تحفة الفتی في تفسير سورة هل أتی
| نام کتاب | تحفة الفتی في تفسیر سورة هل أتی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | بهارزاده، پروين (محقق و مصحح)
دشتکی، منصور بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی
فارسی |
| کد کنگره | BP 102/933 /د5ت7 |
| موضوع | تفاسیر (سوره دهر)
تفاسیر اهل سنت - قرن 10ق. |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1381 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10668AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«تحفة الفتى في تفسير سورة هل أتى»، از آثار غياث‌الدين منصور دشتكى شيرازى (866 - 948ق) است كه در آن، آيات هفتاد و ششمين سوره قرآن كريم را كه به نام‌هاى «انسان»، «دهر» و «هل أتى» ناميده مى‌شود، به‌صورت تفسير ترتيبى و به شيوه‌اى مختصر با گرايش فلسفى و عرفانى و تأويلى توضيح داده است.
اين اثر پژوهشى، به زبان عربى قديمى و سرشار از اصطلاحات فنى كلامى، فلسفى و عرفانى نوشته شده و با تصحيح و مقدمه عالمانه سركار خانم پروين بهارزاده و همراه ترجمه‌اى شيوا به زبان فارسى و نيز تعليقات دو زبانه (عربى - فارسى) از ايشان منتشر گرديده است.
ساختار
اثر حاضر، از مقدمه مصحح و متن اصلى كتاب (شامل مقدمه و 26 مشرق به ترتيب آيات سى‌ويك‌گانه سوره انسان) تشكيل شده است. هرچند زبان و ادبيات مقدمه مصحح اين اثر، فارسى و متناسب با نسل معاصر، روان و زيبا است، ولى زبان متن اثر، چنين نيست و عربى قديمى و سرشار از اصطلاحات فلسفى و عرفانى است و البته تعليقات مصحح كه به‌صورت دو زبانه (عربى - فارسى) نوشته شده، چنين مشكلى ندارد و روشن و رسا است.
مصحح از منابع قابل توجهى (169 كتاب فارسى و عربى و 5 مقاله فارسى) از آثار مهمّ انديشمندان قديم و جديد براى توليد اثر حاضر بهره برده است.
شيوه نويسنده در اين اثر، پژوهشى است و در آن كوشيده است افزون بر نقل و بيان آراى ديگران، نقدها و نوآورى‌هاى خود را نيز شرح دهد.
گزارش محتوا
در باره محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
1. مصحح در مقدمه‌اش كه زمان و مكان و ساير مشخصات نگارش آن را معين نكرده است، چند نكته را يادآور شده است: الف)- رساله تحفة الفتى في تفسير سورة هل أتى، تفسيرى است فشرده و سرشار از اشارات فلسفى و عرفانى...؛
ب)- نويسنده، كوشيده است تا ضمن تفسير آيات سوره انسان، علاوه بر ذكر آراء ديگر مفسران، مطالب نو و كشفيات خود را كه غالباً رنگ‌وبوى فلسفى و عرفانى و تأويلى دارد، در قالب جملاتى كوتاه و اشاره‌اى عرضه كند؛
ج)- نويسنده در موارد متعدد، تفصيل مطالب را به رساله‌هاى ديگر خويش احاله كرده و درك عميق آن را به داشتن ذوقى سليم و فهمى مستقيم مشروط كرده است و... (ر. ك.: مقدمه مصحح، ص يازده - بيست و نه).
2. نويسنده در تفسير آيه «مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الْأَرائِكِ لا يَرَوْنَ فيها شَمْساً وَ لا زَمْهَريراً» (انسان / 13)، چنين آورده است: «... آيه بيانگر اثبات لذات و نفى درد و رنج در بهشت است. «شمس»، مشقتى توأم با شوريدگى و «زمهرير»، سرما و جمودى است كه كاهلى و بى‌خبرى در پى دارند و بهشت عارى از اين دو رنج است (متن كتاب، ص 141 و مقايسه شود با: همان، ص 44).
3. نويسنده در تفسير آيه «إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً» (انسان / 22) چنين آورده است: «مقصود آن است كه آن نعمت كه به شما عنايت شد، به ميزان تلاش و كوشش شما است؛ يعنى همه آن فعاليت‌هاى حسى و عقلى شما براى دستيابى به آن است و سپاس از جانب خدا به اين معنا بازمى‌گردد كه وى در دايره علم خويش اهميت و سزاوارى اينان را به آن نعمت‌هاى بخشوده، سنجيده است و الله اعلم» (همان، ص 148 - 149 و مقايسه شود با: همان، ص 54).
