز بن حسن جبهانى، ابومحمّد، معروف به معدّل؛
    # سلیمان بن حسن بن سلمان صهرشتی، ابوالحسن؛
     
    # شهرآشوب مازندرانی سروی؛
    10. ابوالحسن لؤلوئى؛
    # صاعد بن ربیعة بن ابی‌غانم؛
     
    # عبدالجبّار بن علی نیشابوری مقرئ؛
    11. حسن بن محمّد بن حسن طوسى، ابوعلى، معروف به مفيد ثانى (فرزند شيخ طوسى)؛
    # عبدالعزیز بن نحریر عبدالعزیز بن برّاج، ابوالقاسم؛
     
    # عبدالرحمان بن احمد نیشابوری خزاعی، ابومحمّد یا ابوعبداللَّه؛
    12. حسن بن مهدى سليقى، ابوطالب؛
    # عبیداللَّه بن حسین بن بابویه قمی، ابوالقاسم؛
     
    # علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری نیشابوری، ابوالحسن؛
    13. حسين بن فتح واعظ بكرآبادى جرجانى؛
    # غازی بن احمد بن ابی‌منصور سامانی؛
     
    # کردی بن عکبرین کردی فارسی، ملقّب به حلبی؛
    14. حسين بن مظفّر بن على حمدانى (/همدانى)، ابوعبداللَّه؛
    # محمّد بن احمد بن شهریار، ابوعبداللَّه؛
     
    # ابومحمّد بن حسن بن عبدالواحد عین زربی؛
    15. سيد ذوالفقار بن محمّد بن معبد حسينى مروزى، ابوالصمصام؛
    # محمّد بن حسن بن علی فتّال فارسی نیشابوری؛
     
    # محمّد بن عبدالقادر بن محمّد، ابوالصلت؛
    16. زيد بن على بن حسين حسينى؛
    # محمّد بن ابی‌القاسم طبری آملی کجی، ابوجعفر؛
     
    # محمّد بن علی بن حسن حلبی، ابوجعفر؛
    17. سيد زين بن داعى حسينى؛
    # محمّد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی، ابوجعفر؛
     
    # محمّد بن علی بن عثمان کراجکی، ابوالفتح؛
    18. سليمان بن حسن بن سلمان صهرشتى، ابوالحسن؛
    # محمّد بن هبةاللَّه بن جعفر ورّاق طرابلسی، ابوعبداللَّه؛
     
    # مطهّر بن ابی‌القاسم بن ابی‌الفضل محمّد بن حسینی دیباجی، ابوالحسن؛
    19. شهرآشوب مازندرانى سروى؛
    # منتهی بن ابی‌زید بن کیابَکی حسینی جرجانی کجی، ابوالمفضّل؛
     
    # منصور بن حسین آبی، ابوسعد؛
    20. صاعد بن ربيعة بن ابى‌غانم؛
    # ناصر بن عبدالرضا بن محمّد بن عبداللَّه علوی حسینی، ابوابراهیم؛
     
    21. عبدالجبّار بن على نيشابورى مقرئ؛
     
    22. عبدالعزيز بن نحرير عبدالعزيز بن برّاج، ابوالقاسم؛
     
    23. عبدالرحمان بن احمد نيشابورى خزاعى، ابومحمّد يا ابوعبداللَّه؛
     
    24. عبيداللَّه بن حسين بن بابويه قمى، ابوالقاسم؛
     
    25. على بن عبدالصمد تميمى سبزوارى نيشابورى، ابوالحسن؛
     
    26. غازى بن احمد بن ابى‌منصور سامانى؛
     
    27. كردى بن عكبرين كردى فارسى، ملقّب به حلبى؛
     
    28. محمّد بن احمد بن شهريار، ابوعبداللَّه؛
     
    29. ابومحمّد بن حسن بن عبدالواحد عين زربى؛
     
    30. محمّد بن حسن بن على فتّال فارسى نيشابورى؛
     
    31. محمّد بن عبدالقادر بن محمّد، ابوالصلت؛
     
    32. محمّد بن ابى‌القاسم طبرى آملى كجى، ابوجعفر؛
     
    33. محمّد بن على بن حسن حلبى، ابوجعفر؛
     
    34. محمّد بن على بن حمزه طوسى مشهدى، ابوجعفر؛
     
    35. محمّد بن على بن عثمان كراجكى، ابوالفتح؛
     
    36. محمّد بن هبةاللَّه بن جعفر ورّاق طرابلسى، ابوعبداللَّه؛
     
    37. مطهّر بن ابى‌القاسم بن ابى‌الفضل محمّد بن حسينى ديباجى، ابوالحسن؛
     
    38. منتهى بن ابى‌زيد بن كيابَكى حسينى جرجانى كجى، ابوالمفضّل؛
     
    39. منصور بن حسين آبى، ابوسعد؛
     
    40. ناصر بن عبدالرضا بن محمّد بن عبداللَّه علوى حسينى، ابوابراهيم؛
     
    و...
    و...
    {{پایان}}


    == تأليفات ==
    == وفات شیخ طوسی ==


    مصادر تراجم، در تاریخ وفات شیخ طوسی اختلاف دارند. در این‌باره تواریخ متعددی نقل شده که عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بیشتر مصادر و معتبرترین آنها، سال «460ق» ذکر کرده‌اند. اینکه او در شب دوشنبه، ۲۲ محرم 460ق درگذشت <ref> [https://tarikh.inoor.ir/fa/event/page/2G9KK/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%DB%8C%D8%AE_%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C ر.ک: پایگاه جامع تاریخ]</ref> و شاگردانش حسن بن مهدی سلیقی، حسن بن عبدالواحد عین زربی، و ابوالحسن لولوی او را غسل داده و در خانه‌اش دفن کردند و طبق وصیتش این خانه به مسجد تبدیل شد و امروزه به جامع الشیخ الطوسی مشهور است و  ‌طى ده ‌قرن گذشته ‌یكى از مراكز تدریس حوزه نجف شمرده مى‌‌شود.


