تلخیص البیان في مجازات القرآن

تلخیص البیان في مجازات القرآن
پدیدآوران	شریف الرضی، محمد بن حسین (نويسنده) حسن، محمد عبدالغنی (مقدمه نویس و مصحح)
عنوان‌های دیگر	مجازات القرآن
ناشر	دار الأضواء
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1406 ق یا 1986 م
چاپ	2
موضوع	قرآن - مجاز قرآن - مسایل ادبی
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏83‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏4‎‏ت‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تلخیص البیان في مجازات القرآن كتابى به عربى در بيان مفاهيم مجازى و استعارى قرآن، تأليف ابوالحسن محمد بن حسين شريف رضى، دانشمند امامى نيمۀ دوم قرن چهارم (متوفى 406).

اين كتاب نخستين اثر مستقل دربارۀ مجازها و استعاره‌هاى قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبويّة (ص 10) به اين نكته اشاره كرده است، هر چند كتاب مجاز القرآن ابوعبيده معمر بن مثنّى (متوفى 209) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وى معنايى عام داشته و مراد از آن راههايى بوده كه قرآن براى بيان مقاصد خود برگزيده است (ج 1، مقدمۀ سزگين، ص19). ازينرو مجاز با كلمات تفسير، معنى، تقدير و تأويل مترادف شده است و معناى بلاغى آن مورد نظر نيست (همان، ص18-19؛ علوى مقدم، ص133، 139؛ براى نمونه‌ها -ابوعبيده، ج 1، ص3، 147، 205).

تلخيص البيان كتابى ارزشمند و به نوشتۀ ابن خلّكان (ج 4، ص416) در نوع خود نادر است. مؤلف در المجازات النبويّة (ص 9) و ابن عنبه (ص 207) و امين (ج 9، ص218)، نام كتاب را تلخيص البيان عن مجازات القرآن آورده‌اند، اما در پاره‌اى منابع نام آن تلخيص البيان من مجازات القرآن آمده است (ابن شهرآشوب، ص51؛ حرّ عاملى، قسم 2، ص261). برخى نيز به دليل موضوع كتاب، آن را با عنوان مجاز يا مجازات القرآن ذكر كرده‌اند (نجاشى، ص398؛آقابزرگ طهرانى، ج 4، ص421؛فرّوخ، ج 3، ص60)، ولى عنوان آن در تمام چاپها، تلخيص البيان في مجازات القرآن است.

با توجه به نثر زيباى شريف رضى (-باخرزى، ج 1، ص293؛ ابن جوزى، ج 15، ص115؛ متز، ج 1، ص487، 491؛ تسترى، ج 8، ص148) و عبارتهاى فصيح و تركيبهاى اصيل كه استادى وى را نشان مى‌دهد (-شريف رضى، چاپ محمد عبدالغنى حسن، ص161، 304؛ چاپ مشكوة، مقدمه، صم)، در سير علوم بلاغى، اين كتاب از مهمترين آثار تحقيقى سدۀ چهارم است (ضيف، ص139) كه مجازها و استعاره‌ها و كنايه‌هاى قرآن كريم را، به ترتيب سوره‌ها و آيات و با استشهاد فراوان از اشعار عربى، با عنوان كلى مجاز آورده است (همان، ص140؛ براى نمونۀ شواهد-شريف رضى، چاپ محمد عبدالغنى حسن، ص143، 169، 179) و مى‌توان آن را تفسير بيانى قرآن كريم دانست كه براى نشان دادن جنبۀ اعجاز بلاغى و بيانى قرآن نوشته شده است (همان، مقدمه، ص61). از جمله، بحث از آيۀ: «اللّه يستهزئ بهم...» (بقره: 15)قابل ذكر است كه «استهزاء» مجازا به خداوند اسناد داده شده است، زيرا خداوند حليم و حكيم است و استهزاء، عكس اينهاست؛ ازينرو در اين آيه جزاى استهزاء كه مؤاخذه و عقاب است، استهزاء ناميده شده است (همان، ص113-114).

شريف رضى همچنين ضمن بحث از آيۀ «... من بعد ما كاد يزيغ قلوب فريق منهم...» (توبه: 117) آن را استعاره دانسته و معناى حقيقى زيغ را اعوجاج و كجى ذكر كرده است. به نظر او در اين آيه حالت درونى و روانى آنانى كه از شدت ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسى تشبيه شده كه پس از استقامت و راستى به كجى گرايد و بعد از ثبات و استوارى، منحرف شود. شريف رضى براى اثبات گفتۀ خود آيۀ بعد را دليل آورده كه مى‌گويد: «... حتّى اذا ضاقت عليهم الارض بما رحبت و ضاقت عليهم انفسهم...» (توبه: 118) و افزوده است كه اين نيز استعاره است و در واقع تشبيه معقول به محسوس است، زيرا توصيف نفس به تنگى و گشادگى، حقيقى نيست بلكه مجازى است (همان، ص150-151؛ علوى مقدم، ص145-146).

