تفسير جوامع الجامع (مصحح، گرجی): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - '[[ ' به '[[') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۶۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR01980J1.jpg | |||
| عنوان =تفسیر جوامع الجامع | |||
| عنوان‌های دیگر =جوامع الجامع | |||
| | | پدیدآوران = | ||
[[گرجی، ابوالقاسم]] (مصحح) | |||
| | |||
| | |||
[[طبرسی، فضل بن حسن]] (نویسنده) | [[طبرسی، فضل بن حسن]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 94/5 /ط2ج9 1371 | ||
| موضوع = | |||
تفاسیر شیعه - قرن 6ق. | |||
|کد کنگره | | ناشر = | ||
حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت ج: 1, 2 | |||
| مکان نشر =قم - ایران | |||
|موضوع | | سال نشر = 1412 ق | ||
|ناشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE01980AUTOMATIONCODE | |||
| | | چاپ =1 | ||
| | | تعداد جلد =4 | ||
| | | کتابخانۀ دیجیتال نور =01980 | ||
| | | کتابخوان همراه نور =01980 | ||
| | | کد پدیدآور = | ||
| | | پس از = | ||
| | | پیش از = | ||
}} | |||
| | |||
برای مطالعه درباره کتاب اصلی به [[تفسیر جوامع الجامع (محقق، جامعه مدرسین)]] مراجعه کنید. | |||
'''تفسیر جوامع الجامع'''، از آثار مفسر گران‌قدر [[ابوعلى فضل بن حسن]]، مشهور به امین‌الاسلام طبرسى (468 یا 469 - 548ق)، به زبان عربى است که در آن، آیات قرآن کریم از آغاز تا انجام به‌صورت ترتیبى در چهار جلد تفسیر شده است. این اثر را - که به‌عنوان متن درسى در دوره سطح حوزه علمیه قم تدریس مى‌شود - دکتر [[ابوالقاسم گرجى]] تصحیح کرده و برایش مقدمه‌اى عالمانه نوشته است. نویسنده، تفسیر حاضر را بعد از نگارش تفسیر ارزنده و مشهورش | '''تفسیر جوامع الجامع'''، از آثار مفسر گران‌قدر [[ابوعلى فضل بن حسن]]، مشهور به [[طبرسی، فضل بن حسن|امین‌الاسلام طبرسى]] (468 یا 469-548ق)، به زبان عربى است که در آن، آیات قرآن کریم از آغاز تا انجام به‌صورت ترتیبى در چهار جلد تفسیر شده است. این اثر را - که به‌عنوان متن درسى در دوره سطح حوزه علمیه قم تدریس مى‌شود - دکتر [[ابوالقاسم گرجى]] تصحیح کرده و برایش مقدمه‌اى عالمانه نوشته است. نویسنده، تفسیر حاضر را بعد از نگارش تفسیر ارزنده و مشهورش [[مجمع البیان]] و مطالعه تفسیر [[کشاف]] [[زمخشرى]]، در سال 542 تا 543 در ظرف 12 ماه نوشته است..<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/12348/2/19 طبرسی، فضل بن حسن، ج1، ص19]</ref> | ||
در این کتاب چهار جلدى، تفسیر آیات قرآن کریم به این ترتیب از سوره | در این کتاب چهار جلدى، تفسیر آیات قرآن کریم به این ترتیب از سوره «فاتحة الکتاب» تا سوره ناس آمده است: | ||
جلد اول از سوره فاتحه تا پایان اعراف، جلد دوم از سوره انفال تا پایان سوره طه، جلد سوم از سوره انبیاء تا پایان سوره زمر و جلد چهارم از سوره مؤمن تا پایان سوره ناس. | جلد اول از سوره فاتحه تا پایان اعراف، جلد دوم از سوره انفال تا پایان سوره طه، جلد سوم از سوره انبیاء تا پایان سوره زمر و جلد چهارم از سوره مؤمن تا پایان سوره ناس. | ||
| خط ۵۱: | خط ۳۸: | ||
==وجه تمایز تفسیر مجمع البیان و کشاف با جوامع الجامع== | ==وجه تمایز تفسیر مجمع البیان و کشاف با جوامع الجامع== | ||