    الف)- حديث:
    == آثار ==


    1. تهذيب الأحكام؛
    === حدیث ===
    # تهذیب الأحکام؛
    # الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار؛
    # الأمالی.


    2. الاستبصار في ما اختلف من الأخبار؛
    === رجال ===
    # اختیار الرجال؛
    # الرجال (معروف به رجال الطوسی)؛
    # فهرست أسماء مصنّفی الشیعة (معروف به الفهرست).


    3. الأمالي.
    === کلام و امامت ===
    {{ستون-شروع|2}}
    # تلخیص الشافی؛
    # الغیبة؛
    # المفصح بالإمامة؛
    # الاقتصاد فی ما یجب علی العباد؛
    # النقص علی ابن شاذان فی مسئلة الغارّ؛
    # مقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام؛
    # شرح مقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام؛
    # ما یعلّل و ما لا یعلّل؛
    # أصول العقائد؛
    # المسائل فی الفرق بین النبی و الإمام؛
    # المسائل الرازیة فی الوعید؛
    # ما لا یسع المکلّف الإخلال به؛
    # تمهید الأصول؛
    # کتاب الکافی؛
    # تعلیق ما لا یسع؛
    # مسئلة فی الحسن و القبح؛
    # ثلاثون مسئلة کلامیة؛
    # اصطلاحات المتکلّمین؛
    # الاستیفاء فی الإمامة.
    {{پایان}}
    === فقه ===
    # النهایة فی مجرّد الفقه و الفتاوی؛
    # المبسوط فی الفقه؛
    # الإیجاز فی الفرائض؛
    # الجمل و العقود؛
    # المسائل الجنبلانیة؛
    # المسائل الحائریة؛
    # المسائل الحلبیة؛
    # مسئلة فی تحریم الفقّاع؛
    # کتاب الخلاف؛
    # عمل الیوم و اللیلة.


    ب)- رجال:
    === اصول فقه ===
    # العُدّة فی أصول الفقه؛
    # شرح الشرح؛
    # مسئلة فی العمل بخبر الواحد؛


    1. اختيار الرجال؛
    === دعا و عبادات ===
    # مصباح المتهجّد؛
    # مختصر المصباح.


    2. الرجال (معروف به رجال الطوسي)؛
    === تفسیر ===


    3. فهرست أسماء مصنّفي الشيعة (معروف به الفهرست).
    التبیان فی تفسیر القرآن.


    ج)- كلام و امامت:  
    === متفرّقه ===
    # مقتل الحسین(ع)؛
    # مختصر فی مقتل الحسین(ع)؛
    # مختصر أخبار المختار بن أبی‌عبیدة؛
    # مسئلة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة؛
    # أنس الوحید؛
    # المسائل الإلیاسیة؛
    # مسائل ابن البرّاج؛
    # المسائل القمّیة؛
    # مسئلة فی الأحوال؛<ref>ر.ک: رحمان ستایش، محمدکاظم، ص179-192</ref>


    1. تلخيص الشافي؛
    ==پانويس ==
    <references />


    2. الغيبة؛


    3. المفصح بالإمامة؛
    == منابع مقاله ==
     
    #رحمان ستایش، محمدکاظم، بازشناسی منابع اصلی رجال شیعه، قم، مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول، 1384ش.
    4. الاقتصاد في ما يجب على العباد؛
    #[https://tarikh.inoor.ir/fa/event/page/2G9KK/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%DB%8C%D8%AE_%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C پایگاه جامع تاریخ]
     
    5. النقص على ابن شاذان في مسئلة الغارّ؛
     
    6. مقدّمة في المدخل إلى علم الكلام؛
     
    7. شرح مقدّمة في المدخل إلى علم الكلام؛
     
    8. ما يعلّل و ما لا يعلّل؛
     
    9. أصول العقائد؛
     
    10. المسائل في الفرق بين النبي و الإمام؛
     
    11. المسائل الرازية في الوعيد؛
     
    12. ما لا يسع المكلّف الإخلال به؛
     
    13. تمهيد الأصول؛
     
    14. كتاب الكافي؛
     
    15. تعليق ما لا يسع؛
     
    16. مسئلة في الحسن و القبح؛
     
    17. ثلاثون مسئلة كلامية؛
     
    18. اصطلاحات المتكلّمين؛
     
    19. الاستيفاء في الإمامة.
     
    د)- فقه:
     
    1. النهاية في مجرّد الفقه و الفتاوي؛
     
    2. المبسوط في الفقه؛
     
    3. الإيجاز في الفرائض؛
     
    4. الجمل و العقود؛
     
    5. المسائل الجنبلانية؛
     
    6. المسائل الحائرية؛
     
    7. المسائل الحلبية؛
     
    8. مسئلة في تحريم الفقّاع؛
     
    9. كتاب الخلاف؛
     
    10. عمل اليوم و الليلة.
     
