شرح نهج‌البلاغة (ابن میثم): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'شرح نهج‌البلاغه (ابهام زدایی)' به 'شرح نهج‌البلاغه (ابهام‌‌زدایی)') |
||
| (۲۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
| تصویر =NUR03466J1.jpg | | تصویر =NUR03466J1.jpg | ||
| عنوان =شرح نهج‌البلاغة (ابن میثم) | | عنوان =شرح نهج‌البلاغة (ابن میثم) | ||
| عنوان‌های دیگر = | | عنوان‌های دیگر =نهج‌البلاغة. شرح | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول]] ( | [[علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول]] (نویسنده) | ||
[[شریف الرضی، محمد بن حسین]] (گردآورنده) | [[شریف الرضی، محمد بن حسین]] (گردآورنده) | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
| کد کنگره =BP 38/02 /الف28 | | کد کنگره =BP 38/02 /الف28 | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - | علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - خطبه‌ها | ||
علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - | علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - نامه‌ها | ||
علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - کلمات قصار | علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - کلمات قصار | ||
علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. | علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. نهج‌البلاغة - نقد و تفسیر | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
دفتر نشر الکتاب | دفتر نشر الکتاب | ||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
| سال نشر = 1379 ق | | سال نشر = 1379 ق | ||
| کد اتوماسیون = | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE03466AUTOMATIONCODE | ||
| چاپ =2 | | چاپ =2 | ||
| تعداد جلد =5 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =03466 | |||
| کتابخوان همراه نور =03466 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''شرح نهج‌البلاغة''' [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]]، از علماى قرن هفتم هجرى است كه به زبان عربى شرحى ترتيبى بر | {{کاربردهای دیگر|شرح نهج‌البلاغه (ابهام‌‌زدایی)}} | ||
'''شرح نهج‌البلاغة''' [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]]، از علماى قرن هفتم هجرى است كه به زبان عربى شرحى ترتيبى بر نهج‌البلاغة نوشته است. شرح وى جنبه فلسفى- عرفانى دارد كه در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظيم گشته است. | |||
== انگيزه تألیف == | == انگيزه تألیف == | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۵: | ||
== ساختار == | == ساختار == | ||
اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است: | اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است: | ||
الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است. | الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است. | ||
ب- متن كه شرح كامل | ب- متن كه شرح كامل نهج‌البلاغة به صورت ترتيبى است. | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذكر نسب [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]] پرداخته و توضيح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمه [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]] بر نهج‌البلاغة را آورده و شرح كرده است. پس از اين شرح تقريبا مفصل بر مقدمه [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]]، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود كه به ترتيب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرين خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصيت‌نامه‌ها، كه بخش دوم نهج‌البلاغة را تشكيل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرين نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه كلمات قصار را در نيمه دوم اين جلد جاى داده و شرح خود را به پايان رسانده است. | |||
شرح نهج‌البلاغة [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]] آكنده از معانى رفيع عرفانى است. | |||