4. نويسنده مطالبش را با مناجاتى جالب به پايان برده كه سركار خانم پروين بهارزاده آن را به اين صورت زيبا ترجمه كرده است: «بارالها! اى آنكه هستى را حيات بخشيدى و اى آنكه اسير و دربند را صاحب اختيارى! بنده‌اى كه سر بر آستانت مى‌سايد و ميهمان ناخوانده خوان كرمت گشته است، اميد آن دارد كه توبه‌اش بپذيرى؛ عفو و بخششت مقصود اوست و...» (همان، ص 155).
5. نويسنده گاه از اشعار فارسى نيز براى توضيح مطالبش استفاده كرده است، مانند استشهاد به اين ابيات از مولوى:
| «گر نبودى خلق، محجوب و كثيف | ور نبودى حلق‌ها، تنگ و ضعيف» |
|---|
، {| class="wikitable poem"
|- ! «در بيابان، داد معنى دادمى !! غير از اين، نطق دگر بگشادمى» |}.
| «من چه گويم يك رگم هشيار نيست | وصف آن يارى كه او را يار نيست» |
|---|
(متن كتاب، ص 40).
6. در پايان متن كتاب نوشته شده است: «قد تمّ كتابة تفسير سورة الإنسان في يوم الإثنين التاسع من شهر ربيع‌الآخر سنة تسعين و تسعمائة الهجرية» (نگارش تفسير سوره انسان در روز دوشنبه نهم ماه ربيع‌الثانى سال 990 هجرى تمام شد) (همان، ص 61). به نظر مى‌رسد اين جمله كلام نويسنده كتاب نيست و گفته كاتب نسخه خطى است.
وضعيت كتاب
براى كتاب حاضر، افزون بر فهرست تفصيلى مطالب (مقدمه كتاب، ص هفت - ده)، فهرست‌هاى فنى - شامل آيات، احاديث، كتب و اشعار - (متن كتاب، ص 159 - 169) و فهرست منابع (همان، ص 171 - 180) فراهم شده است.
كتاب حاضر، مستند است و مصحح، ارجاعاتش را به‌صورت پاورقى براى مقدمه و متن كتاب، در پايان هر صفحه آورده است. اين پاورقى‌ها، معمولاً ارجاعى است و نويسنده، نام كتاب مورد استناد و شماره جلد و صفحه مورد نظر را آورده (به‌طور مثال، ر. ك.: همان، ص 1، پاورقى 3 و...) و گاه توضيحى نسخه‌شناختى به‌صورت كلى است (به‌طور مثال، ر. ك.: همان، ص 1، پاورقى 1 و...) و گاه موارد اختلاف نسخه‌ها را به‌صورت جزئى مطرح كرده است (به‌طور مثال، ر. ك.: همان، ص 14، پاورقى 1، 2، 3، 5، 6، 7 و...) و گاه معانى لغات را شرح داده است (به‌طور مثال، ر. ك.: همان، ص 24، پاورقى 14 و...) و گاه متن آيه يا ترجمه فارسى آن را آورده است (به‌طور مثال، ر. ك.: همان، ص 25، پاورقى 4 و 5 و...) و...
همچنين مصحح پى‌نوشت‌هايى پژوهشى بر مطالب كتاب نوشته است (همان، ص 63 - 108). در برخى از اين پى‌نوشت‌ها، توضيحاتى تاريخى و رجالى است (مثلاً ر. ك.: همان، ص 63، پى‌نوشت 1) و برخى ديگر شرح لغات و اصطلاحات (مثلاً ر. ك.: همان، ص 81 - 82، پى‌نوشت 20 و ص 82، پى‌نوشت 21. و ص 83، پى‌نوشت 22 و ص 98، پى‌نوشت 41 و 42 و...) و بعضى ديگر توضيحاتى در مورد معانى روايات است (مثلاً ر. ك.: همان، ص 93، پى‌نوشت 33) و برخى تبيين معناى يكى از اصطلاحات علم حديث، مانند روايت مستفيض است (مثلاً ر. ك.: همان، ص 94، پى‌نوشت 34) و...
همچنين مصحح، متن عربى را به زبان فارسى به‌صورت شيوا و مختصر ترجمه كرده است (همان، ص 109 - 155). وى تصويرى از آغاز و انجام نسخه خطى كتاب حاضر را نيز آورده است (همان، ص 90 - 91). همچنين شجره‌نامه خاندان دشتكى را تحت عنوان «سلسه آباء بيت دشتكى» آورده و نسب غياث‌الدين منصور دشتكى شيرازى را تا حضرت اميرالمؤمنين على(ع) ذكر كرده است (همان، ص سى و سه).
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.