    ه)- اصول فقه:  
     
    1. العُدّة في أصول الفقه؛
     
    2. شرح الشرح؛


    3. مسئلة في العمل بخبر الواحد؛
    {{الگو:آثار شیخ طوسی}}
    {{فقیهان شیعه}}
    {{متکلمان شیعه}}
    {{مفسران شیعه}}
    {{محدثان شیعه}}
    {{جوامع روایی شیعه}}


    و)- دعا و عبادات:
    ==وابسته‌ها==
     
    {{وابسته‌ها}}
    1. مصباح المتهجّد؛
     
    2. مختصر المصباح.
     
    ز)- تفسير:
     
    التبيان في تفسير القرآن.
     
    ح)- متفرّقه:
     
    1. مقتل الحسين(ع)؛
     
    2. مختصر في مقتل الحسين(ع)؛
     
    3. مختصر أخبار المختار بن أبى‌عبيدة؛
     
    4. مسئلة في وجوب الجزية على اليهود و المنتمين إلى الجبابرة؛
     
    5. أنس الوحيد؛
     
    6. المسائل الإلياسية؛
     
    7. مسائل ابن البرّاج؛
     
    8. المسائل القمّية؛
     
    9. مسئلة في الأحوال (ر.ك: رحمان ستايش، محمدكاظم، ص179-192).
     
    == منابع مقاله ==


    [[جواهر الفقه]]


    رحمان ستايش، محمدكاظم، بازشناسى منابع اصلى رجال شيعه، قم، مؤسسه علمى - فرهنگى دارالحديث، چاپ اول، 1384ش.
    [[جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه)]]


    [[إيضاح المصباح لأهل الصلاح]]


    == وابسته‌ها ==
    [[اختیار معرفة الرجال]]  
    [[جواهر الفقه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده


    [[اختیار معرفة الرجال]] / نوع اثر: کتاب / نقش: خلاصه کننده
    [[تهذیب الأحکام]]  


    [[تهذيب الأحكام]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[العُدة فی أصول الفقه]]  


    [[العُدة فی أصول الفقه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد]]  


    [[الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تلخیص الشافی]]  


    [[تلخیص الشافي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا (تتمة کتاب الفهرست للشیخ أبی جعفر الطوسی)]]  


    [[معالم العلماء في فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا (تتمة کتاب الفهرست للشیخ أبي جعفر الطوسي)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[رسائل الشیخ الطوسی]]  


    [[رسائل الشیخ الطوسي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[المبسوط فی فقه الامامیه]]  


    [[المبسوط فی فقه الامامیه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الخلاف]]  


    [[الخلاف]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد]]  


    [[الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الجمل و العقود فی العبادات]]  


    [[الجمل و العقود فی العبادات]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی]]  


    [[النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الجمل و العقود فی العبادات/ترجمه]]  


    [[الجمل و العقود فی العبادات/ترجمه]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[النهایة و نکتها]]  


    [[النهایة و نکتها]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[کشف الأسرار فی شرح الإستبصار]]  


    [[کشف الأسرار في شرح الإستبصار]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الإستبصار فیما اختلف من الأخبار]]  


    [[الإستبصار فيما اختلف من الأخبار]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الأمالي (طوسی، محمد بن حسن)]]  


    [[الأمالي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[رجال الطوسی]]  


    [[رجال الطوسي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[رجال الطوسي (محقق: بحرالعلوم)]]


    [[اختیار معرفة الرجال]] / نوع اثر: کتاب / نقش: تلخيص
    [[اختیار معرفة الرجال]]


    [[الغيبة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الغيبة (للطوسی)]]  


    [[الفهرست]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الفهرست (طوسی، محمد بن حسن)]]


    [[مصباح المتهجد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الفهرست شیخ طوسی]]  


    [[التبيان في تفسير القرآن]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مصباح المتهجد]]  


    [[المنتخب من تفسير القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مختصر مصباح المتهجد في عمل السنة، الشهير ب «المصباح الصغير»]]  


    [[معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[التبیان فی تفسیر القرآن]]  


    [[فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان]]  


    [[ترجمه کتاب الغیبة (للطوسی)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مبانی رفع تعارض اخبار از ديدگاه شيخ طوسی در استبصار]]


    [[المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ جامعه مدرسین)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال]]  


    [[تهذیب الاحکام ( تحقیق غفاری )]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول]]  


    [[تجرید المنطق]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[ترجمه کتاب الغيبة]]  


    [[الأمالي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ جامعه مدرسین)]]  


    [[التبیان فی تفسیر القرآن (چاپ جامعه مدرسین)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تهذیب الاحکام (تحقیق غفاری)]]  


    [[الموسوعة الرجالیة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی]]


    [[گزیده تهذیب]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تجرید المنطق]]  


    [[الأمالى (طوسى، ترجمه حسن زاده)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الأمالی]]  


    [[تمهید الاصول در علم کلام اسلامی : شرح بخش نظری رساله «جمل العلم و العمل» تالیف سید مرتضی علی بن الحسین الموسوی]] / نوع اثر: کتاب / نقش: شارح
    [[التبیان فی تفسیر القرآن (چاپ جامعه مدرسین)]]  


    [[الکتب الاربعه(الكافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحكام، الـاستبصار)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الموسوعة الرجالیة]]  


    [[تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه (رحلی)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[گزیده تهذیب]]  


    [[رجال الطوسي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الأمالی (طوسی، ترجمه حسن زاده)]]  


    [[العده فی اصول الفقه ( یک جلدی )]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تمهید الاصول در علم کلام اسلامی: شرح بخش نظری رساله «جمل العلم و العمل» تأليف سید مرتضی علی بن الحسین الموسوی]]  


    [[تمهید الاصول فی علم الکلام]] / نوع اثر: کتاب / نقش: شارح
    [[الکتب الاربعه (الکافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، الاستبصار)]]  