به گزارش خبرگزارى شبستان، آیت‌الله محمدعلى تسخيرى، دبير كل مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى در نشست تخصصى شرح نهج‌البلاغة با اشاره به مقدمه شرح نهج‌البلاغة [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]]، آن را اثرى منحصر به فرد در ميان ديگر آثار وى دانست و گفت: با مطالعه دقيق مقدمه شرح نهج‌البلاغة مى‌توان دريافت كه اين مقدمه آكنده از معانى سودمند است. | |||
به گزارش خبرگزارى شبستان، آیت‌الله محمدعلى تسخيرى، دبير كل مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى در نشست تخصصى شرح | |||
مقدمه [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]] در كتاب شرح | مقدمه [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]] در كتاب شرح نهج‌البلاغة با اين كه از كثرت تفريع برخوردار است؛ ولى در كل به تشريح سه محور مباحث الفاظ، موضوع خطابه و اين حقيقت كه حضرت على عليه‌السلام جامع تمام صفات انسانى و خورشيد والاى تمامى ارزش‌هاى انسانى بوده، پرداخته است. اين قواعد دلالت بر وسعت و گستره دانش شيخ ميثم بحرانى دارد. | ||
بسيارى از | بسيارى از پژوهشگران معتقدند، شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم دربردارنده بسيارى از علوم و معارف اسلامى است و اين نشان‌دهنده تسلط شگرف اين شارح بر علوم گوناگون است. | ||
احمد دخيل با اشاره به استفاده علامه بحرانى از روش تفسير موضوعى در شرح | احمد دخيل با اشاره به استفاده علامه بحرانى از روش تفسير موضوعى در شرح نهج‌البلاغة، گفته است: اين تفسير تنها يك ترجمان حماسى و يا خطابى نيست، بلكه اين شارح با دقت نظر بر روى كل كلمات دست به ترجمه نهج‌البلاغه زده است و به همين دليل است كه جان و اصالت عقلى و انديشه كلام [[امام على(ع)|اميرالمؤمنين عليه‌السلام]] با مطالعه اين شرح به خواننده ارايه مى‌شود. اين تفسير از منظر يك شيعه متعصب وارد كار نشده، بلكه [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]] عنصر عقل و انديشه را در كنار اعتقاد قرار داده و در نهايت يك تفسير جاودانه خلق كرده است. | ||
وى در مقدمه شرح خويش چنين مى‌گويد: | وى در مقدمه شرح خويش چنين مى‌گويد: | ||
| خط ۶۷: | خط ۶۸: | ||
اين كتاب براى من بعد از كتاب خدا و سخنان پيامبرش چراغى است كه در تاريكى‌ها از نورش بهره مى‌برم و نردبانى است كه با آن به آسمان‌ها مى‌روم و آن هنگام كه بر سرّى از اسرار بى‌كرانش واقف مى‌شوم و جلوه‌هاى نورانى‌اش را سرمه چشمان خويش مى‌سازم، بر آنان كه از روى نادانى از آن سر برتافته‌اند، تأسف مى‌خورم و شوق فراوانى در من شعله مى‌كشد كه براى آن اهلى بيابم... | اين كتاب براى من بعد از كتاب خدا و سخنان پيامبرش چراغى است كه در تاريكى‌ها از نورش بهره مى‌برم و نردبانى است كه با آن به آسمان‌ها مى‌روم و آن هنگام كه بر سرّى از اسرار بى‌كرانش واقف مى‌شوم و جلوه‌هاى نورانى‌اش را سرمه چشمان خويش مى‌سازم، بر آنان كه از روى نادانى از آن سر برتافته‌اند، تأسف مى‌خورم و شوق فراوانى در من شعله مى‌كشد كه براى آن اهلى بيابم... | ||
وى شرح خويش را بر | وى شرح خويش را بر نهج‌البلاغة به علاءالدين جوينى اهداء كرده و آن را با جديت كامل و بر شيوه‌اى خاص بنا نهاده كه ويژگى‌هاى آن را در مقدمه شرح بيان مى‌كند. | ||
شيوه ابن ميثم عرفانى و فلسفى بوده و تلاش مى‌كند تا برخلاف شروح ديگر از ديدگاه عمومى‌تر در جهان اسلام پيروى نمايد؛ اين موضوع حيطه گسترده‌اى را به نوع مباحث مطرح شده، توسط وى بخشيده است. شيخ تأكيد دارد كه چون اين كتاب به على عليه‌السلام ارتباط دارد، وى خود را ملزم مى‌داند كه در شرح آن از شيوه علمى تحقيق و تتبع دست برندارد. | شيوه ابن ميثم عرفانى و فلسفى بوده و تلاش مى‌كند تا برخلاف شروح ديگر از ديدگاه عمومى‌تر در جهان اسلام پيروى نمايد؛ اين موضوع حيطه گسترده‌اى را به نوع مباحث مطرح شده، توسط وى بخشيده است. شيخ تأكيد دارد كه چون اين كتاب به على عليه‌السلام ارتباط دارد، وى خود را ملزم مى‌داند كه در شرح آن از شيوه علمى تحقيق و تتبع دست برندارد. | ||
