التمهيد في علوم القرآن

التمهید
پدیدآوران	معرفت، محمدهادی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	التمهید في علوم القرآن دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الکریم
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
چاپ	1
موضوع	قرآن - علوم قرآنی
زبان	عربی
تعداد جلد	6
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏69‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏ت‎‏8‎‏ ‎‏1374

التمهيد في علوم القرآن، با نام کامل التمهيد دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الكريم، اثر محمدهادی معرفت، حاوی مباحث گسترده‌ای در علوم قرآنی، به زبان عربی است.

اهمیت کتاب

این کتاب، مهم‌ترین و گسترده‌ترین اثر عصر حاضر در وادی علوم قرآن و حلقه ارتباطی میان میراث گذشته و افق‌های باز آینده است..

ساختار

کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسنده آغاز و مطالب در شش جلد، تنظیم شده است.

مؤلف در تدوین این کتاب از منابع و آثار فراوانی بهره برده است. این آثار بسیار متنوع و گوناگون است و آثار کهن گذشتگان و معاصران، کتاب‌ها و مجلات از فرقه‌های گوناگون و در دانش‌های مختلف را فرامی‌گیرد. در ذیل، این منابع را با توجه به نوع علم دسته‌بندی می‌کنیم و برای هر دسته به نمونه‌هایی اکتفا می‌شود:

1. کتاب‌های علوم قرآن‌: مانند‌: البرهان زرکشی، الإتقان سیوطی، مناهل العرفان زرقانی، مباحث في علوم القرآن صبحی صالح‌، البيان سیدابوالقاسم خویی، تاريخ القرآن زنجانی، ابیاری و کردی، إعجاز القرآن رافعی، النبأ العظيم درّاز و...
2. تفاسیر: شامل تفاسیر عیاشی‌، قمی‌، طبری، الدر المنثور سیوطی، مجمع البيان، التبيان، کشّاف، فخر رازی، ابن کثیر، قرطبی، صافی‌، البرهان‌، آلوسی ‌، الميزان و...
3. کتاب‌های حدیثی و شروح آنها: همانند: نهج‌البلاغه، کتب اربعه شیعه به‌ویژه کافی، صحاح سته اهل سنت، وسائل الشيعة، بحار الأنوار و مصادر آن، مسند ابن حنبل‌، فتح الباري، إرشاد الساري و...
4. تاریخ و تراجم: سیره ابن هشام، تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، طبقات ابن سعد ‌، أسد الغابة از ابن عبدالبر، الإصابة از ابن حجر و...
5. کتاب‌های اعتقادی و کلامی: همانند: شرح اصول خمسه قاضی عبدالجبار، الإبانة، اللمع و مقالات الإسلاميين از ابوالحسن اشعری، الملل و النحل شهرستانی، شرح عقاید نسفیه تفتازانی، شرح تجريد الاعتقاد علامه حلی و...
6. کتاب‌های ادبی عربی و فارسی‌: شامل لغت، نحو، معانی، بیان و بدیع و دیگر فنون ادب عربی. مانند: العين خلیل‌، معجم مقاييس اللغة از ابن فارس، لسان العرب ابن منظور، أساس البلاغة زمخشری، الكتاب سیبویه، المعضل زمخشری‌، الخصائص ابن جنّی، مفتاح العلوم سکاکی، المثل السائر ابن اثیر، عمده ابن رشیق و لغت‌نامه دهخدا.
7. فقه و اصول: مانند المحلّی از ابن حزم ‌، جواهر الكلام شیخ محمدحسن نجفی، مستند الشيعة نراقی‌، الفقه علی المذاهب الأربعة جزیری، مفتاح الكرامة عاملی، اصول سرخسی، فرائد الأصول شیخ انصاری و الموافقات شاطبی.
8. علوم طبیعی: در رشته‌های مختلف همانند طب‌، نجوم و جغرافی مثل: قانون ابن سینا، الطب في القرآن الكريم هویدی، أصل الأنواع اسماعیل مظهر، مبانی نجوم جمعی از اساتید‌، بصائر جغرافیّه رشید رشدی.

دیگر آثار: منابع التمهيد تنها در آثاری که گفته شد خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل زمینه‌های دیگر نیز می‌شود؛ همانند دایرةالمعارف قرن عشرین فرید وجدی، إحياء العلوم غزالی و....

