تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب

تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب
پدیدآوران	قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (نويسنده) درگاهی، حسین (محقق)
عنوان‌های دیگر	کنز الدقائق و بحر الغرائب
ناشر	وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامي، مؤسسة الطبع و النشر
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1367 ش یا 1990 م
چاپ	1
موضوع	تفاسیر شیعه - قرن 12ق. تفاسیر ماثوره - شیعه امامیه
زبان	عربی
تعداد جلد	14
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏97‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏8‎‏ک‎‏9‎‏ ‎‏1366‎‏الف
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، به زبان عربى، اثر ميرزا محمد قمى مشهدى، از علماى حديث و مفسران اماميه در قرن دوازدهم مى‌باشد.

مصنف، در بيان انگيزه خود از نگارش اين تفسير، مى‌فرمايد: در گذشته حاشيه‌اى بر تفسير زمخشرى و حاشيه‌اى بر حاشيه شيخ بهايى بر تفسير «انوار التنزيل» بيضاوى نگاشتم، پس از آن به فكر افتادم كه تفسيرى تأليف كنم كه هم شامل اسرار تنزيل باشد و هم شامل روايات منقول از ائمه اطهار(ع).

آیت‌الله معرفت، اين تفسير را تفسيرى جامع، ما حصل تفاسير مهم اماميه، شامل روايات اهل‌بيت(ع)، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزيل، اعراب، لغت و دقايق ادبى در كنار مطالب فلسفى و عرفانى، دربردارنده حسن تعبير بيضاوى و اسلوب شيخ طبرسى در «مجمع» و گزيده‌اى از «كشّاف» و حواشى شيخ بهايى، جامع بين عقل و نقل و... مى‌داند.

آقاى سيد محمد على ايازى، درباره آن مى‌نويسد: «تفسيرى است كه شامل تمام آيات قرآن مى‌باشد، ما حصل مهم‌ترين تفاسير اماميه و اهل سنت است، آميخته‌اى است بين نقل و عقل و... از منظرى ديگر، اين تفسير، از تفاسير بلاغى و ادبى و شرح و حاشيه‌اى بر تفسير بيضاوى نيز محسوب مى‌گردد.»(المفسرون حياتهم و منهجهم، ص595).

ساختار

كتاب، در 14 جلد تنظيم شده است، با اين شرح:

جلد اول، شامل سوره حمد تا آخر آيه 58 البقره؛

جلد دوم، شامل بقيه آيات البقره (از 59 تا آخر)؛

جلد سوم، شامل تمام سوره آل عمران و نساء؛

جلد چهارم، شامل سوره مائده و انعام؛

جلد پنجم، شامل سوره اعراف، انفال و برائت؛

جلد ششم، شامل سوره يونس، هود، يوسف و رعد؛

جلد هفتم، شامل سوره ابراهيم، حجر، نحل و بنى اسرائيل(اسراء)؛

جلد هشتم، شامل سوره كهف، مريم، طه و انبياء؛

جلد نهم، شامل سوره حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء و نمل؛

جلد دهم، شامل سوره قصص، عنكبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ و فاطر؛

جلد يازدهم، شامل سوره يس، صافات، ص، زمر، مؤمن (غافر)، سجده (فصلت) و حمعسق(شورى)؛

جلد دوازدهم، شامل سوره زخرف، دخان، جاثيه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاريات، طور، نجم، قمر و الرحمن؛

جلد سيزدهم، شامل سوره واقعه، حديد، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحريم، ملك، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن و مزمل؛

جلد چهاردهم، شامل سوره مدثر، قيامت، انسان، مرسلات، نبأ، نازعات، عبس، تكوير، انفطار، مطففين، انشقاق، بروج، طارق، اعلى، غاشيه، فجر، بلد، شمس، ليل، ضحى، ا لم نشرح، تين، علق، قدر، لم يكن، زلزله، عاديات، قارعه، تكاثر، عصر، همزه، فيل، قريش، ماعون، كوثر، كافرون، نصر، تبت، اخلاص، فلق و ناس.

مؤلف، تمام آيات قرآن را به شيوه مزجى شرح مى‌دهد و سپس به نقل اخبار مى‌پردازد.