وى مى‌گويد: من با خداى خود عهد بستم كه طريق غير از حق نپويم و براى مراعات حال كسى از بندگان خدا مرتكب لغزش نشوم. | وى مى‌گويد: من با خداى خود عهد بستم كه طريق غير از حق نپويم و براى مراعات حال كسى از بندگان خدا مرتكب لغزش نشوم. بنابراین، اگر نظراتم با مراد عالى (مولا) موافق درآمد كه مقصد نهايى همين است و اگر چنين نشد، عذر مى‌خواهم و طلب بخشايش مى‌كنم. | ||
ابن ميثم در شرح خود سه مقدمه را تحت عنوان سه قاعده بيان مى‌كند: | ابن ميثم در شرح خود سه مقدمه را تحت عنوان سه قاعده بيان مى‌كند: | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۲: | ||
قاعده سوم، در فضايل على عليه‌السلام. شيخ در اين مبحث به فضيلت‌هاى على عليه‌السلام پرداخته و كرامات وى را بيان مى‌كند و از لحاظ ادبى نيز وى را پيشواى سخن‌وران و متكلمان برمى‌شمارد. | قاعده سوم، در فضايل على عليه‌السلام. شيخ در اين مبحث به فضيلت‌هاى على عليه‌السلام پرداخته و كرامات وى را بيان مى‌كند و از لحاظ ادبى نيز وى را پيشواى سخن‌وران و متكلمان برمى‌شمارد. | ||
شيوه شيخ در شرح | شيوه شيخ در شرح نهج‌البلاغة | ||
در مطالعه شرح | در مطالعه شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم مى‌توان شيوه‌اى را به شرح ذيل ملاحظه نمود: | ||
#ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد. | #ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد. | ||
| خط ۹۸: | خط ۹۹: | ||
#شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد خطبه شقشقيه، شبه ساختگى بودن اين خطبه و شك در صدور آن را از [[امام على(ع)]] از سوى اهل سنت مطرح شده و مؤلف، پس از ذكر اين شبهات و آوردن دلايل انكار اين خطبه از سوى آنان، براهين كافى و وافى در رد اين پندار، ارائه كرده است. | #شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد خطبه شقشقيه، شبه ساختگى بودن اين خطبه و شك در صدور آن را از [[امام على(ع)]] از سوى اهل سنت مطرح شده و مؤلف، پس از ذكر اين شبهات و آوردن دلايل انكار اين خطبه از سوى آنان، براهين كافى و وافى در رد اين پندار، ارائه كرده است. | ||
#در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است. | #در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است. | ||
#ابن ميثم، در اين تألیف، به نسخه‌هاى ديگر | #ابن ميثم، در اين تألیف، به نسخه‌هاى ديگر نهج‌البلاغة و كتب يا منابع ديگرى كه متن كلام در آن‌ها نيز آمده بوده، توجه داشته است، زيرا در پاره‌اى موارد، پيش از پرداختن به شرح، به اختلاف نسخه‌هاى نهج‌البلاغة و منابع ديگرى كه متن در آن‌ها آمده، اشاره كرده و تفاوت متن اين نسخه‌ها را بيان كرده است. | ||
#به بيان ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها پرداخته است. | #به بيان ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها پرداخته است. | ||
#معمولا درباره وجه تسميه خطبه‌هايى كه در | #معمولا درباره وجه تسميه خطبه‌هايى كه در نهج‌البلاغة داراى نام مشخص هستند، چيزى بيان نكرده است. | ||
#پيش از آغاز متن، درباره متن خطبه يا كلام توضيحاتى مى‌دهد. | #پيش از آغاز متن، درباره متن خطبه يا كلام توضيحاتى مى‌دهد. | ||
#در ابتداى شرح متن، پيش از هر بحث ديگر، به بحث لغوى درباره واژه‌ها و اصطلاحاتى كه نياز به شرح و توضيح داشته‌اند، پرداخته است. | #در ابتداى شرح متن، پيش از هر بحث ديگر، به بحث لغوى درباره واژه‌ها و اصطلاحاتى كه نياز به شرح و توضيح داشته‌اند، پرداخته است. | ||
| خط ۱۰۶: | خط ۱۰۷: | ||
#بيان هدف كلى كلام و محور اصلى آن | #بيان هدف كلى كلام و محور اصلى آن | ||
از مؤلفه‌هاى موجود در حين شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تكه تكه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده‌هاى گوناگون و پرشمار از آيات قرآن، استفاده از احاديث | از مؤلفه‌هاى موجود در حين شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تكه تكه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده‌هاى گوناگون و پرشمار از آيات قرآن، استفاده از احاديث اهل‌بيت و صحابه، به كارگيرى مباحث كلام، فلسفى منطقى، بهره‌گيرى از شروح پيشين نهج‌البلاغة، استفاده از گفته‌هاى تاريخى، استفاده از اشعار عرب، تكميل شعر به كار رفته در كلام [[امام على(ع)|حضرت امير]]، به كارگيرى علوم ادبى چون صرف، نحو و بلاغت، شرح ندادن قسمت‌هايى از متن، بيان معاريض و اشارت موجود در كلام [[علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]]، بيان اشتراكات و تشابهات، شرح مفصل بخش‌هايى مربوط به توحيد و خداشناسى، ذكر خاستگاه كنايات و ضرب‌المثل‌ها، مشخص نكردن منبع و گوينده برخى اقوال، كاربرد واژه السيد براى [[شریف‌الرضی، محمد بن حسین|سيد رضى]] و عبارت پايانى شرح‌ها به جمله و بالله التوفيق و گاه نيز با بالله التوفيق و العصمة يا بالله العصمة و التوفيق يا تعابيرى از اين دست، شرح را به پايان مى‌برد. | ||