گزارش محتوا

در مقدمه نویسنده، نکاتی پیرامون نحوه نگارش کتاب بیان گردیده است..

در یک نگاه کلی، سرفصل‌های کتاب چنین است: جلد اول: وحی و قرآن‌، نزول قرآن، شناخت اسباب نزول، تاریخ قرآن؛ جلد دوم: قرائات و ناسخ و منسوخ؛ جلد سوم: محکم و متشابه؛ جلد چهارم: درآمدی بر اعجاز (دارای 16 بحث مقدمه‌ای و پایه‌ای‌)؛ جلد پنجم: اعجاز بیانی و نمودهای اعجاز در سبک بیانی قرآن و جلد ششم: اعجاز علمی قرآن و اشاره‌های قرآن به اسرار نهفته هستی و معارف والا و قوانین پیشرفته آن.

برخی از ویژگی‌های این اثر گران‌قدر را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. جامعیت و گستردگی: «التمهيد» را باید اثری جامع در علوم قرآن بشمار آورد که عمده مباحث این دانش را در بر دارد. از نظر گستردگی و حجم نیز کتابی بدین حجم در علوم قرآنی وجود ندارد؛ ازاین‌رو، «التمهيد»، همچون دایرةالمعارفی است که پاسخگوی جویندگان دانش‌های قرآنی خواهد بود‌.
2. ژرفایی و استواری: در کنار جامعیت و گستردگی‌، «التمهيد» اثری محققانه‌، پرعمق و استوار است. مسائل مطرح‌شده در آن، تا رسیدن به نتیجه مطلوب کاویده شده است. نظرات، استدلال‌ها و نقدها، پختگی لازم را دارد و نقل‌ها و برداشت‌ها قابل اعتماد است.
3. نوآوری: گردونه علوم قرآن در بسیاری از آثار اهل سنت روندی تکراری یافته است و آیندگان، سخن گذشتگان را با همان مثال‌ها و گاه با همان عبارات و جملات بازمی‌گویند. آثار تحول‌آفرین و نوآور، اندک است. نویسنده در اثر حاضر، با افزودن مکتب اهل‌بیت(ع) و مبانی و روشن‌نگری‌های برخاسته از آن، تحولی تازه آفریدند و مطالعات قرآنی را گامی به جلو بردند. نشان دادن خطاها و لغزش‌هایی که در بیان و بنان دیگر عالمان و نویسندگان واقع شده و ارائه پیشنهادات تازه و مستدل برای حل و فصل برخی مسائل قرآنی، از جمله نوآوری‌ها‌ی التمهيد است.
4. پویایی: التمهيد کتابی ایستا نبوده که نگارنده آن را بنگارد و واگذارد، بلکه سیری تکاملی را طی کرده است و نویسنده همچون باغبانی مراقب آن بوده و آن را پرورش داده است‌. یک مرحله از این سیر تکاملی‌، تبدیل جزوه‌ها و دست‌نوشته‌ها به کتاب بوده است. مرحله دیگر چاپ مجدد و بازنگری‌شده سه جلد نخست التمهيد ‌پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. در تبدیل التمهيد به قالب تاریخ قرآن و علوم قرآنی فارسی نیز افزوده‌ها و اصلاحاتی صورت گرفت. در تدریس‌ها و تحقیقات پس از نشر نیز، نویسنده به مطالب و نظرات تازه‌ای دست می‌یافت که گاه آنها را در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها اعلام می‌کرد یا در مجلات نشر می‌داد. نتیجه این امور، خود را در بازنگری نهایی التمهيد نشان داده است که به‌زودی منتشر خواهد شد.
5. گستردگی منابع: التمهيد کتابی پرمنبع است و از آثار پیشینیان و معاصران در میدان‌های گوناگون به‌خوبی بهره برده است.
6. توأم ساختن علوم قرآن با معارف آن: یکی از مشکلات مباحث علوم قرآنی، کلی و نظری بودن آنهاست؛ درحالی‌که قرآن‌جویان بیشتر جوینده معارف آنند. نمونه‌آوری بیشتر و تطبیقات عینی ‌بر قرآن، می‌تواند علوم قرآنی را از حالت خشکی و جمود بیرون آورد و آن را کاربردی سازد‌. «التمهيد» کتابی است که این کار را به‌خوبی انجام داده است. در سرتاسر «التمهيد» آمیزه‌ای از تفسیر و علوم قرآن دیده می‌شود. این امر در جلد سوم، بحث «متشابهات القرآن» و جلد ششم‌، «نمونه‌های اعجاز علمی»، نمود بیشتری دارد.
7. پختگی و زیبایی نگارش: نویسنده از قلمی زیبا و دقیق، ادیبانه و استوار برخوردار بود. دلیل این امر افزون بر بهره خدادادی، مطالعات بسیاری بود که از دوران کودکی در آثار ادبی داشتند. هنگام نگارش نیز دقت و حوصله به کار می‌بردند و اگر متنی را نمی‌پسندیدند دوباره یا چندباره آن را بازنویسی می‌کردند؛ ازاین‌رو بخش‌هایی از «التمهيد» که نقل قلم دیگران نیست و خود ایشان نگاشته است، زیبایی و ایجاز آن، خواننده را به شگفتی وامی‌دارد.
8. نظم خوب: چینش مباحث و مطالب در التمهيد از نظمی خوب و منطقی برخوردار است..