    [[الفهرست]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه (رحلی)]]  


    [[اختيار معرفة الرجال المعروف برجال الکشي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: برگزیده
    [[العده فی اصول الفقه (یک جلدی)]]  


    [[الفهرست]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تمهید الاصول فی علم الکلام]]  


    [[مصباح المتهجد (چاپ بيروت)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی]] برگزیده


    [[أمالي الشيخ الطوسي (طبع قدیم)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مصباح المتهجد (چاپ بیروت)]]  


    [[ مصباح المتهجد و سلاح المتعبد: بضمیمه کتاب الباب الحادی عشر]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[أمالی الشیخ الطوسی (طبع قدیم)]]  


    [[تهذيب الأحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد( بیروت)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مصباح المتهجد و سلاح المتعبد: بضمیمه کتاب الباب الحادی عشر]]  


    [[مجموعه سه رساله در حفظ الصحه و سه رساله در مجربات]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید(بیروت)]]  


    [[مسائل هامة من کتاب الخلاف]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مجموعه سه رساله در حفظ الصحه و سه رساله در مجربات]]  


    [[اقتصاد ترجمه الإقتصاد إلي طريق الرشاد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[مسائل هامة من کتاب الخلاف]]  


    [[ الاقتصاد فیما یجب علی العباد]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[اقتصاد، ترجمه الاقتصاد إلی طريق الرشاد]]  


    [[اختيار معرفة الرجال المعروف برجال الکشي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: خلاصه کننده
    [[الاقتصاد فیما یجب علی العباد]]  


    [[شرح المقدمة فی الکلام]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی]]  


    [[تلخیص الشافی]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[شرح المقدمة فی الکلام]]  


    [[تلخیص الشافي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[تلخیص الشافی]]  


    [[رجال اسانید، او، طبقات رجال کتاب التهذیب لشیخ الطوسی]] / نوع اثر: کتاب / نقش: --
    [[رجال أسانيد أو طبقات رجال كتاب التهذيب للشيخ الطوسي]] -


    [[الإستبصار فيما اختلف من الأخبار]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[الإستبصار فیما اختلف من الأخبار]]  


    [[الإستبصار فيما اختلف من الأخبار]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[المبسوط فی فقه الامامیة]]  


    [[ المبسوط فی فقه الامامیة]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی با ترجمه فارسی آن]]  


    [[الإستبصار فیما اختلف من الأخبار]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[منهج الشيخ أبي جعفر الطوسي في تفسير القرآن الکريم]]


    [[رجال الطوسي]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده


    [[النهایة في مجرد الفقه و الفتاوی با ترجمه فارسی آن]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده


    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:مراجع تقلید]]
    [[رده:محدثان]]
    [[رده:متکلمان]]
    [[رده:مفسران شیعه]]
    [[رده:متکلمان شیعه]]
    [[رده:مهدویت‌پژوهان]]

    نسخهٔ ‏۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۹

    طوسی، محمد بن حسن
    مقبره شیخ طوسی در نجف اشرف
    مقبره شیخ طوسی در نجف اشرف
    نام‌های دیگرش‍ی‍خ‌ ال‍طای‍ف‍ه، ش‍ی‍خ‌ طوس‍ی‌، طوس‍ی‌، اب‍وج‍ع‍ف‍ر م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍س‍ن‌
    نام پدرحسن
    ولادت374ش
    محل تولدخراسان
    رحلتشب دوشنبه، ۲۲ محرم 460ق
    اطلاعات علمی
    اساتیدشیخ مفید، حسین بن عبیداللَّه غضایری، سید مرتضی علم‌الهدی
    برخی آثار‏اقتصاد، ترجمه الاقتصاد إلی طريق الرشاد، ‏الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ‏الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، ‏الأمالي (طوسی)
    برای دیگر کاربردها، شیخ الطائفه (ابهام زدایی) را ببینید.
    برای دیگر کاربردها، طوسی (ابهام زدایی) را ببینید.

    ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 -460ق)، معروف به شیخ طوسی، و شیخ‌الطائفه، کنیه او ابوجعفر، از بزرگترین محدثان و فقیهان شیعه. وی نویسنده دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. 

    ولادت

    در ماه رمضان سال 385ق در طوس به دنیا آمد و در همان جا بزرگ شد. طوس در آن زمان، یکی از مراکز علمی مهمّ خراسان بود. وی تا سال 408ق؛ یعنی تا 23 سالگی، در همان طوس زیست و احتمالا علوم ادبی، فقه، اصول، حدیث و کلام را تا آن تاریخ در همان طوس خوانده است.

    مهاجرت به بغداد

    وی در سال 408ق به بغداد مهاجرت کرد. ورود شیخ طوسی به این شهر، در زمانی بود که مردان علم و فکر و ادب با دیدگاه‌های مختلف در آنجا حضور داشتند و علوم عقلی و نقلی را در مراکز علمی بغداد تدریس می‌کردند.