== وضعيت كتاب == | == وضعيت كتاب == | ||
اولين كار درباره كتاب توسط خود ابن ميثم انجام گرفته، به نام اختيار مصباح السالكين كه خلاصه اين شرح است. | اولين كار درباره كتاب توسط خود ابن ميثم انجام گرفته، به نام اختيار مصباح السالكين (شرح نهج‌البلاغة الوسيط) كه خلاصه اين شرح است. | ||
مختصر كردن اين شرح توسط [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]] متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست. | مختصر كردن اين شرح توسط [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]] متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست. | ||
مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح | مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغة خلاصه كرده است. | ||
== منابع مقاله == | == منابع مقاله == | ||
| خط ۱۲۱: | خط ۱۲۲: | ||
#مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله انديشه تقريب، زمستان 1385 شماره9، عنوان مقاله: اخبار فرهنگى | #مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله انديشه تقريب، زمستان 1385 شماره9، عنوان مقاله: اخبار فرهنگى | ||
#مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله | #مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله نهج‌البلاغة، بهار 1385، شماره 15و 16، عنوان مقاله خلاصه‌اى از شرح حال و گزارش سمينار بزرگداشت [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]] در كشور بحرين | ||
#دائرةالمعارف بزرگ اسلامى جلد چهارم | #دائرةالمعارف بزرگ اسلامى جلد چهارم | ||
#مجله علوم حديث، سال سيزدهم شماره دوم، عنوان مقاله: معرفى و روش شناسى شرح | #مجله علوم حديث، سال سيزدهم شماره دوم، عنوان مقاله: معرفى و روش شناسى شرح نهج‌البلاغة [[ابن میثم، میثم بن علی|ابن ميثم بحرانى]]، نویسنده: مجيد روحى دهكردى | ||
{{نهج‌البلاغه}} | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[شرح نهج‌البلاغه (ابن میثم، ترجمه فارسی)]] | |||
[[الدرة النجفية في شرح نهج‌البلاغة]] | |||
| خط ۱۳۳: | خط ۱۴۲: | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده:سرگذشت‌نامه‌ها]] | [[رده:سرگذشت‌نامه‌ها]] | ||
[[رده: | [[رده:سرگذشتنامههای فردی]] | ||
[[رده:ائمه اثنی عشر (دوازده امام)]] | [[رده:ائمه اثنی عشر (دوازده امام)]] | ||
[[رده:حالات فردی]] | [[رده:حالات فردی]] | ||
[[رده:علی | [[رده:امام علی(ع)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۴ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۱۵
| شرح نهج‌البلاغة (ابن میثم) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول (نویسنده)
شریف الرضی، محمد بن حسین (گردآورنده) ابن میثم، میثم بن علی (شارح) |
| عنوان‌های دیگر | نهج‌البلاغة. شرح |
| ناشر | دفتر نشر الکتاب |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1379 ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - خطبه‌ها
علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - نامه‌ها علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - کلمات قصار علی بن ابی‌طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. نهج‌البلاغة - نقد و تفسیر |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | BP 38/02 /الف28 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم بحرانى، از علماى قرن هفتم هجرى است كه به زبان عربى شرحى ترتيبى بر نهج‌البلاغة نوشته است. شرح وى جنبه فلسفى- عرفانى دارد كه در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظيم گشته است.