طبرسى، پس از دستیابى به تفسیر «کشّاف» - باآنکه پیش‌تر دو کتاب تفسیرى را به رشته تحریر درآورده بود - به تدوین تفسیر «جوامع الجامع» پرداخت. این تفسیر بدان‌گونه که مؤلف در مقدمه آن تصریح کرده، سومین تفسیر طبرسى است که تدوین شده است. او نخست «مجمع البیان» را و سپس تفسیرى وجیز با عنوان | طبرسى، پس از دستیابى به تفسیر «کشّاف» - باآنکه پیش‌تر دو کتاب تفسیرى را به رشته تحریر درآورده بود - به تدوین تفسیر «جوامع الجامع» پرداخت. این تفسیر بدان‌گونه که مؤلف در مقدمه آن تصریح کرده، سومین تفسیر طبرسى است که تدوین شده است. او نخست «مجمع البیان» را و سپس تفسیرى وجیز با عنوان [[الکافی الشافی]] را به رشته تحریر درآورد و پس از آنکه با «کشّاف» روبه‌رو شد، با عنایت به «کشّاف»، تفسیر «جوامع الجامع» را پدید آورد. نظمى را که طبرسى در کتاب «مجمع البیان» مراعات کرده بود، در کتاب «جوامع» به کار نگرفت، بلکه مباحث را به روش و نظم «کشّاف» ارائه کرد. طبرسى در مقدمه «جوامع الجامع» مى‌نویسد: «این تفسیر، خلاصه‌اى از تفسیر «کشّاف» و برگرفته از آن است»؛ البته مراد ایشان اقتباس است، نه تقلید و بازنویسى مطالب «کشاف»؛ چه، جناب طبرسى علاوه بر پالایش «کشّاف» و حذف مباحث و مطالب غیر ضرورى، مطالبى ارزشمند بر آن افزوده و آرا و نظریات خود را به سبک مفسران و فقیهان امامیه آورده است. در این رهگذر طبرسى به سه موضوع، عنایت وافر داشته است: 1. لغات؛ 2. ترکیب آیات؛ 3. فصاحت و بلاغت و نکات بلاغى. طبرسى سعى داشته است تا در این زمینه مطلبى را از تفسیر «کشّاف» فروگذار نکند..<ref>[http://maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,70 گازاری، محمدحسن، ص173-174]</ref> | ||
==ویژگی‌های | ==ویژگی‌های تصحیح== | ||
#طبرسى در این کتاب هرگاه از [[امام صادق(ع)|حضرت صادق(ع)]] روایتى نقل مى‌کند، | #طبرسى در این کتاب هرگاه از [[امام جعفر صادق(ع)|حضرت صادق(ع)]]روایتى نقل مى‌کند، غالباً به جهت رعایت اختصار، حرف «ص» را براى لقب شریف آن حضرت رمز قرار داده و حتّى در پاره‌اى از موارد از ذکر مثل کلمه «قال» و «عن» و مانند آن قبل از آن حرف نیز صرف نظر نموده است. البته جناب دکتر گرجى به‌تبعیت از نسخه «ب» که مصحّح محترم آن - چنان‌که خود تصریح کرده - به تصرّف خود رمز مزبور را به «عن الصّادق» تبدیل کرده، از به کار بردن رمز مزبور غالباً خوددارى کرده است..<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/12348/2/19 طبرسی، فضل بن حسن، ج1، ص19]</ref> | ||
#گفتنى است که مصحح براى هرکدام از جلدهاى چهارگانه اثر حاضر مقدمه‌اى عالمانه و جداگانه نوشته و برخى از مباحث روشى و چگونگى تصحیح و ویژگى‌هاى کتاب را شرح داده است. | #در تصحیح این اثر از پنج نسخه استفاده شده است..<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/12348/2/19 همان، ج1، ص19]</ref>از این پنج نسخه، مصحح کتاب، ابوالقاسم گرجی، نسخه‌ای از کتاب که توسط محمدعلی قاضی طباطبایی و با همکاری برخی از فضلا مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته و در ماه رجب 1379 تا شعبان 1383 در چاپخانه مصباحی چاپ و منتشر شده است را در اولویت قرار داده است و با نام «ب» نام‌گذاری کرده است. در رونوشت از قسمت‌های مختلف این نسخه از کسانی چون سید رضا هاشمیان و حکمت آل آقا نیز بهره گرفته است، سپس این رونوشت‌ها را با دیگر نسخ مقابله و در صورت اختلاف، با همکاری و مشاوره یکدیگر صحیح‌ترین آنها را در متن آورده و اختلاف نسخ را در پاورقی‌ها قید کرده است..<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/12348/2/28 همان، ج1، ص28]</ref> | ||