    در آن زمان، شیخ مفید (338-413ق) رهبری فکری شیعه امامی‌مذهب را بر عهده داشت و مجلس درس او محلّ حضور نخبگان فرهنگی و صاحب‌نظران برجسته آن عصر بود. حتّی عالمان سایر گروه‌های مذهبی هم در جلسه درس او حضور داشتند. سید مرتضی علم‌الهدی (م 436ق) نیز - که در فنّ مناظره، شاگرد شیخ مفید بود - مجلسی داشت که در آن، میان دانشمندان تمام مذاهب، مناظره صورت می‌گرفت. بنابراین، وجود فضای فرهنگی اصیل و درعین‌حال، نوآوری‌های بسیار در بغداد، موجب جلب توجّه شیخ طوسی به بغداد و مهاجرت وی به آن شهر شد، همچنان‌که سنّت سفر برای علم‌آموزی را هم نباید از نظر دور بداریم. در آن عصر، فقها برای تکمیل معلوماتشان به دیگر مناطق اسلامی برای تحصیل و تدریس سفر می‌کردند، به‌خصوص بغداد که مرکز خلافت و مرکز تمدّن اسلامی بزرگ آن روز بود؛ ازاین‌رو، بغداد، بزرگان نام‌آور و برجسته‌ای را از مذاهب مختلف در خود جای داده بود.

    این شرایط باعث شد که عالمان بسیاری و از جمله شیخ طوسی، به بغداد مهاجرت نمودند. البتّه استقرار حکومت آل بویه در بغدادِ آن عصر نیز در اقبال شیخ طوسی به آن شهر، بی‌تأثیر نبوده است.

    برخی از اساتید شیخ طوسی

    شیخ طوسی رحمه‌الله با ورود به بغداد، در مجلس درس شیخ مفید - که در آن زمان، شیخ متکلّمان و فقیهان شیعه و رئیس آنها شناخته می‌شد - شرکت کرد. او به مدّت پنج سال از درس شیخ مفید در اصول و کلام استفاده کرد و در همین دوره، تألیف کتاب «تهذیب الأحکام»(شرح کتاب «المقنعة» اثر شیخ مفید) را آغاز کرد. در این شرح، تأثیر جوّ کلامی بغداد بر شیخ طوسی، مشهود است.

    همچنین شیخ طوسی در طول این مدّت، از درس حسین بن عبیداللَّه غضایری (م 411ق) و محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس (م بعد 411ق) و دیگر اساتید شیعه و اهل سنّت استفاده کرده است؛ همچنان‌که آنان هم از او استفاده بردند و از همین روست که شاگردان بسیاری از مذاهب مختلف، از درس شیخ طوسی استفاده نموده‌اند. در بغداد، سیصد نفر از مذاهب مختلف، در شمار شاگردان شیخ طوسی ذکر گردیده‌اند. پس از وفات شیخ مفید در سال 413ق، رهبری شیعیان امامی‌مذهب به سید مرتضی علم‌الهدی (413-436ق) رسید. او برجسته‌ترین شاگرد شیخ مفید بود.

    شیخ طوسی در عصر شاگردی‌اش نزد سید مرتضی، کتاب «تلخیص الشافی» را - که انتخاب و ساده‌سازی کتاب سید مرتضی به نام «الشافی» بود - تألیف نمود. شیخ طوسی این کتاب را در سال 432ق به اتمام رساند.

    شیخ طوسی کتاب «الرجال» و کتاب «الفهرست (طوسي)» را نیز در عصر سید مرتضی تألیف نموده است؛ چراکه در کتاب «الرجال» در شرح حال سید مرتضی با تعبیرات: «أدام اللَّه تعالی أیامه» و «مدّ اللَّه فی عمره» از وی یاد کرده است.

    شیخ طوسی در این دوره، از دروس اساتید دیگری هم استفاده کرد. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار (م 414ق)، محمّد بن محمّد بن محمّد بن مخلّد (م 419ق)، احمد بن عبدون معروف به ابن حاشر (م 423ق) و محمّد بن احمد بن شاذان (م 425ق) نیز از اساتید وی بوده‌اند.

    شیخ طوسی و زعامت مرجعیت شیعه

    پس از وفات سید مرتضی در سال 436ق، رهبری شیعیان به شیخ طوسی رسید. او تا سال 448ق در بغداد این وظیفه را برعهده داشت و در طول این دوازده سال، فعالیت‌های علمی فراوانی را در بغداد انجام داد. خلیفه عبّاسی القائم‌بأمراللَّه (422-467ق) کرسی تدریس کلام را به وی اعطا کرد. این کرسی تدریس، تنها به عدّه کمی از بزرگان علما و رئیس علمای هر عصر داده می‌شد. این تقدیر خلیفه از شیخ طوسی، حسادت عدّه‌ای را برانگیخت و در نزد خلیفه به سعایت از وی پرداختند و او را متّهم کردند که در کتاب «مصباح المتهجّد» در دعای روز عاشورا، به صحابه به‌گونه‌ای نامناسب حمله نموده است.

    این نکته باعث شد که خلیفه شیخ طوسی را به‌همراه کتاب مصباحش فرابخواند. شیخ طوسی در حضور خلیفه این اتّهام را نفی کرد؛ لیکن خلیفه این عبارت از دعا را به وی نشان داد که: «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِی ثُمَ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ وَ الْعَنْ یزیدَ خامِساً».

