سجاده‌های سلوک: شرح مناجات‌های حضرت سجاد عليه‌السلام

سجاده‌های سلوک(علی بن حسین(ع)، امام چهارم)
پدیدآوران	علی بن حسین(ع)، امام چهارم (نويسنده) مصباح یزدی، محمد تقی (شارح) سبحانی، کریم (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	دعای خمس عشر. شرح ** شرح مناجات‌های حضرت سجاد علیه السلام
ناشر	مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی (ره). انتشارات
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1390ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-411-609-7
موضوع	دعاها - نقد و تفسیر - دعای خمس عشر - نقد و تفسیر - مناجات
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‎‏/‎‏خ‎‏80422‎‏ ‎‏م‎‏6 271/82 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

سجاده‌های سلوک سلسله گفتارها و درس‌های اخلاق مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی درباره مناجات خمس عشره حضرت امام سجاد علیه‌السلام است که به صورت جداگانه به شرح و بررسی هریک از مناجات‌ها می‌پردازد. تهیه و تدوین این کتاب توسط کریم سبحانی انجام شده است.

این کتاب فراهم آمده از مجموعه سلسله گفتارها و درس‌های اخلاق مرحوم آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی درباره مناجات خمس عشره حضرت امام سجاد علیه‌السلام است که به صورت جداگانه در ۶۳ گفتار به شرح و بررسی هریک از مناجات‌ها می‌پردازد.

جلد نخست این کتاب در ۳۶ گفتار به تشریح و بررسی مناجات اول تا هشتم از مناجات خمس عشره می‌پردازد. ۲ گفتار نخستین این كتاب توضیح معناشناختی مناجات و جایگاه آن در آموزه‌های دینی، مفهوم مناجات و پاره‌ای از مصادیق آن در قرآن و مناجات خداوند با بندگان خویش است.

سپس، شرح مناجات تائبین به عنوان اولین مناجات از مناجات خمس عشره در ۶ گفتار بیان شده است. چرایی اعتراف معصومین علیهم‌السلام به قصور و کوتاهی، مفهوم، مراحل و موانع توبه، آثار زیان‌بار گناه، نقش خوف و رجا در جلب رحمت الاهی و زبان و مراحل استرحام از سرفصل‌هایی است که در شرح این مناجات آمده است.

بازشناسی نفس اماره و ویژگی‌های آن در کلام امام سجاد علیه‌السلام، بازکاوی ماهیت شیطان و ابلیس، گونه‌های تصرفات شیطان در انسان، حکمت آفرینش شیطان و ویژگی‌های قلب بیمار از دیدگاه حضرت، مباحثی است که در ذیل شرح مناجات الشاکین مطرح شده است.

شرح مناجات خائفین بخش دیگری از این کتاب است که دربردارنده مباحثی چون: خاستگاه الاهی ترس و امید، متعلق و ماهیت ترس و نقش سازنده و تربیتی آن برای آدمی، اهیمت ترس از خداوند و عذاب‌های اخروی، حقیقت خشیت از پروردگار و نگرانی اولیای خدا از فرجام و عاقبت خویش است.

سرفصل‌هایی چون: گستره، مفهوم رجا و ضرورت تعادل خوف و رجا، سنت استدراج، بازشناسی آرزوهای مطلوب و نکوهیده، مراحل حیات انسان، مفهوم قرب به خدا و وجه‌الله، شفاعت از منظر اسلام و مفهوم عرفی آن، قبض و بسط دل و تقدم رحمت الاهی بر غضب الاهی، در ذیل شرح و برسی مناجات‌های الراجین و الراغبین توضیح داده شده است.

شرح مناجات الشاکرین در ۴ گفتار به تبیین ضرورت و لزوم شکرگزاری و خاستگاه ارزشی آن، رابطه تکوینی عمل با جزا، تفاوت مراتب شکرگزاری بندگان از خداوند، راه‌کار پیدایش انگیزه شکرگزاری در انسان و موانع شکرگزاری از نعمت‌ها در کلام امام سجاد علیه‌السلام می‌پردازد.

شرح مناجات‌های المطیعین و المریدین با اشاره به مباحثی چون: آفت انحراف از حق و فرجام انحطاط، مفهوم غایت بودن خدا برای سیر اختیاری و تکاملی انسان، اسباب و عوامل توجه به خداوند، راه‌کار پیدایش حالت خشیت در برابر خداوند، مراتب تقرب به خداوند، گستره محبت و مراتب آن در آموزه‌های دینی، آثار و نشانه‌های دوستی خدا و راه‌کار افزایش محبت به خداوند، پایان‌بخش جلد نخست این کتاب است.

در واقع شرح محتوای این دو جلد چنین است:

جلد اول

نخستین جلد کتاب، مناجات‌های یکم تا نهم را با عنوان‌های 1. تائبین، 2. شاکین، 3. خائفین، 4. راجین، 5. راغبین، 6. شاکرین، 7. مطيعين لله و 8. مریدین در بر دارد. مصباح در آغاز با ارائه دو گفتار، درآمدی را بر شرح خود نوشته است؛ او در گفتار نخست، مناجات را معنا می‌کند و جایگاه آن را در آموزه‌های دینی توضیح می‌دهد. در گفتار دوم نیز به جلوه‌های رضوان الهی و مناجات خدا با انسان می‌پردازد.