کتاب حاضر از نظر تصحیح، روشمند و ممتاز | #مصحح در تصحیح این کتاب علاوه بر نسخ، از کتب بسیاری در لغت، تفسیر، نحو، تاریخ، رجال، شعر و غیره مانند [[القاموس المحیط|قاموس]] [[فیروزآبادی، محمد بن یعقوب|فیروزآبادی]]، [[الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة|صحاح]] [[جوهری، اسماعیل بن حماد|جوهری]]، [[مجمع البحرین]] [[طریحی، فخرالدین بن محمدعلی |طریحی]]، [[المصباح المنیر في غریب الشرح الکبیر للرافعي|مصباح المنیر]] [[فیومی، احمد بن محمد|فیومی]]، [[لسان العرب]] [[ابن منظور، محمد بن مکرم|ابن منظور]]، [[مقدمة الأدب]] [[زمخشری]]، [[أقرب الموارد]] [[شرتونی]]، [[تبیان عکبری]]، [[تبیان]] [[شیخ طوسی]]، [[کشاف]]، [[تفسیر بیضاوی]]، [[مجمع البیان]]، [[تفسیر گازر]]، [[کشف الأسرار]] [[خواجه عبدالله انصاری]]، [[مغنیاللبیب]] [[ابن هشام]]، [[بلوغ الأرب في معرفة أحوال العرب]] [[آلوسی]]، [[الأعلام زرکلی]]، [[تاریخ الأدب العربی]] [[زیّات]]، بعضی از حواشی و شروح کشاف، [[دیوان امرؤ القیس]]، [[دیوان أعشی]]، [[مرشد]] و غیره استفاده کرده است و در صورت لزوم نام هریک را در پاورقی آورده است. در این میان از [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل|کشاف زمخشری]] سپس تفسیر بیضاوی و مجمع البیان بیشترین بهره را برده است...<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/12348/2/30 همان، ج1، ص30]</ref> | ||
#پاورقى‌هاى کتاب، روشمند و عالمانه تنظیم شده و در آن افزون بر بیان اختلاف نسخه‌هاى خطى، برخى از لغات مشکل معنا شده <ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/12348/3/24 همان، ج1، ص24، پاورقى 5]</ref> و برخى از توضیحات ضرورى | #گفتنى است که مصحح براى هرکدام از جلدهاى چهارگانه اثر حاضر مقدمه‌اى عالمانه و جداگانه نوشته و برخى از مباحث روشى و چگونگى تصحیح و ویژگى‌هاى کتاب را شرح داده است..<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/12348/2/19 همان، ج1، ص19]</ref> | ||
#کتاب حاضر از نظر تصحیح، روشمند و ممتاز است؛ به‌طورى‌که بارها از سوى مجامع علمى مورد تقدیر و تشویق قرار گرفته است و به‌عنوان مثال در سال 1362ش، به‌عنوان کتاب سال جمهورى اسلامى ایران انتخاب شده است. یکى از پژوهشگران نیز در مقاله‌اى انتقادى تحت عنوان «غناى دانش و روش در تصحیح جوامع الجامع»، آن را شناسانده و برخى از انتقادات را از نظر تصحیح مطرح کرده است..<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19827/2/5 همان، ج3، صه-ز]</ref> | |||
#پاورقى‌هاى کتاب، روشمند و عالمانه تنظیم شده و در آن افزون بر بیان اختلاف نسخه‌هاى خطى، برخى از لغات مشکل معنا شده..<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/12348/3/24 همان، ج1، ص24، پاورقى 5]</ref>و برخى از توضیحات ضرورى درباره موضوعات یا شخصیت‌ها و... آمده..<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/19827/3/109 همان، ج3، ص109]</ref>و همچنین شماره جلد و صفحه منابع مورد استناد مؤلف یا مصحح روشن شده است..<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/12350/2/92 همان، ج4، ص92، پاورقى 3]</ref> | |||