    شیخ طوسی پاسخ داد: مراد از این عبارت، آنچه سخن‌چینان فهمیده‌اند، نیست؛ بلکه مراد از اوّل ظالم، قابیل (قاتل هابیل، که اوّلین قاتل بود و این سنّت را بنا نهاد) و مراد از دومی، قاتل ناقه حضرت صالح (که نام وی قیدار بن سالف بوده) و مراد از سومی، قاتل یحیی بن زکریا و مراد از چهارمی، عبدالرحمان بن ملجم (قاتل علی(ع)) است. این پاسخ، موجب اعتماد خلیفه به صداقت شیخ طوسی شد؛ پس او را اکرام و احترام کرد و از سخن‌چینان انتقام گرفت. به‌واقع، تهمت‌ها و دشنام‌ها در این عصر بازار گرمی داشت؛ چنان‌که بسیاری از نویسندگان آن عصر با شیخ مفید چنین برخورد کردند. این زمینه‌ها باعث شد که بغداد به‌عنوان محلّ بروز این فتنه‌ها درآید. با ورود سلجوقیان به بغداد در سال 447ق، راه برای پرورش فتنه باز شد و در سال 448ق فتنه‌ها به اوج خود رسید؛ تا جایی که شیخ طوسی نیز از این غائله در امان نماند؛ خانه او را خراب کردند و سوزاندند، کتاب‌ها، آثار و دفترهایش را در چند نوبت آتش زدند و کرسی تدریس او را که خلیفه به وی اعطا کرده بود، سوزاندند.

    مهاجرت به نجف اشرف

    شیخ طوسی در سال 448ق، پس از فتنه بغداد، به نجف اشرف مهاجرت کرد. وی دوازده سال نیز در این شهر، کرسی تدریس و نیز رهبری و مرجعیت دینی را در اختیار داشت. وی در نجف اشرف، زمینه حرکت علمی وسیعی را یافت که از آن به نیکی استفاده نمود و حوزه علمیه بزرگ شیعه را در آن شهر پایه‌ریزی کرد.

    وی در همین دوره، کتاب «الخلاف» را تألیف کرد که در آن آرای مذاهب مختلف را گزارش و نقد نمود.

    او هر روز درس‌های خود را در حرم امیر مؤمنان(ع) برگزار می‌کرد؛ ضمن اینکه کتاب‌های متعدّدی را نیز در این دوره تا آخر عمرش به عالم اسلام ارائه نمود. وی کتاب «الأمالی» را در سال 458ق؛ یعنی دو سال پیش از فوتش بر شاگردان املا کرد. وی همچنین تألیف کتابی‌ با عنوان «شرح الشرح» در اصول فقه را در دست داشت که کتابی مفصّل در این دانش بود؛ لیکن موفّق به اتمام آن نشد.

    اساتید

    می‌توان اساتید شیخ را در چهار گروه، دسته‌بندی کرد:

    الف)- مشایخ اجازه: اساتیدی که به شیخ طوسی اجازه داده‌اند تا کتاب‌های خودشان و یا کتاب‌های دیگران را که آنان اجازه نقل آنها را داشتند، نقل کند.

    ب)- مشایخ سماع: اساتیدی که شیخ طوسی از آنها حدیث شنیده است. شیخ طوسی، این اساتید را دیده، در درس آنان شرکت کرده و از آنان حدیث یا مطلبی را شنیده است.

    ج)- اساتیدی که شیخ طوسی کتاب‌هایی را بر آنان خوانده و عرضه نموده است و به این ترتیب، آنها را فراگرفته (تحمّل کرده) است.

    د)- اساتیدی که شیخ طوسی در اسناد کتب روایی یا در لابه‌لای سایر تألیفاتش از آنان نامی نبرده است؛ لیکن کتب تراجم، در شرح حال‌های شیخ طوسی، این اشخاص را به‌عنوان اساتید وی نام برده‌اند. اینان احتمالا به استناد اطّلاعات کتب مفقودشده شیخ طوسی شناسایی شده‌اند.

    به‌هرحال، اشخاص زیر به‌عنوان مشایخ شیخ طوسی، شناخته شده‌اند:


    1. احمد بن ابراهیم قزوینی؛
    2. احمد بن عبدالواحد بن احمد بزّاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون؛
    3. احمد بن محمّد بن موسی بن صلت اهوازی، معروف به ابن ابی‌الصلت؛
    4. جعفر بن الحسین بن حسکه قمی، ابوالحسین؛
    5. ابوحازم نیشابوری؛
    6. ابوالحسن صفّار یا ابن الصفّار؛
    7. حسن بن قاسم محمّدی، ابومحمّد؛
    8. حسن بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن اشناس، ابوعلی؛
    9. حسن بن محمّد بن یحیی فحّام یا ابن الفحّام؛
    10. حسنبش مقرئ، ابوالحسین؛
    11. حسین بن ابراهیم قزوینی، ابوعبداللَّه؛
    12. حسین بن ابراهیم قمی، ابوعبداللَّه، معروف به ابن الخیاط یا ابن الحنّاط؛
    13. حسین بن عبیداللَّه بن ابراهیم غضایری، ابوعبداللَّه؛
    14. حسین بن ابی‌محمّد هارون بن موسی تلّعکبری؛
    15. ابوالحسین بن سوار مغربی؛
    16. حمویه بن علی بن حمویه بصری، ابوعبداللَّه؛
    17. ابوطالب بن غرور؛
    18. ابوالطیب طبری حویری قاضی؛
    19. ابوعبداللَّه، اخو سروه؛
    20. ابوعبداللَّه بن فارسی؛
    21. عبدالحمید بن محمّد مقرئ نیشابوری، ابومحمّد؛
    22. عبدالواحد بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن مهدی، ابوعمرو؛
    23. علی بن احمد بن عمر بن حفص مقرئ، معروف به ابن الحمّامی؛
    24. علی بن احمد بن محمّد بن ابی‌جید قمی؛
    25. علی بن حسین بن موسی بن محمّد، ابوالقاسم، علم‌الهدی، معروف به سید مرتضی؛
    26. علی بن شبل بن اسد وکیل، ابوالقاسم؛
    27. علی بن ابی‌علی محسن بن علی تنّوخی، ابوالقاسم؛
    28. علی بن محمّد بن عبداللَّه بن بشران معدّل، ابوالحسین؛
    29. محمّد بن احمد بن شادان، ابوالحسن؛
    30. محمّد بن احمد بن ابی‌الفوارس، ابوالفتح؛
    31. محمّد بن علی بن حشیش، ابوالحسین؛
    32. محمّد بن محمّد بن محمّد بن مَخلد، ابوالحسن؛
    33. محمّد بن محمّد بن نعمان، ابوعبداللَّه، معروف به شیخ مفید؛
    34. محمّد بن سلیمان حمرانی؛
    35. محمّد بن سنان؛
    36. ابومنصور سکری؛
    37. هلال بن محمّد بن جعفر حفّار، ابوالفتح.