شريف رضى در تلخيص البيان از پدر خود، ابواحمد حسين بن موسى، با عبارت «رضى‌اللّه‌عنه و أرضاه» ياد كرده است (چاپ محمد عبدالغنى حسن، ص322)؛ با توجه به سال درگذشت پدرش (400) و سال وفات خودش (406)، وى بايد كتاب را در شش سال آخر زندگى‌اش نوشته باشد. او در اين كتاب از برخى استادانش نام برده است، از جمله از ابن جنّى، قاضى عبدالجبار معتزلى و ابوبكر محمد بن موسى خوارزمى (همان، ص148، 212، 280-281).

برخى از ویژگی‌هاى تلخيص البيان عبارت است از: ذكر قرائتهاى مختلف بنابر نظر قاريان هفت‌گانه (-همان، ص114، پانويس 2، ص127، پانويس 1)؛ بحث از معانى واژگان و تركيبهاى قرآنى (-همان، فهرست، ص447-458)؛ برطرف كردن مشكلات شواهد شعرى كه به آنها استناد كرده و اظهار نظر در مسائل اختلافى (همان، چاپ مشكوة، مقدمه، صم) و استفاده از احاديث در بيان مجازها و تركيبهاى قرآنى (-همان، چاپ محمد عبدالغنى حسن، ص157، 174، 274).

به تصريح مؤلف در اين كتاب، برخى سوره‌ها معانى مجازى ندارند، مانند سورۀ عبس (همان، ص359) و سورۀ انفطار (همان، ص360). او در كتاب خود، از شاعران دورۀ عباسى شاهدى نياورده، زيرا در گذشته اصالت شعر عربى را تا پايان دورۀ اموى مى‌دانسته‌اند (همان، مقدمۀ محمد عبدالغنى حسن، ص39).

نخستين بار سيد محمد مشكوة نسخه‌اى از اين كتاب را شناسايى و عكس آن را با مقدمه و فهرستهاى مختلف در 1329 در تهران چاپ كرد. سپس محقق مصرى، محمد عبدالغنى حسن، همين نسخه را به شيوه‌اى بديع تحقيق و در /1374 1955 در مصر چاپ كرد و چاپ افست آن را نيز در بيروت منتشر نمود. پس از اين دو چاپ، نسخۀ ديگرى از كتاب در كتابخانۀ سيد محمد جزائرى در نجف به دست آمد و مكى سيد جاسم چاپ كامل آن را در 1375 در بغداد انتشار داد كه اساس چاپ ديگرى در تهران در 1407 شد. سيد محمدباقرسبزوارى آن را در 1330‌ش در تهران به فارسى برگرداند و با استشهاد از اشعار فارسى (براى نمونه- ص44-45، 49، 60) به چاپ رساند.

منابع مقاله

علاوه بر قرآن؛آقابزرگ طهرانى؛ابن جوزى، المنتظم في تاريخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1992/1412؛ابن خلّكان؛ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف 1961/1380؛ابن عنبه، عمدة الطّالب في انساب آل ابى‌طالب، چاپ محمدحسن آل طالقانى، نجف 1961/1380؛ معمر بن مثنّى ابوعبيده، مجاز القرآن، چاپ محمد فؤاد سزگين، قاهره 1988؛ امين؛ على بن حسن باخرزى، دمية القصر و عصرة اهل العصر، چاپ محمد تونجى، ج 1، دمشق[؟ 1971/1391]؛ محمدتقى تسترى، قاموس الرجال، تهران 1379-1391؛محمد بن حسن حرّ عاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسينى، قسم 2، قم 1362 ش؛ محمد بن حسين شريف رضى، تلخيص البيان في مجازات القرآن، چاپ محمد مشكوة، تهران 1329- 1332 ش؛همان، چاپ محمد عبدالغنى حسن، بيروت 1986/1406؛ همان، ترجمۀ محمدباقرسبزوارى، تهران 1330 ش؛همو، المجازات النبويّة، چاپ طه محمد زينى، قاهره 1968، چاپ افست قم[بى‌تا. ]؛ شوقى ضيف، البلاغة تطور و تاريخ، قاهره 1987؛ محمد علوى مقدّم، «مقايسۀ مجاز القرآن ابوعبيده و تلخيص البيان سيد رضى»، در يادنامۀ علامه شريف رضى، به اهتمام ابراهيم سيد علوى، تهران 1366 ش؛ عمر فرّوخ، تاريخ الادب العربى، ج 3، بيروت 1989؛آدام منز، الحضارة الاسلاميّة في القرن الرابع الهجرى، نقله الى العربية محمد عبدالهادى ابوريدة، قاهره 1957/1377؛ احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر برجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407.