گزارش محتوا

به قول برخى از انديشمندان، مؤلف، روايات منقوله را از تفسير «نور الثقلين» برداشت كرده‌اند. تحقيقا ايشان بيش از 90 درصد روايات «نور الثقلين» را با ترتيبى كه در آن كتاب آمده، در تفسير خود آورده‌اند؛ به‌طور نمونه، از 120 حديث ابتداى تفسير كه شامل سوره حمد و مقدار كمى از سوره بقره مى‌شود، ايشان فقط 4 حديث را نقل نكرده‌اند و 116 حديث ديگر را بدون كم و كاست نقل كرده‌اند و خود 20 حديث بر آنها افزوده‌اند. احاديث اضافه شده، از تفسير قمى، تفسير عياشى، تفسير فرات كوفى و تفسير منسوب به امام حسن عسکری(ع) مى‌باشد. بخشى از احاديث اضافه شده، به‌نحوى نسبت به روايات نقل شده، تكرارى محسوب مى‌شوند و احتمالا «نور الثقلين»، به همين دليل آنها را نقل نكرده است.

كتاب ديگرى كه «كنز الدقائق»، اكثر احاديث آن را نقل مى‌نمايد، «تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة»، تأليف سيد شرف‌الدين على حسينى استرآبادى غروى از علماى قرن دهم هجرى قمرى، مى‌باشد.

«كنز الدقائق»، به سبب در بر داشتن معظم تفسير بيضاوى و نقل از تفسير «كشاف» و «مجمع البيان»، به‌طور طبيعى در كنار روايات اهل‌بيت(ع)، برخى روايات اهل سنت را نيز نقل نموده است، امّا اين احاديث را مصنف با توجه به تفسير بيضاوى و «مجمع البيان» نقل كرده است و به معناى نقل احاديث اهل سنت از منابع آنها تلقى نمى‌شود.

يكى از برترى‌هاى تفسير «كنز الدقائق» نسبت به «نور الثقلين»، مسند بودن آن يا به تعبيرى عدم حذف اسانيد است؛ البته از آن‌جايى كه بخش اعظم روايات «كنز الدقائق» همان روايات «نور الثقلين» است، تفاوتى بين اسانيد روايات آن دو نمى‌باشد، ولى در جايى كه «كنز الدقائق» مستقيما از تفسير فرات كوفى، «تأويل الآيات الظاهرة»، تفسير قمى و تفسير منسوب به امام حسن عسکری(ع)، روايت نقل مى‌كند، سند را كامل مى‌آورد و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف أسناد، همين قسمت باشد.

«كنز الدقائق»، علاوه بر نقل روايات، صبغه اجتهادى نيز دارد؛ يعنى در مواجهه با روايات فقط به نقل اكتفا نكرده، بلكه در مباحث مختلف اظهار نظرهاى متناسب نموده است.

برخى از اظهار نظرهاى ايشان چنين است:

1. تصريح به جعلى بودن برخى از احاديث؛ به‌عنوان نمونه در جلد 1، صفحه 88، در آخرين فرازهاى تفسير سوره حمد، بحث«آمين»، درباره نقل احاديث از پيامبر(ص) و حضرت على(ع)، مى‌نويسد: «و احاديثنا الصحيحة تدل على وضع تلك الأخبار»؛
2. تصريح به تقيه‌اى بودن برخى از روايات؛ به‌عنوان نمونه در ج 11، صفحه 222، ذيل آيه 25 سوره «ص»، مى‌نويسد: «و الرواية التى رواها علىّ بن ابراهيم، واردة مورد التقية»؛
3. توجيه برخى از روايات؛
4. شرح بعضى از فقرات برخى از احاديث؛
5. جمع بين برخى از روايات متعارض با شيوه‌هاى مختلف؛
6. ثصريح به اسرائيلى بودن برخى از روايات.

چون اكثر مطالب تفسيری «كنز الدقائق» از تفسير بيضاوى است، غالب بحث‌هاى ادبى و نقل اقوال ادبا، مباحث علوم قرآنى ابتداى سوره‌ها (مانند تعداد آيات و مكى و مدنى بودن آنها)، بحث‌هاى كلامى و نقل اقوال اشعريه، خوارج، معتزله، حتى بخشى از «اقول»ها از تفسير بيضاوى است و گاهى نيز از تفسير «كشاف» و «مجمع البيان» با ذكر و يا بى‌ذكر نام آنها؛ البته اين، بدان معنا نيست كه در اين‌گونه مباحث، مطلبى را اضافه يا كم نمى‌كند، چون وى، گاهى اوقات نظرات بيضاوى را نمى‌پذيرد و يا خود، بسط بيشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى - ادبى راجع به ضمير فصل، در جلد 1، ص134 - 135، ذيل آيه 5، سوره بقره كه تفصيل مطلب از خود اوست.

