مختصر نهج البيان

مختصر نهج البیان
پدیدآوران	شیبانی، محمد بن علی‌نقی (نويسنده)
ناشر	منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة، دار الأسوة للطباعة و النشر
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1376 ش یا 1418 ق
چاپ	1
موضوع	تفاسیر شیعه - قرن 7ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏95‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ ‎‏ن‎‏901‎‏

مختصر نهج البيان، اثر محمد بن على نقى شيبانى (قبل 994ق)، تفسير مختصرى است از كتاب «نهج البيان عن كشف معاني القرآن» كه تفسيرى روايى و از نوشته‌هاى قرن هشتم و منسوب به محمد بن حسن شيبانى است.

در «الذريعه»، از اين تفسير ياد شده و درباره آن چنين آمده است: «تفسيرى جليل القدر است كه با همه اختصارش دربردارنده مطالب همه تفاسير است». سپس نوشته شده است: «كتابت اين تفسير در سال 1097ق، به خط صالح بن ناصر بحرانى به انجام رسيده است». روشن است كه از سخنان صاحب «الذريعة» نمى‌توان به نام نويسنده و تاريخ نگارش آن دست يافت. اگرچه مؤلّف طبقات مفسّران شيعه به استناد جمله «كتبه علي بن ابراهيم بن علي 21 محرم 1101ق» - از كتاب «التّراث العربي» - مدّعى شده كه مؤلّف تفسير، تا اين سال زنده بوده است. ليكن كتابت تعبيرى عام است و كاتب، اعم است از نويسنده و نسخه‌بردار. گواه اين سخن، كتابتى است از همين تفسير كه در سال 1097ق انجام شده و كتابت ديگرى است كه در سال 1101ق، به‌وسيله نويسنده ديگرى صورت گرفته است و مؤيد اين ادّعا، اين است كه نويسنده «الذّريعة» براى تاريخ پايان كتاب‌ها، تعبير «فرغ منه» را به كار مى‌برد

مؤلّف «التّراث العربي»، پيرامون اين اثر، مى‌نويسد: تفسيرى است مختصر با عناوين «قوله» در بيان معانى آيات، با اشاره به اسباب نزول و ناسخ و منسوخ، بر اساس روايات و احاديث أئمه معصوم(ع)

در كتاب «نهج البيان عن كشف معاني القرآن» نويسنده، ابتداى هر سوره را با ذكر نام و مكى، مدنى يا مورد اختلاف بودن آن ذكر و تعداد آيات را بيان كرده است. سپس به ذكر فضل سوره (در بعضى موارد) با نقل روايت پرداخته و به وجه تسميه سوره و نام‌هاى ديگر آن اشاره داشته و اقوال مختلف را ذكر نموده است. پس از آن به تفسير فرازهاى مختلف آيات پرداخته است. در اين بخش، ابتدا لغات، معانى و در برخى موارد اشتقاق آنها بازگو شده و در مرحله بعد، به شرح آنها به‌طور مستقل يا به نقل از مفسرين و يا با ذكر روايت، پرداخته شده است. نويسنده با بيان نام افراد، منقولات خود را منتسب نموده است. وى به‌گونه مستقيم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عكرمه، وهب، ابوعبيده و سدّى اقوال را نقل كرده و در تبيين معانى لغوى، از اشعار عرب نيز استفاده نموده است. وى همچنين شرح فرازهاى آيات را گاهى با كمك از آيات ديگر و يا روايات پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) پس گرفته و بيان معانى ديگر الفاظ مشترك را، در قرآن از نظر دور نداشته و هريك را با مورد خود مشخص نموده است.

در «مختصر نهج البيان»، علاوه بر تبيين و توضيح بيشتر معانى كلماتى كه در اصل كتاب، از آن غفلت شده، همين شيوه مد نظر قرار گرفته شده است؛ با اين تفاوت كه قسمت‌هايى كه مربوط به فضل سوره، وجه تسميه سوره و نام‌هاى ديگر آن، اشعار و نيز اقوال مختلف است، حذف شده است

اين اثر با تحقيق و تصحيح حسين درگاهى، عرضه شده است. در ابتداى كتاب، مقدمه‌اى از محقق افزوده شده كه در آن، ضمن معرفى اصل كتاب و اشاره به اختلاف خلاصه كتاب با آن، به معرفى نسخ و اقداماتى كه پيرامون تحقيق و تصحيح كتاب صورت گرفته، پرداخته شده است.

اصل كتاب، دربردارنده تفسير تمام سوره‌هاى قرآن كريم در پنج جلد مى‌باشد و تلخيص آن نيز هرچند شامل تمام سوره‌هاى قرآن كريم مى‌باشد، اما مطالب آن، در يك جلد، سامان يافته است.

كتاب، فاقد هرگونه فهرست بوده و در پاورقى‌ها به ذكر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. فاكر ميبدى، محمد، «تفاسير روايى قرن يازدهم هجرى»، برگرفته از سايت ام الكتاب، كد مقاله، 261، تاريخ درج: 1385/09/20، آدرس اينترنتى:

http://www.hawzah.net/fa/Article/View/79381.