==پانویس == | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
== منابع مقاله == | == منابع مقاله == | ||
#طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع تصحیح ابوالقاسم گرجی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (ج1 و 2)، انتشارات سمت(ج3 و 4)، 1412ق. | |||
#گازاری، محمدحسن، جوامع الجامع و کشاف در نگاه تطبیقی، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، بهار و تابستان 1381 - شماره 29 و 30. قابل دسترسی به آدرس اینترنتی ذیل: | |||
http://maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,70 | |||
{{تفاسیر}} | |||
{{کتاب سال جمهوری اسلامی ایران}} | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن]] | |||
[[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل]] | |||
[[الوسيط في تفسير القرآن المجيد]] | |||
[[تفسیر جوامع الجامع (محقق، جامعه مدرسین)]] | |||
[[النكت و العيون تفسير الماوردي]] | |||
[[تفسير البغوي]] | |||
[[الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي]] | |||
[[تفسير الجيلاني]] | |||
[[تفسیر الشهرستاني]] | |||
[[تفسير الشریف المرتضی]] | |||
[[المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز]] | |||
[[البلاغة القرآنية في تفسير الزمخشري و اثرها في الدراسات البلاغية]] | |||
[[روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان]] | |||
[[زاد المسير في علم التفسير]] | |||
[[تفسير الجيلاني]] | |||
[[تفسیر سورآبادی]] | |||
[[الوجيز في تفسير الكتاب العزيز]] | |||
[[المنتخب من تفسير القرآن و النكت المستخرجة من كتاب التبيان]] | |||
[[الهداية إلی بلوغ النهاية]] | |||
[[روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن]] | |||
[[ترجمه تفسير مجمع البيان]] | |||
[[زاد المسير في علم التفسير]] | |||
[[مجمع البيان في تفسير القرآن]] | |||
[[التبيان في تفسير القرآن]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده:تفسیر]] | [[رده: تفسیر]] | ||
[[رده:متون تفاسیر]] | [[رده: متون تفاسیر]] | ||
[[رده:کتاب سال جمهوری اسلامی ایران]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۶ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۲۰:۱۰
| تفسیر جوامع الجامع | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | گرجی، ابوالقاسم (مصحح) طبرسی، فضل بن حسن (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | جوامع الجامع |
| ناشر | حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت ج: 1, 2 |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1412 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | تفاسیر شیعه - قرن 6ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BP 94/5 /ط2ج9 1371 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
برای مطالعه درباره کتاب اصلی به تفسیر جوامع الجامع (محقق، جامعه مدرسین) مراجعه کنید.