نقش و تأثیر «التمهيد» را در دو بعد آموزشی و پژوهشی می‌توان دنبال کرد؛ در بعد آموزشی افزون بر خود «التمهيد»، متون برگرفته از آن را می‌توان در نظر آورد. «تلخيص التمهيد»، علوم قرآنی، تاریخ قرآن و آموزش علوم قرآنی در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور به‌عنوان متن آموزشی در معرض استفاده است. در بعد پژوهشی نیز «التمهيد» تأثیری راهبردی در بسیاری از پایان‌نامه‌های قرآنی کشور داشته است و در میان آثار قرآنی نگاشته‌شده پس از «التمهيد» که هم‌حوزه با موضوعات مطرح‌شده در آن بوده است، به این اثر به‌عنوان یک منبع مهم استناد شده است و نیز پژوهندگان را به‌سوی آثار دیگری که قابلیت استناد داشته‌اند، رهنمون گردیده است. برای اثبات این امر تنها کافی است به کتابنامه‌ها و یا پاورقی‌های آثار قرآنی درخور توجه نظری بیفکنیم. برای نمونه کتاب‌های زیر از التمهيد بهره برده و به آن ارجاع داده‌اند:

1. مقدمه تحقیق «جمال القرّاء و كمال الإقراء» سخاوی؛
2. «درس‌نامه علوم قرآنی» از حسین جوان آراسته؛
3. «علوم قرآنی» از محمدباقر سعیدی روشن؛
4. «درس‌هایی از علوم قرآنی» از حبیب‌الله طاهری؛
5. «قرآن‌شناسی» محمدتقی مصباح یزدی؛
6. «روش‌شناسی تفسیر قرآن»؛
7. «آشنایی با علوم قرآنی» ‌از محمدمهدی رکنی یزدی؛
8. «دایرةالمعارف قرآن کریم»؛
9. «علوم القرآن» از سید ریاض حکیم.

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که برخی معتقدند «التمهيد» در جریان قرآن‌پژوهی کشور نقش بسیار روشنی دارد؛ همان ‌گونه که «الميزان» علامه طباطبایی حرکت تفسیری کشور را هدایت کرد‌، «التمهيد» نیز نقش مکمل آن را به عهده گرفت و شاخه علوم قرآنی را هدایت کرد.

وضعیت کتاب

این کتاب، توسط انتشارات جامعه مدرسین قم، به چاپ رسیده است. چاپ دیگری از این اثر، در 10 جلد، توسط مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، تحت عنوان «التمهيد في علوم القرآن» به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی همه مجلدات، در انتهای جلد آخر آمده است که عبارتند از: فهرست آیات؛ احادیث؛ اعلام؛ اشعار؛ فرق و مذاهب؛ شهرها و اماکن و جماعات و قبایل.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است..

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. خرقانی، حسن، «التمهيد و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: الهیات و حقوق، شماره 26، زمستان 1386 (20 صفحه، از 257 تا 276).

وابسته‌ها

التمهيد في علوم القرآن (معرفت، محمدهادی)

تناسب آیات

آموزش علوم قرآن