نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین عامه و خاصه

نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین عامه و خاصه
پدیدآوران	محقق، محمد باقر (نویسنده)
ناشر	اسلامی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1361 ش
چاپ	4
موضوع	قرآن - شان نزول
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏70‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ن‎‏8‎‏ ‎‏1361

نمونه بينات در شأن نزول آيات با نام كامل نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شيخ طوسى و ساير مفسرين خاصه و عامه براى كنگره هزاره شيخ طوسى در دانشگاه فردوسى مشهد تهيه شده است.

كتاب حاضر چكيده‌ى آراء و عقايد دانشمندان متأخر و متقدم اهل سنت و شيعه است كه توسط مؤلف، از تفاسير و كتب اسباب نزول فراوانى جمع‌آورى شده است. اين كتاب يكى از كتب جامع درباره‌ى اسباب نزول همه‌ى آيات به زبان فارسى است، و خلاء اين موضوع با اين اثر تا حدّى برطرف گرديد.

ساختار

مؤلف در ابتداى كتاب ضمن مقدمه‌اى، از سبب تأليف كتاب ذكرى به ميان آورده است. شرح مختصرى از حالات شيخ طوسى و شناختن شأن نزول نيز عنوانهاى ديگر مطالب مقدمه‌ى كتاب مى‌باشد.

مؤلف ترتيب شأن نزول استخراجى شيخ طوسى را كه طبق ترتيب سور و آيات است را حفظ نموده، در هر مورد شأن نزول را با ذكر آيه يا فراز مورد بحث آغاز مى‌كند و تتمه آيه و ترجمه‌اى از آيه را در پاورقى ارائه مى‌دهد.

کیفیت نقل اسباب نزول

از جهت مسند بودن روايات و آثار و شأن نزول، بناى شيخ طوسى و به تبع مؤلف كتاب ذكر اسناد نبوده است. گاهى اوقات اقدام به آوردن سند كرده است. مانند: آيه 14 و 19 سوره‌ى بقره صفحه‌ى 5 و 6.

وى اغلب بدون سند، موارد را ذكر مى‌كند مانند: آيه 13 سوره بقره، صفحه‌ى 4. در اينگونه موارد بعضى اوقات فقط قائل را بيان مى‌كند؛ مثلاًمى‌فرمايد: «از ابن عباس نقل مى‌شود» یا «از ابن مسعود و ابن عباس چنين روايت مى‌شود».يا مى‌فرمايد: «اصحاب ما از امام محمد باقر(ع) چنين نقل كرده‌اند:» یا مى‌گويد: «از طريق كلبى از ابوصالح او از ابن عباس...»

شأن نزول را مؤلف تماماً در پاورقى ذكر مى‌كند و تا حدودى نقيصه‌ى بالا رفع مى‌شود. از جهت اختصار و تفصيل، مى‌توان گفت كه:شيخ طوسى بيشتر روش اجمال را طى نموده است و حتى گاهى اوقات با تصريح به بى‌فايده بودن، از ذكر نام اشخاص هم امتناع مى‌نمايد مانند آيه 8 سوره‌ى بقره صفحه‌ى سه مى‌گويد: «ابن عباس اين موضوع را متذكر شده و از آنها نيز نام برده است، ولى ما از آنان نام نمى‌بريم، زيرا بى‌فايده است. گاهى نيز روش تفصيل را برگزيده است كه موارد آن كمتر از بخش اوّل است؛ مانند آيه 97 سوره بقره صفحه 20 و آيه 125 صفحه‌ى 36. امّا مؤلف كتاب در بعض موارد اجمال و اختصار شيخ را با نقل از منابع ديگر، در پاورقى تقريباً جبران نموده است. از جمله آيات 76 و 89 سوره بقره صفحات 13 و 18.

در مورد کیفیت نقل اسباب نزول از جهت گزارش و تحليل، كتاب موجود را مى‌توان در زمره‌ى كتب گزارشى قلمداد كرد. ضمن تحليل در بعض موارد جزيى از طرف شيخ، امّا در كل به شيوه‌ى گزارشى صرف به مقوله‌ى شأن نزول پرداخته است.