انگيزه تألیف
به قصد توضيح اصطلاحاتى كه در شرح به كار برده، دست به نگارش اين مقدمه زده است به بيان ديگر، وى نگارش چنين مقدمه‌اى را ضرورى مى‌ديده، چرا كه خواننده، اگر بدون پيش زمينه بلاغى به مطالعه اين شرح كه آكنده از اصول، قواعد، اصطلاحات و توضيحات بلاغى است- بپردازد سرگردان و حيران مى‌شود.
ساختار
اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است:
الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است.
ب- متن كه شرح كامل نهج‌البلاغة به صورت ترتيبى است.
گزارش محتوا
مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذكر نسب سيد رضى پرداخته و توضيح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمه سيد رضى بر نهج‌البلاغة را آورده و شرح كرده است. پس از اين شرح تقريبا مفصل بر مقدمه سيد رضى، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود كه به ترتيب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرين خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصيت‌نامه‌ها، كه بخش دوم نهج‌البلاغة را تشكيل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرين نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه كلمات قصار را در نيمه دوم اين جلد جاى داده و شرح خود را به پايان رسانده است.
شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم بحرانى آكنده از معانى رفيع عرفانى است.
به گزارش خبرگزارى شبستان، آیت‌الله محمدعلى تسخيرى، دبير كل مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى در نشست تخصصى شرح نهج‌البلاغة با اشاره به مقدمه شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم بحرانى، آن را اثرى منحصر به فرد در ميان ديگر آثار وى دانست و گفت: با مطالعه دقيق مقدمه شرح نهج‌البلاغة مى‌توان دريافت كه اين مقدمه آكنده از معانى سودمند است.
مقدمه ابن ميثم بحرانى در كتاب شرح نهج‌البلاغة با اين كه از كثرت تفريع برخوردار است؛ ولى در كل به تشريح سه محور مباحث الفاظ، موضوع خطابه و اين حقيقت كه حضرت على عليه‌السلام جامع تمام صفات انسانى و خورشيد والاى تمامى ارزش‌هاى انسانى بوده، پرداخته است. اين قواعد دلالت بر وسعت و گستره دانش شيخ ميثم بحرانى دارد.
بسيارى از پژوهشگران معتقدند، شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم دربردارنده بسيارى از علوم و معارف اسلامى است و اين نشان‌دهنده تسلط شگرف اين شارح بر علوم گوناگون است.
احمد دخيل با اشاره به استفاده علامه بحرانى از روش تفسير موضوعى در شرح نهج‌البلاغة، گفته است: اين تفسير تنها يك ترجمان حماسى و يا خطابى نيست، بلكه اين شارح با دقت نظر بر روى كل كلمات دست به ترجمه نهج‌البلاغه زده است و به همين دليل است كه جان و اصالت عقلى و انديشه كلام اميرالمؤمنين عليه‌السلام با مطالعه اين شرح به خواننده ارايه مى‌شود. اين تفسير از منظر يك شيعه متعصب وارد كار نشده، بلكه ابن ميثم بحرانى عنصر عقل و انديشه را در كنار اعتقاد قرار داده و در نهايت يك تفسير جاودانه خلق كرده است.