نخستین مناجات، از آنِ «تائبین» است که از چرایی اعتراف معصومان(ع) به قصور و کوتاهی اعمالشان سخن می‌گوید و جایگاه و فرآیند تحقق توبه را نشان می‌دهد و به واکاوی موانع توبه و نقشی که شرم و آزرم بنده در توبه و پرهیز از گناه دارد، می‌پردازد.

مناجات دوم از آنِ «شاکین» است كه از «نبرد دشوار و پیوستۀ آدمی با نفس سرکشش» و «شناسایی دل بیمار و راهکارهای درمان آن» گفتگو می‌کند.

سومین مناجات از آنِ «خائفین» است كه به نقش سازنده ترس از خدا و چیستی آن می‌پردازد؛

مناجات چهارم مناجات «راجین» است و از نقش سازندۀ امید به خدا و نظام سازنده و مفیدی که خوف و رجا در مومن ایجاد می‌کند سخن می‌گوید و به خواسته‌های متعالی اولیای خدا اشاره می‌کند؛

«راغیبن» مناجات پنجم است چگونگی راه جستن و رسیدن به تعالی و کمالات اُخروی را بیان می‌کند؛

مناجات ششم از آنِ «شاکرین» است که به «شُکر» و خاستگاه سپاس‌گزاری از معبود و بایسته‌های ان ‌می‌پردازد و آن را واکنش فطری انسان به نعمت‌ها می‌داند و جستاری در ظاهر و باطن نعمت‌ها دارد؛

«مطيعين لله» عنوان مناجات هفتم است و به نجوای سرسپردگان درگاه الهی اشاره می‌کند و از دو خصلت «خودخواهی» و «بی‌بند و باری» که عامل سربرتافتن از حق می‌شود، نام می‌برد؛

هشتمین مناجات از آنِ «مُریدین» است؛ آنان پیشگامان مسیر قرب الهی هشتند و از عنایت‌ها و توجهات خداوند به این گروه از بندگان و نیز مراتب قرب الهی و الگوی خداجویان و نیز اهمیت و جایگاهی که «مَحبت» در این میان دارد، بحث می‌کند.‏

جلد دوم

عنوان مناجات‌های این جلد عبارتند از: «9. محبین؛ 10. متوسلین؛ 11. مفتقرین؛ 12. عارفين؛ 13. ذاکرین؛ 14. معتصمین؛ 15. زاهدین».

نویسنده در این جلد مباحش را در ۲۷ گفتار ارائه می‌دهد.

«محبّین» عنوان مناجات نهم است. او در شرح آن با بیان جایگاه محبت و انس با معبود، مفهوم و اقسام ولایت الهی را توضیح می‌دهد. وی در این باره از رضابودن به قضا و قدر الهی، بندگی و عبادت نزد اولیای خدا و روابط خاص خداوند با دوستان خود سخن می‌گوید؛

«متوسلین» مناجات دهم است و به مفهوم «وسیله» در آموزه‌های دینی و معنای توسل به خداوند از منظر پیشوایان معصوم (علیهم السلام) می‌پردازد؛

«مفتقرین» یازدهین مناجات است که در شرح آن به فقر ذاتی انسان و نیاز همیشگی او به خداوند اشاره شده است و این «فقر» و «نیاز»، راه‌کاری برای درک وابستگی به خداوند است. بایسته‌های معرفتی خواندن دعا و مناجات و درخواست‌های متعالی امام سجاد(ع) از پروردگار، دو مبحثی است که در شرح و توضیح مناجات‌های متوسلین و مفتقرین ارائه می‌شود؛

«عارفين» مناجات دوازدهم است که به مراتب و اقسام شناخت اشاره دارد، عجز از معرفت خداوند را گوشزد می‌کند. مباحث دیگر در این باره عبارتند از: معنای علم حضوری به ذات خداوند و عدم امکان شناخت کُنه حق تعالی، آثار عشق و محبت به خداوند و ارتباط دوسویه محبت و معرفت.

«ذاکرین» سیزدهمین مناجات است که به عظمت ذکر خدا و ناتوانی انسان از انجام بایستۀ آن اشاره می‌کند. حقیقت نفس و قلب و عقل را بیان شده، راه‌کارهایی را برای تقویت یاد خدا و استمرار آن ارائه می‌دهد. حقیقت لذت مناجات و ارتباطی که «ذکر» با عواطف و احساسات انسانی دارد و نیز تحلیل فلسفی و روان‌شناختی یاد خدا در تسکینی که روح با ذکر می‌یابد، مباحث دیگر این فصل است.

«معتصمین» چهاردهمین مناجات است كه در آن به مفهوم اعتصام و ضرورت توجه و اعتصام انسان به خداوند و استمرار آن و عوامل عصیان و تباهی دنیا اشاره می‌شود.

«زاهدین» آخرین و پانزدهمین مناجات منسوب به امام سجاد(ع) است. به ضرورت تشخیص و تمایز دنیای نکوهیده از دنیای پسندیده اشاره می‌کند و چیستی مکر و فریب دنیا را تبیین کرده، مبحث تجلی روح توحید در مَنش دوستان خدا و راه‌کاری که برای کاستن از توجه آدمی به دنیا نیاز است،

پایانبخش مباحث مصباح یزدی است.‏در پایان هر جلد، نمایه‌هایی از آیه‌های قرآنی و روایات معصومان(ع) نمایش داده شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه ناشر
2. متن کتاب
3. پایگاه اطلاع‌رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی:

https://mesbahyazdi.ir/node/5530

1. پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه (حدیث نت)