تفسیر جوامع الجامع، از آثار مفسر گران‌قدر ابوعلى فضل بن حسن، مشهور به امین‌الاسلام طبرسى (468 یا 469-548ق)، به زبان عربى است که در آن، آیات قرآن کریم از آغاز تا انجام به‌صورت ترتیبى در چهار جلد تفسیر شده است. این اثر را - که به‌عنوان متن درسى در دوره سطح حوزه علمیه قم تدریس مى‌شود - دکتر ابوالقاسم گرجى تصحیح کرده و برایش مقدمه‌اى عالمانه نوشته است. نویسنده، تفسیر حاضر را بعد از نگارش تفسیر ارزنده و مشهورش مجمع البیان و مطالعه تفسیر کشاف زمخشرى، در سال 542 تا 543 در ظرف 12 ماه نوشته است..[۱]
در این کتاب چهار جلدى، تفسیر آیات قرآن کریم به این ترتیب از سوره «فاتحة الکتاب» تا سوره ناس آمده است:
جلد اول از سوره فاتحه تا پایان اعراف، جلد دوم از سوره انفال تا پایان سوره طه، جلد سوم از سوره انبیاء تا پایان سوره زمر و جلد چهارم از سوره مؤمن تا پایان سوره ناس.
وجه تمایز تفسیر مجمع البیان و کشاف با جوامع الجامع
طبرسى، پس از دستیابى به تفسیر «کشّاف» - باآنکه پیش‌تر دو کتاب تفسیرى را به رشته تحریر درآورده بود - به تدوین تفسیر «جوامع الجامع» پرداخت. این تفسیر بدان‌گونه که مؤلف در مقدمه آن تصریح کرده، سومین تفسیر طبرسى است که تدوین شده است. او نخست «مجمع البیان» را و سپس تفسیرى وجیز با عنوان الکافی الشافی را به رشته تحریر درآورد و پس از آنکه با «کشّاف» روبه‌رو شد، با عنایت به «کشّاف»، تفسیر «جوامع الجامع» را پدید آورد. نظمى را که طبرسى در کتاب «مجمع البیان» مراعات کرده بود، در کتاب «جوامع» به کار نگرفت، بلکه مباحث را به روش و نظم «کشّاف» ارائه کرد. طبرسى در مقدمه «جوامع الجامع» مى‌نویسد: «این تفسیر، خلاصه‌اى از تفسیر «کشّاف» و برگرفته از آن است»؛ البته مراد ایشان اقتباس است، نه تقلید و بازنویسى مطالب «کشاف»؛ چه، جناب طبرسى علاوه بر پالایش «کشّاف» و حذف مباحث و مطالب غیر ضرورى، مطالبى ارزشمند بر آن افزوده و آرا و نظریات خود را به سبک مفسران و فقیهان امامیه آورده است. در این رهگذر طبرسى به سه موضوع، عنایت وافر داشته است: 1. لغات؛ 2. ترکیب آیات؛ 3. فصاحت و بلاغت و نکات بلاغى. طبرسى سعى داشته است تا در این زمینه مطلبى را از تفسیر «کشّاف» فروگذار نکند..[۲]
ویژگی‌های تصحیح
- طبرسى در این کتاب هرگاه از حضرت صادق(ع)روایتى نقل مى‌کند، غالباً به جهت رعایت اختصار، حرف «ص» را براى لقب شریف آن حضرت رمز قرار داده و حتّى در پاره‌اى از موارد از ذکر مثل کلمه «قال» و «عن» و مانند آن قبل از آن حرف نیز صرف نظر نموده است. البته جناب دکتر گرجى به‌تبعیت از نسخه «ب» که مصحّح محترم آن - چنان‌که خود تصریح کرده - به تصرّف خود رمز مزبور را به «عن الصّادق» تبدیل کرده، از به کار بردن رمز مزبور غالباً خوددارى کرده است..[۳]