    شاگردان

    1. آدم بن یونس بن ابی‌المهاجر نسفی؛
    2. احمد بن الحسین بن احمد نیشابوری، ابوبکر؛
    3. اسحاق بن محمّد بن حسن بن حسین بن بابویه قمی، ابوطالب؛
    4. اسماعیل بن محمّد بن حسن بن حسین بن بابویه قمی، ابوابراهیم؛
    5. برکة بن محمّد بن برکة اسلامی، ابوالخیر؛
    6. تقی بن نجم حلبی، ابوالصلاح؛
    7. جعفر بن علی بن جعفر حسینی، ابوابراهیم یا ابوالحسن؛
    8. حسن بن حسین بن بابویه قمی، معروف به حسکا؛
    9. حسن بن عبدالعزیز بن حسن جبهانی، ابومحمّد، معروف به معدّل؛
    10. ابوالحسن لؤلوئی؛
    11. حسن بن محمّد بن حسن طوسی، ابوعلی، معروف به مفید ثانی (فرزند شیخ طوسی)؛
    12. حسن بن مهدی سلیقی، ابوطالب؛
    13. حسین بن فتح واعظ بکرآبادی جرجانی؛
    14. حسین بن مظفّر بن علی حمدانی (/همدانی)، ابوعبداللَّه؛
    15. سید ذوالفقار بن محمّد بن معبدحسینی مروزی، ابوالصمصام؛
    16. زید بن علی بن حسین حسینی؛
    17. سید زین بن داعی حسینی؛
    18. سلیمان بن حسن بن سلمان صهرشتی، ابوالحسن؛
    19. شهرآشوب مازندرانی سروی؛
    20. صاعد بن ربیعة بن ابی‌غانم؛
    21. عبدالجبّار بن علی نیشابوری مقرئ؛
    22. عبدالعزیز بن نحریر عبدالعزیز بن برّاج، ابوالقاسم؛
    23. عبدالرحمان بن احمد نیشابوری خزاعی، ابومحمّد یا ابوعبداللَّه؛
    24. عبیداللَّه بن حسین بن بابویه قمی، ابوالقاسم؛
    25. علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری نیشابوری، ابوالحسن؛
    26. غازی بن احمد بن ابی‌منصور سامانی؛
    27. کردی بن عکبرین کردی فارسی، ملقّب به حلبی؛
    28. محمّد بن احمد بن شهریار، ابوعبداللَّه؛
    29. ابومحمّد بن حسن بن عبدالواحد عین زربی؛
    30. محمّد بن حسن بن علی فتّال فارسی نیشابوری؛
    31. محمّد بن عبدالقادر بن محمّد، ابوالصلت؛
    32. محمّد بن ابی‌القاسم طبری آملی کجی، ابوجعفر؛
    33. محمّد بن علی بن حسن حلبی، ابوجعفر؛
    34. محمّد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی، ابوجعفر؛
    35. محمّد بن علی بن عثمان کراجکی، ابوالفتح؛
    36. محمّد بن هبةاللَّه بن جعفر ورّاق طرابلسی، ابوعبداللَّه؛
    37. مطهّر بن ابی‌القاسم بن ابی‌الفضل محمّد بن حسینی دیباجی، ابوالحسن؛
    38. منتهی بن ابی‌زید بن کیابَکی حسینی جرجانی کجی، ابوالمفضّل؛
    39. منصور بن حسین آبی، ابوسعد؛
    40. ناصر بن عبدالرضا بن محمّد بن عبداللَّه علوی حسینی، ابوابراهیم؛

    و...

    وفات شیخ طوسی

    مصادر تراجم، در تاریخ وفات شیخ طوسی اختلاف دارند. در این‌باره تواریخ متعددی نقل شده که عبارتند از: «458ق»، «459ق»، «461ق»، «465»، «466ق» و «460ق». بیشتر مصادر و معتبرترین آنها، سال «460ق» ذکر کرده‌اند. اینکه او در شب دوشنبه، ۲۲ محرم 460ق درگذشت [۱] و شاگردانش حسن بن مهدی سلیقی، حسن بن عبدالواحد عین زربی، و ابوالحسن لولوی او را غسل داده و در خانه‌اش دفن کردند و طبق وصیتش این خانه به مسجد تبدیل شد و امروزه به جامع الشیخ الطوسی مشهور است و ‌طى ده ‌قرن گذشته ‌یكى از مراكز تدریس حوزه نجف شمرده مى‌‌شود.

    آثار

    حدیث

    1. تهذیب الأحکام؛
    2. الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار؛
    3. الأمالی.

    رجال

    1. اختیار الرجال؛
    2. الرجال (معروف به رجال الطوسی)؛
    3. فهرست أسماء مصنّفی الشیعة (معروف به الفهرست).