در نقل شأن نزول در مواردى قابل توجه، به اقوال مختلف اشاره دارد، امّا كمتر به نقد اقوال ديگر مى‌پردازد و فقط، اقوال را نقل مى‌نمايد، مانند آيه 108 سوره‌ى بقره صفحه‌ى 27 درباره‌ى سبب نزول آيه اقوال مختلف ذكر شده است. كه پنج قول را ذكر مى‌نمايد. در موارد كمى نيز به ترجيح قولى از اقوال مى‌پردازد.مؤلف كتاب گاهى اوقات شأن نزولى را كه مرحوم شيخ نقل مى‌نمايد، به نقد مى‌كشد، مانند صفحه‌ى 16، آيه 83 سوره‌ى بقره و آيه 85 بقره، صفحه‌ى 17. در ذيل آيه 83 شيخ مى‌فرمايد: «از امام صادق(ع) نقل نمايند كه اين قسمت از آيهو قولوا للناس حسنادرباره‌ى اهل ذمه نازل گرديده بود، سپس به آيه‌ىو قاتلوا الذين لا يؤمنون بالله و اليوم الآخر نسخ گرديده است».مؤلف در پاورقى مى‌گويد: «چنانكه مى‌دانيم، نسخ در قرآن، اگر وجود داشته باشد، اختصاص به احكام دارد، نه اخلاقيات و مواعظ، بنابراین به روايت نسخ مذكور در آيه نمى‌توان اطمينان حاصل كرد.»

از جمله موارد نقل، نقد مؤلف به مطالب موهونى است كه خود در متن از ديگران نقل مى‌كند. مانند:آيه‌ى 119 سوره‌ى بقره صفحه‌ى 34:إنّا ارسلناك بالحق بشيرا و نذيرا و لا تسئل عن اصحاب الجحيماز محمد بن كعب القراظى و نيز از طريق ابن جريج از داود بن ابى عاصم نقل نمايند كه وى چنين روايت كرده كه:رسول خدا(ص) فرمود كجايند پدر و مادرم؟ سپس در قبال گفتار پيامبر اين آيه نازل گرديد.» در پاورقى اين روايت مرسل را كه طبرى و عبدالرزاق نقل كرده‌اند، قبول نمى‌كند و مى‌فرمايد: بايد دانست كه پدر و مادر و بلكه آباء و اجداد رسول خدا(ص) بر دين حق زمان خود بوده و از عقايد شرك و پليدى آن مبرّا و دور بوده‌اند و آنان يا بر دين مسيح بودند و يا بر سنّت ابراهيم خليل كه خود رسول خدا قبل از بعثت به آن اعتقاد داشته، معتقد بودند؛ بنابراین اخبار وارده، در تفسير عبدالرزاق و تفسير طبرى چندان داراى پايه و اساس درستى نيست و...

تعداد آياتى كه شأن نزول آنها ذكر شده است:

مؤلف در مقدمه مى‌نويسد: «توجه به اين نكته قابل اهميت است كه، تمامى شأن نزول مذكور در اين كتاب در هيچيك از تفاسير هر دو فرقه(خاصه و عامه) چه از متقدمين و چه از متأخرين، به تمام و كمال يافت نخواهد شد؛ چه آنكه از 1240 آيه كه داراى شأن نزول بوده و در اين مجموعه به ذكر آن پرداخته‌ايم در تفسير تبيان شيخ طوسى، فقط ذكر شأن نزول 436 آيه، آمده است و بقيه، يادآورى نشده و اين عدم يادآورى يا به خاطر آن بوده كه شيخ معتقد به شأن نزول آن آيات، نبوده و يا ممكن است، برخى از آياتى كه داراى شأن نزول بوده، شيخ از قلم انداخته، و يا اينكه موضوعى كه ديگران به عنوان شأن نزول، ذكر نموده‌اند، شيخ هم متذكر شده، ولى به عنوان شأن نزول نياورده است، چنانكه در ساير تفاسير فريقين، اين موضوعات نيز به چشم مى‌خورد».