- در تصحیح این اثر از پنج نسخه استفاده شده است..[۴]از این پنج نسخه، مصحح کتاب، ابوالقاسم گرجی، نسخه‌ای از کتاب که توسط محمدعلی قاضی طباطبایی و با همکاری برخی از فضلا مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته و در ماه رجب 1379 تا شعبان 1383 در چاپخانه مصباحی چاپ و منتشر شده است را در اولویت قرار داده است و با نام «ب» نام‌گذاری کرده است. در رونوشت از قسمت‌های مختلف این نسخه از کسانی چون سید رضا هاشمیان و حکمت آل آقا نیز بهره گرفته است، سپس این رونوشت‌ها را با دیگر نسخ مقابله و در صورت اختلاف، با همکاری و مشاوره یکدیگر صحیح‌ترین آنها را در متن آورده و اختلاف نسخ را در پاورقی‌ها قید کرده است..[۵]
- مصحح در تصحیح این کتاب علاوه بر نسخ، از کتب بسیاری در لغت، تفسیر، نحو، تاریخ، رجال، شعر و غیره مانند قاموس فیروزآبادی، صحاح جوهری، مجمع البحرین طریحی، مصباح المنیر فیومی، لسان العرب ابن منظور، مقدمة الأدب زمخشری، أقرب الموارد شرتونی، تبیان عکبری، تبیان شیخ طوسی، کشاف، تفسیر بیضاوی، مجمع البیان، تفسیر گازر، کشف الأسرار خواجه عبدالله انصاری، مغنیاللبیب ابن هشام، بلوغ الأرب في معرفة أحوال العرب آلوسی، الأعلام زرکلی، تاریخ الأدب العربی زیّات، بعضی از حواشی و شروح کشاف، دیوان امرؤ القیس، دیوان أعشی، مرشد و غیره استفاده کرده است و در صورت لزوم نام هریک را در پاورقی آورده است. در این میان از کشاف زمخشری سپس تفسیر بیضاوی و مجمع البیان بیشترین بهره را برده است...[۶]
- گفتنى است که مصحح براى هرکدام از جلدهاى چهارگانه اثر حاضر مقدمه‌اى عالمانه و جداگانه نوشته و برخى از مباحث روشى و چگونگى تصحیح و ویژگى‌هاى کتاب را شرح داده است..[۷]
- کتاب حاضر از نظر تصحیح، روشمند و ممتاز است؛ به‌طورى‌که بارها از سوى مجامع علمى مورد تقدیر و تشویق قرار گرفته است و به‌عنوان مثال در سال 1362ش، به‌عنوان کتاب سال جمهورى اسلامى ایران انتخاب شده است. یکى از پژوهشگران نیز در مقاله‌اى انتقادى تحت عنوان «غناى دانش و روش در تصحیح جوامع الجامع»، آن را شناسانده و برخى از انتقادات را از نظر تصحیح مطرح کرده است..[۸]
- پاورقى‌هاى کتاب، روشمند و عالمانه تنظیم شده و در آن افزون بر بیان اختلاف نسخه‌هاى خطى، برخى از لغات مشکل معنا شده..[۹]و برخى از توضیحات ضرورى درباره موضوعات یا شخصیت‌ها و... آمده..[۱۰]و همچنین شماره جلد و صفحه منابع مورد استناد مؤلف یا مصحح روشن شده است..[۱۱]
پانویس
منابع مقاله
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع تصحیح ابوالقاسم گرجی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (ج1 و 2)، انتشارات سمت(ج3 و 4)، 1412ق.
- گازاری، محمدحسن، جوامع الجامع و کشاف در نگاه تطبیقی، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، بهار و تابستان 1381 - شماره 29 و 30. قابل دسترسی به آدرس اینترنتی ذیل:
http://maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,70
وابسته‌ها
روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن
الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل
تفسیر جوامع الجامع (محقق، جامعه مدرسین)
الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي
المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز
البلاغة القرآنية في تفسير الزمخشري و اثرها في الدراسات البلاغية
المنتخب من تفسير القرآن و النكت المستخرجة من كتاب التبيان