وى در مقدمه شرح خويش چنين مى‌گويد:
اين كتاب براى من بعد از كتاب خدا و سخنان پيامبرش چراغى است كه در تاريكى‌ها از نورش بهره مى‌برم و نردبانى است كه با آن به آسمان‌ها مى‌روم و آن هنگام كه بر سرّى از اسرار بى‌كرانش واقف مى‌شوم و جلوه‌هاى نورانى‌اش را سرمه چشمان خويش مى‌سازم، بر آنان كه از روى نادانى از آن سر برتافته‌اند، تأسف مى‌خورم و شوق فراوانى در من شعله مى‌كشد كه براى آن اهلى بيابم...
وى شرح خويش را بر نهج‌البلاغة به علاءالدين جوينى اهداء كرده و آن را با جديت كامل و بر شيوه‌اى خاص بنا نهاده كه ويژگى‌هاى آن را در مقدمه شرح بيان مى‌كند.
شيوه ابن ميثم عرفانى و فلسفى بوده و تلاش مى‌كند تا برخلاف شروح ديگر از ديدگاه عمومى‌تر در جهان اسلام پيروى نمايد؛ اين موضوع حيطه گسترده‌اى را به نوع مباحث مطرح شده، توسط وى بخشيده است. شيخ تأكيد دارد كه چون اين كتاب به على عليه‌السلام ارتباط دارد، وى خود را ملزم مى‌داند كه در شرح آن از شيوه علمى تحقيق و تتبع دست برندارد.
وى مى‌گويد: من با خداى خود عهد بستم كه طريق غير از حق نپويم و براى مراعات حال كسى از بندگان خدا مرتكب لغزش نشوم. بنابراین، اگر نظراتم با مراد عالى (مولا) موافق درآمد كه مقصد نهايى همين است و اگر چنين نشد، عذر مى‌خواهم و طلب بخشايش مى‌كنم.
ابن ميثم در شرح خود سه مقدمه را تحت عنوان سه قاعده بيان مى‌كند:
قاعده اول، در مباحث الفاظ. در اين مبحث وى از تساوى لفظ و معنى، آرايه‌هاى سخن، حقيقت و مجاز، اقسام تشبيه و انواع نظم، سخن مى‌گويد.
قاعده دوم، در سخن‌ورى. در اين مبحث وى خطابه منطقى ارسطو را بررسى مى‌كند و اركان سخن‌ورى و فوايد آن، اصول و اساس آن، انواع آن و نهايتا آرايه‌هاى آن را بيان مى‌كند.
قاعده سوم، در فضايل على عليه‌السلام. شيخ در اين مبحث به فضيلت‌هاى على عليه‌السلام پرداخته و كرامات وى را بيان مى‌كند و از لحاظ ادبى نيز وى را پيشواى سخن‌وران و متكلمان برمى‌شمارد.
شيوه شيخ در شرح نهج‌البلاغة
در مطالعه شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم مى‌توان شيوه‌اى را به شرح ذيل ملاحظه نمود:
- ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد.
- شيخ شرح خود را با لفظ «اقول» شروع مى‌كند.
- در ابتداى شرح، مفردات توضيح داده مى‌شوند و براى اين منظور گاه به آيات قرآنى و زمانى نيز به شعر و حديث استشهاد مى‌شود.
- شارح، علاوه بر معانى مفردات، جنبه‌هاى بلاغى كلام امام را نيز برمى‌شمارد.
- شارح، بحث خود را با بررسى كامل مفاهيم و حقايق فلسفى و بعضا عرفانى غنا مى‌بخشد.
- شيخ مباحث خود را به زير بخش‌هاى زيادى تقسيم مى‌كند و هر قسمت را يك فصل مى‌نامد و براى برخى از قسمت‌ها نيز نامى مى‌نهد.
- در برخى موارد، پيش از پرداختن به شرح، سبب ورود كلام بيان شده است، ذكر سبب ورود، بيش از همه، در نامه‌ها و كمتر از همه، در كلمات قصار به چشم مى‌خورد.
- در شرح نامه‌ها اگر نامه امام على(ع) در جواب به نامه كسى نوشته شده باشد، شارح، گاه متن كامل نامه آن شخص و گاه بخشى از آن را آورده است. البته اين مؤلفه را مى‌توان زير مجموعه مؤلفه پيش هم دانست، زيرا نامه نخست در اصل، سبب ورود نامه جواب است. اما به هر دو اين دو براى توضيح و تفصيل بيشت در ذيل دو مؤلفه جداگانه آورده شده‌اند.