آمارى كه مؤلف در مطلب بالا، ارائه مى‌دهد، ميزان شأن نزول با توجه به تعداد آيات است و در واقع آمار تعداد آيات است. با توجه به اينكه در بعضى آيات، بيش از يك شأن نزول ذكر شده است، تعداد روايات (به معناى اعم كه شامل روايت از معصوم(ع) و نقل از صحابه و تابعين گردد.) بيش از مقدار آيات خواهد بود.

منابع مقاله

نویسنده تصريح مى‌كند: «براى نوشتن اين كتاب به حدود 200 كتاب مراجعه كرده است» كه عمده منابعى را كه مورد استفاده قرار گرفته به شرح ذيل است:

1. لباب النقول سيوطى
2. اسباب نزول واحدى
3. تفسير مجمع البيان
4. تفسير طبرى
5. تفسير ثعلبى
6. كشف الاسرار
7. تفسير قمى
8. تفسير روض الجنان
9. تفسير گازر (جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)
10. تفسير عبدالرزاق،
11. تفسير ابن مردويه
12. تفسير ابن منذر
13. تفسير عياشى
14. تفسير ثعالبى
15. تفسير قاضى عبدالجبار معتزلى
16. تفسير البرهان
17. تفسير ابن ابى حاتم
18. تفسير ابن مسعود
19. ابن عساكر
20. اختصاص شيخ مفيد
21. الفرائض از ابن حبان
22. صحاح سته اهل سنت
23. دلائل النبوة بيهقى
24. البعث بيهقى
25. مسند ابويعلى
26. فضائل اميرالمؤمنين از موفق بن احمد از علماى عامه
27. مستدرك حاكم
28. المناقب از ابن مغازلى شافعى
29. طبقات ابن سعد
30. مصباح الانوار شيخ
31. هواتف الجان از خرائطى
32. تاريخ خطیب
33. تفسير طبرانى
34. نهج البيان از شيبانى
35. العظمة از ابوالشيخ
36. المصنف از عبدالرزاق
37. تفسير اسحق بن راهوية
38. دلائل ابونعيم
39. فتح البارى ابن حجر
40. رجال كشى
41. تفسير عبدالغنى بن سعيد ثقفى
42. امالى شيخ طوسى
43. امالى شيخ مفيد
44. شعب الإيمان بيهقى
45. روضة الواعظين

وضعيت كتاب

كتاب از طرف انتشارات اسلامى تهران در سال 1350ش از زير چاپ بيرون آمد و تا سال 1361ش براى چهارمين بار تجديد چاپ گرديد.

در پايان كتاب فهرستهايى ارائه شده كه به ترتيب عبارت است از: 1-فهرست تعداد شأن نزول آيات از نظر شيخ طوسى و سايرين به تفكيك؛ 2-فهرست آيات درباره‌ى افراد، اشخاص و طوايف به ترتيب سور قرآن؛ 3-فهرست آيات به ترتيب حروف الفبا؛ 4-فهرست مطالب به تفكيك آيات احكام، اخلاقيات، سؤالات-حكايت و داستان و...؛ 5-منابع و مآخذ كتاب نمونه‌ى بينات به ترتيب حروف الفبا؛ 6-ليستى از ساير تأليفات مؤلف.

از جمله مطالبى كه مؤلف محترم در پاورقى به آن پرداخته، شرح حال مختصر بعضى از صحابه و تابعين مفسر مى‌باشد.

منابع مقاله

1. مقدمه‌ى كتاب نمونه‌ى بينات
2. پژوهشنامه‌ى قرآن و قرآن پژوهى، به كوشش بهاءالدين خرمشاهى، انتشارات دوستان، تهران، 1377
3. تفسير تبيان، شيخ طوسى، چاپ دار احياء التراث العربى، بيروت، لبنان
4. روش شيخ طوسى در تفسير تبيان، رساله كارشناسى ارشد آقاى اكبر ايرانى قمى، چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى، پاييز 1371
5. فصلنامه‌ى پژوهشهاى قرآنى، دفتر تبليغات حوزه علميه قم، شماره‌ى 1، بهار 1374