اين كتاب، در پاره‌اى از مباحث عقلى و عرفانى و تأويلات عقلى قريبه و بعيده، تحت تأثير تفسير «صافى» ملا محسن فيض كاشانى است.

كتاب، گوشه چشمى نيز به عقايد صوفيه دارد. گاهى آنها را نقل و نقد مى‌نمايد؛ مثلاًدر ج 1، صفحه 66، در ذيل«اهدنا الصراط المستقيم»، مى‌نويسد: «و لا يخفى عليك ان هذا و ما سبق من التأويل و ما سيأتى منه مبنى على ما ذهب اليه الصوفية من الاصول الفاسدة و الغرض من نقله الاطلاع على فساده».

جمع‌بندى پاره‌اى از ويژگى‌هاى كتاب

1. تفسير آيات الهى با آثار مروى از اهل‌بيت(ع) و تلاش در استخراج روايات تفسيرى از بين اخبار و جمع قرآن و سنت در تفسير؛
2. اشتمال بر همه آيات قرآن، بيان سند روايات، ذكر تناسب آيات با هم‌ديگر، حل و فصل مشكلات الفاظ آيات، بيان وجوه مختلف اعراب، تبيين لغات و قرائت‌هاى مختلف و بيان نكات بلاغى؛
3. اجتهادى بودن و مطالب را گاه تجزيه و تحليل و نقد و تأييد نمودن و نظر خود را ابراز كردن؛
4. اشتمال بر مباحث كلامى، فلسفى و عرفانى؛
5. اشتمال بر تأويل؛ به معناى ذكر بطون مختلف و متناسب در بعضى از آيات، مانند تأويل بسيارى از آيات به اهل‌بيت(ع) كه با نقل روايات اهل‌بيت(ع) صورت گرفته است.

وضعيت كتاب

فهرستى از آيات تفسير شده، در ابتداى هر جلد ارائه گرديده است.

اين تفسير، اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى، در 14 جلد، به قطع وزيرى و جلد گالينگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد، در سال 1366ش، به زيور طبع آراسته گرديد.

چاپ ديگرى از اين تفسير، از طرف انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، در 15 جلد با قطع وزيرى و جلد گالينگور، در سال 1407ق، مصادف با 1366ش، با تحقيق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى و مقدمه آیت‌الله معرفت، به بازار كتاب عرضه شده است.

محقق، احاديث را بر مصادر آنها عرضه نموده، تصحيح كرده و با توضيح بعضى لغات مشكل، شرح پاره‌اى احاديث، توضيح برخى مطالب و ذكر مصادر روايات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهش‌گران آسان كرده است. در پايان برخى از مجلدات، فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سوره‌هاى بحث شده، ارائه گرديده است.

منابع مقاله

1. «اعيان الشيعة»، سيد محسن امين، نرم‌افزار نور التراجم، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى نور؛
2. «التفسير و المفسرون في ثوبه القشيب»، تأليف استاد آیت‌الله محمد هادى معرفت، نشر الجامعة الرضوية للعلوم الاسلامية، دو جلد، چاپ اول، 1377ش، مشهد مقدس؛
3. «التفسير و المفسرون»، تأليف دكتر محمدحسین ذهبى، چاپ دار احياء التراث العربى، بيروت، لبنان، 2 جزء، جزء دوم؛
4. «الذريعة الى تصانيف الشيعة»، تأليف شيخ آغا بزرگ طهرانى، چاپ دار الاضواء بيروت، جلد 18؛
5. «المفسرون حياتهم و منهجهم»، تأليف سيد محمد على ايازى، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1373ش، تهران؛
6. بينات، فصل‌نامه مؤسسه معارف اسلامى امام رضا(ع)، شماره 24، سال ششم، زمستان 78؛
7. «تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة»، تأليف سيد شرف‌الدين على الحسينى استرآبادى، تحقيق حسين استاد ولى، چاپ مؤسسه نشر اسلامى، وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، سال 1417ق، چاپ دوم؛
8. مقدمه و متن كتاب.