- ذكر تاريخ صدور كلام در مواردى كه دست يافته باشد يا لازم بداند، آن را ذكر كرده است.
- در پاره‌اى از موارد، مخاطب يا مخاطبان كلام يا نامه حضرت امير را هم مشخص كرده است.
- مخاطب نامه در مواردى به اجمال معرفى شده است.
- شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد خطبه شقشقيه، شبه ساختگى بودن اين خطبه و شك در صدور آن را از امام على(ع) از سوى اهل سنت مطرح شده و مؤلف، پس از ذكر اين شبهات و آوردن دلايل انكار اين خطبه از سوى آنان، براهين كافى و وافى در رد اين پندار، ارائه كرده است.
- در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است.
- ابن ميثم، در اين تألیف، به نسخه‌هاى ديگر نهج‌البلاغة و كتب يا منابع ديگرى كه متن كلام در آن‌ها نيز آمده بوده، توجه داشته است، زيرا در پاره‌اى موارد، پيش از پرداختن به شرح، به اختلاف نسخه‌هاى نهج‌البلاغة و منابع ديگرى كه متن در آن‌ها آمده، اشاره كرده و تفاوت متن اين نسخه‌ها را بيان كرده است.
- به بيان ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها پرداخته است.
- معمولا درباره وجه تسميه خطبه‌هايى كه در نهج‌البلاغة داراى نام مشخص هستند، چيزى بيان نكرده است.
- پيش از آغاز متن، درباره متن خطبه يا كلام توضيحاتى مى‌دهد.
- در ابتداى شرح متن، پيش از هر بحث ديگر، به بحث لغوى درباره واژه‌ها و اصطلاحاتى كه نياز به شرح و توضيح داشته‌اند، پرداخته است.
- آوردن مقدمه‌اى پيش از هر شرح
- بيان هدف كلى كلام و محور اصلى آن
از مؤلفه‌هاى موجود در حين شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تكه تكه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده‌هاى گوناگون و پرشمار از آيات قرآن، استفاده از احاديث اهل‌بيت و صحابه، به كارگيرى مباحث كلام، فلسفى منطقى، بهره‌گيرى از شروح پيشين نهج‌البلاغة، استفاده از گفته‌هاى تاريخى، استفاده از اشعار عرب، تكميل شعر به كار رفته در كلام حضرت امير، به كارگيرى علوم ادبى چون صرف، نحو و بلاغت، شرح ندادن قسمت‌هايى از متن، بيان معاريض و اشارت موجود در كلام حضرت على(ع)، بيان اشتراكات و تشابهات، شرح مفصل بخش‌هايى مربوط به توحيد و خداشناسى، ذكر خاستگاه كنايات و ضرب‌المثل‌ها، مشخص نكردن منبع و گوينده برخى اقوال، كاربرد واژه السيد براى سيد رضى و عبارت پايانى شرح‌ها به جمله و بالله التوفيق و گاه نيز با بالله التوفيق و العصمة يا بالله العصمة و التوفيق يا تعابيرى از اين دست، شرح را به پايان مى‌برد.
وضعيت كتاب
اولين كار درباره كتاب توسط خود ابن ميثم انجام گرفته، به نام اختيار مصباح السالكين (شرح نهج‌البلاغة الوسيط) كه خلاصه اين شرح است.
مختصر كردن اين شرح توسط علامه حلى متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست.
مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغة خلاصه كرده است.
منابع مقاله
- مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله انديشه تقريب، زمستان 1385 شماره9، عنوان مقاله: اخبار فرهنگى
- مقاله در پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله نهج‌البلاغة، بهار 1385، شماره 15و 16، عنوان مقاله خلاصه‌اى از شرح حال و گزارش سمينار بزرگداشت ابن ميثم بحرانى در كشور بحرين
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى جلد چهارم
- مجله علوم حديث، سال سيزدهم شماره دوم، عنوان مقاله: معرفى و روش شناسى شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم بحرانى، نویسنده: مجيد روحى دهكردى