دیوان الإمام السجاد زین‌العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب علیهم‌السلام
| دیوان الإمام السجاد زین‌العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب علیهم‌السلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | علی بن حسین(ع) (نویسنده)
عطیه، ماجد بن احمد (محقق) نامشخص (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الأعلمي للمطبوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1423ق. = 2002م. |
| چاپ | یکم |
| موضوع | شعر عربي - قرن 1ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /د9 / 3107 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
دیوان الإمام السجاد زین‌العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب علیهم‌السلام، که به تحقیق ماجد بن احمد عطیه رسیده است، عنوان کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع ادبیات، تاریخ، حدیث و مطالعات اسلامی. این دیوان حاوی ابیاتی است منظوم و منسوب به امام سجاد(ع).
ساختار
کتاب یک جلد دارد و حاوی مقدمه محقق و محتوای مطالب است.
گزارش محتوا
محقق ابتدا درباره شعر و وجود آن میان اصحاب ائمه(ع) و خود ائمه(ع) صحبت می‌کند. او سپس درباره اشعار ائمه می‌نویسد: اشعار وارده از ائمه اهل‌بیت(ع) همراه با تذکر به الله تعالی و تحریک به اطاعت خداوند و تقوای الهی یا تذکر به آخرت و نعمت‌های آن و زودگذر بودن نعمت‌ها و لذت‌های دنیا و امثال آن است. این امر در دیوان امام علی(ع) که سرشار از کلمات الهی جاودان می‌باشد، آشکار است.[۱]
اما دیوان حاضر، نیز بر همین روش است زیرا از اولین بیت تا آخرین بیتش را حکمت و موعظه و تحذیر و تذکیر و ترغیب و ترهیب تشکیل داده و اساساً روش اهل‌بیت(ع) و عادت ایشان برای بالا بردن سطح اخلاقی، فکری و فرهنگی در بین فرزندان امت اسلامی بوده است.[۲]
علامه طهرانی در الذریعه از این دیوان یاد کرده و درباره آن می‌نویسد: دیوان امام سجاد(ع) منسوب به امام زین‌العابدین علی بن حسین بن علی بن ابیطالب(ع) است. این دیوان حدود 150 بیت دارد و بر اساس حروف قوافی مرتب شده است. هر حرفی 5 بیت دارد و «لا= لام الف» به‌عنوان حرف مستقلی در نظر گرفته شده است.[۳]
شیخ بهایی قافیه الف از آن را در جلد چهارم کشکولش آورده و البته در نسبت آن به امام(ع) تردید نموده است. سپس عبدالغفار نجم الدولة ناشر کشکول، همه دیوان را در آن آورده و به این مطلب در مقدمه چاپش(چاپ سنگی در سال 1296 در تهران) اشاره کرده است. نسخه‌ای از آن نیز نزد مجید موقّر در تهران در یک جلد هست که مشتمل بر 23 برگه است....[۴]
درهرحال، این دیوان چندین مرتبه شرح شده است. یکی از شرح‌ها همان است که اولش داریم: الحمد لله الذی هو بالحمد جدیر... قال الشیخ الامام... زین‌العابدین علی بن الحسین... فی قافیة الالف:
| تبارک ذو العلا و الکبریاء | تفرد بالجلال و البقاء[۵] |
بستانی درباره ادبیات امام سجاد(ع) می‌گوید: ادب امام(ع) بنایی محکم در نقد اوضاع زمانه پر از ظلم از یک طرف و بیداری شخصیت اسلامی در زمینه‌های مختلف از سوی دیگر است. ادب امام(ع) شامل ادب سیاسی، ادب جتماعی، ادب اخلاقی و ادب دعایی است. او معتقد است: ادب امام(ع) نقش محوری در بیداری اسلام در مقابل سلطه‌های ظالمانه داشته است، زیرا محور اصلی ادب امام(ع) بر حذر داشتن از همکاری با نظام حاکم، آگاهی دادن از اسلام حقیقی و اوضاع اجتماعی و عقیدتی است.[۶]
اشعار منسوب به امام سجاد(ع) یکی از شاهکارهای ادبی است که بی‌شک دلالت بر بلاغت و مستحکم بودن سبک امام(ع) دارد. غالب مضامینی که در این اشعار بیان شده؛ تصویر واقعه کربلا و سختی‌های خاندان پاک پیامبر اکرم(ص)، غم و اندوه امام(ع) در فراق شهدا، برپایی روز قیامت، شکوه از کوفیان، عدالت خداوند، پند گرفتن از گذشتگان، غفلت انسان‌ها، ناپایداری و بی‌وفایی روزگار، حتمیت مرگ برای همگان و توبه پذیری خداوند، گوشزد کردن ظلم یزیدیان است. در واقع امام(ع) به دلیل خفقان سیاسی آن زمان هر آنچه را که نتوانسته به‌طور مستقیم بیان کند در قالب اشعار و ادعیه نگاشته است؛ بنابراین این اشعار تصوری از زندگی اجتماعی، سیاسی و اعتقادی عصر است که در سبکی قرآنی و هدفی اجتماعی، سیاسی و تعلیمی سروده شده است.[۷]
در دیوان منسوب به امام سجاد(ع) اقتباسات فراوانی از قرآن شده است: بهره‌گیری در این دیوان از قرآن کریم به دو گونه اقتباس واژگانی و استنباطی دیده می‌شود.[۸]
امام سجاد(ع) به دو صورت واژگانی و مضمونی در این اشعار از قرآن کریم متأثر شده است. این وام‌گیری آگاهانه و به‌صورت مستقیم است. وام‌گیری‌های امام(ع) از قرآن کریم نقش اساسی در تبیین افکار و اعتقاداتش و اوضاع زمانه دارد. در واقع ایشان در اشعار خودآگاهانه و به‌وفور از الفاظ و مضمون‌های قرآنی استفاده نموده است؛ بنابراین امام سجاد(ع) در دیوان با بهره‌مندی از قرآن کریم بیان‌کننده مبانی اسلامی و اخلاقی، سیاسی و اجتماعی و دعایی در قالب اشعاری حکمت‌آمیز و امیدوارکننده و ترساننده از روز قیامت است که سعی در هدایت و نشان دادن زندگی جاویدان به انسان دارد. دیوان، نقش اساسی در جاودانگی واقعه عاشورا و برملا کردن چهره یزیدیان دارد. با خواند اشعار، به‌خوبی تأثیر سبک قرآنی بر زیبایی ادبی قصاید کاملاً مشهود است؛ به‌طوری‌که این ساختار قرآنی در دیوان امام(ع) سبک شخصی ایشان را شکل داده است.[۹]
وضعیت کتاب
ماجد بن احمد عطیه، در صفحات 10 تا 12 مقدمه‌اش بر کتاب، نسخه‌های مورد استفاده در تحقیق و رمزگذاری آن‌ها با حروف را ذکر می‌کند. او می‌نویسد: دربار انتخاب متن و تصحیح آن از شیوه تلفیق میان نسخه‌های خطی بهره برده است. استخراج مصادر به‌کاررفته و ذکر مناسبت آن در صورت وجود نیز از کارهای محقق بر روی کتاب است. وی همچنین در حد امکانش به شرح برخی الفاظ لغوی غریب یا نیازمند به توضیح و بیان نیز پرداخته است. شماره‌گذاری ابیات در داخل پرانتز به‌منظور راحت کردن دستیابی به آن‌ها و ذکر حاشیه و تعلیقات بر آن‌ها، نیز از دیگر کارهای محقق بر روی این اثر است.[۱۰]
پانویس
منابع مقاله