    کلام و امامت

    1. تلخیص الشافی؛
    2. الغیبة؛
    3. المفصح بالإمامة؛
    4. الاقتصاد فی ما یجب علی العباد؛
    5. النقص علی ابن شاذان فی مسئلة الغارّ؛
    6. مقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام؛
    7. شرح مقدّمة فی المدخل إلی علم الکلام؛
    8. ما یعلّل و ما لا یعلّل؛
    9. أصول العقائد؛
    10. المسائل فی الفرق بین النبی و الإمام؛
    11. المسائل الرازیة فی الوعید؛
    12. ما لا یسع المکلّف الإخلال به؛
    13. تمهید الأصول؛
    14. کتاب الکافی؛
    15. تعلیق ما لا یسع؛
    16. مسئلة فی الحسن و القبح؛
    17. ثلاثون مسئلة کلامیة؛
    18. اصطلاحات المتکلّمین؛
    19. الاستیفاء فی الإمامة.

    فقه

    1. النهایة فی مجرّد الفقه و الفتاوی؛
    2. المبسوط فی الفقه؛
    3. الإیجاز فی الفرائض؛
    4. الجمل و العقود؛
    5. المسائل الجنبلانیة؛
    6. المسائل الحائریة؛
    7. المسائل الحلبیة؛
    8. مسئلة فی تحریم الفقّاع؛
    9. کتاب الخلاف؛
    10. عمل الیوم و اللیلة.

    اصول فقه

    1. العُدّة فی أصول الفقه؛
    2. شرح الشرح؛
    3. مسئلة فی العمل بخبر الواحد؛

    دعا و عبادات

    1. مصباح المتهجّد؛
    2. مختصر المصباح.

    تفسیر

    التبیان فی تفسیر القرآن.

    متفرّقه

    1. مقتل الحسین(ع)؛
    2. مختصر فی مقتل الحسین(ع)؛
    3. مختصر أخبار المختار بن أبی‌عبیدة؛
    4. مسئلة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة؛
    5. أنس الوحید؛
    6. المسائل الإلیاسیة؛
    7. مسائل ابن البرّاج؛
    8. المسائل القمّیة؛
    9. مسئلة فی الأحوال؛[۲]

    پانويس

    1. ↑ ر.ک: پایگاه جامع تاریخ
    2. ↑ ر.ک: رحمان ستایش، محمدکاظم، ص179-192


    منابع مقاله

    1. رحمان ستایش، محمدکاظم، بازشناسی منابع اصلی رجال شیعه، قم، مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول، 1384ش.
    2. پایگاه جامع تاریخ

    وابسته‌ها

    جواهر الفقه

    جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه)

    إيضاح المصباح لأهل الصلاح

    اختیار معرفة الرجال

    تهذیب الأحکام

    العُدة فی أصول الفقه

    الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد

    تلخیص الشافی

    معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا (تتمة کتاب الفهرست للشیخ أبی جعفر الطوسی)

    رسائل الشیخ الطوسی

    المبسوط فی فقه الامامیه

    الخلاف

    الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد

    الجمل و العقود فی العبادات

    النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی

    الجمل و العقود فی العبادات/ترجمه

    النهایة و نکتها

    کشف الأسرار فی شرح الإستبصار

    الإستبصار فیما اختلف من الأخبار

    الأمالي (طوسی، محمد بن حسن)

    رجال الطوسی

    رجال الطوسي (محقق: بحرالعلوم)

    اختیار معرفة الرجال

    الغيبة (للطوسی)

    الفهرست (طوسی، محمد بن حسن)

    الفهرست شیخ طوسی

    مصباح المتهجد

    مختصر مصباح المتهجد في عمل السنة، الشهير ب «المصباح الصغير»

    التبیان فی تفسیر القرآن

    المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان

    مبانی رفع تعارض اخبار از ديدگاه شيخ طوسی در استبصار

    معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال

    فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول

    ترجمه کتاب الغيبة

    المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ جامعه مدرسین)

    تهذیب الاحکام (تحقیق غفاری)

    اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی

    تجرید المنطق

    الأمالی

    التبیان فی تفسیر القرآن (چاپ جامعه مدرسین)

    الموسوعة الرجالیة

    گزیده تهذیب

    الأمالی (طوسی، ترجمه حسن زاده)

    تمهید الاصول در علم کلام اسلامی: شرح بخش نظری رساله «جمل العلم و العمل» تأليف سید مرتضی علی بن الحسین الموسوی

    الکتب الاربعه (الکافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، الاستبصار)

    تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه (رحلی)

    العده فی اصول الفقه (یک جلدی)

    تمهید الاصول فی علم الکلام

    اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی برگزیده

    مصباح المتهجد (چاپ بیروت)

    أمالی الشیخ الطوسی (طبع قدیم)

    مصباح المتهجد و سلاح المتعبد: بضمیمه کتاب الباب الحادی عشر

    تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید(بیروت)

    مجموعه سه رساله در حفظ الصحه و سه رساله در مجربات

    مسائل هامة من کتاب الخلاف

    اقتصاد، ترجمه الاقتصاد إلی طريق الرشاد

    الاقتصاد فیما یجب علی العباد

    اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی

    شرح المقدمة فی الکلام

    تلخیص الشافی

    رجال أسانيد أو طبقات رجال كتاب التهذيب للشيخ الطوسي -

    الإستبصار فیما اختلف من الأخبار

    المبسوط فی فقه الامامیة

    النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی با ترجمه فارسی آن

    منهج الشيخ أبي جعفر الطوسي في تفسير القرآن الکريم

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=طوسی،_محمد_بن_حسن&oldid=740010»