مفتاح الغيب و شرحه مصباح الأنس: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۷۹: | خط ۷۹: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | {{وابسته‌ها}} | ||
[[فتح مفتاح الغيب]] | |||
[[ترجمه مصباح الانس (خواجوی)]] | [[ترجمه مصباح الانس (خواجوی)]] | ||
نسخهٔ ۲۱ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۱:۲۶
| مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق (نویسنده)
فناری، محمد بن حمزه (شارح) اشکوری گیلانی، هاشم بن محسن (حاشيه نويس) خواجوی، محمد (مصحح) موسوی خمینی، سید روح‌الله (حاشيه نويس) |
| عنوان‌های دیگر | مفاتیح الغیب مفاتیح غیب الجمع و الوجود |
| ناشر | مولی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1382 ش |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مصباح الأنس كه نام كامل آن، «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» است، شرحى است مزجى كه شمس‌الدين محمد بن حمزه فَنارى، مشهور به ابن فَنارى(834 - 751ق)، به زبان عربى، بر مهم‌ترين اثر صدرالدين قونَوى؛ يعنى «مفتاح الغيب» يا «مفتاح غيب الجمع و الوجود» نگاشته است.
متن و شرح، هر دو، از منابع مهم عرفان نظرى و از متون آموزشى در اين رشته مى‌باشند.
شارح، همه عبارات متن را در شرح نياورده و آنچه را آورده، گاه، با تغييراتى همراه است و در مجموع، متن و شرح را به‌گونه‌اى به هم آميخته كه جز با علايم و نشانه‌ها تفكيك آنها از يك‌ديگر ممكن نيست.
شارح، در تبيين قواعد كشفى به لسان عقل، سعى بليغى نموده و كوشيده است تا هماهنگى عرفان و برهان و عقل و دل و شهود و نظر را نشان دهد و ازاين‌رو، كتاب را «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» ناميده و در اين جهت، به قدوة العارفين، صدرالدين قونوى تأسى نموده است، زيرا او نيز در بسيارى از آثار خود هماهنگى عرفان و برهان را نشان داده است.
شارح، كتاب را با مقدمه‌اى زيبا و پربار شروع مى‌كند و بعد از حمد و درود، به انگيزه خود در شرح، اشاره مى‌كند و مى‌گويد: «چون از پراكندگى علماى ظاهر نفرت داشتم، زيرا كثرت شك و ترديد هواهاى ابناى علوم، به اندازه‌اى رسيد كه تطابق روش‌هاى ايشان، اميد نمى‌رفت و به موافقت بين علماى سلف و خلف در پرده‌بردارى از حقايق عقيده و گشودن لغزش‌هاى موجود در شريعت، اميدى نبود. همين، مرا برانگيخت تا عميقا به حقيقت مذاهب توحيد ذات و صفات بنگرم». به همين خاطر، شارح، وادى اوهام را رها كرده و خواسته به آسمان حقيقت ارتقا پيدا كند، پس سر به آستان عارفان نهاد و انديشه خود را در وادى حقايق و معارف ايشان جولان داد، لذا كتاب «مفتاح غيب الجمع و الوجود» را براى تفكر و انديشه و شرح برگزيد و در اين شرح از كلمات جناب قونوى و اساتيد و شاگردان او بهره گرفت.
چنان‌كه از مقدمه شارح برمى‌آيد، تبيين و توضيح مقاصد و معانى عالى در كتاب «مفتاح الغيب» و نيز ايجاد انس و مؤالفت و هماهنگى بين عرفان و برهان، انگيزه و محرك اصلى او بر نگارش اين شرح بوده است.
شارح، علاوه بر آرا و انديشه‌هاى شخصى، منابع زير را نيز مورد استفاده قرار داده است:
- آثار و تأليفات صدرالدين قونوى، به‌خصوص كتاب «الفكوك»؛
- آثار محيى‌الدين، به‌خصوص «الفتوحات المكية» و «فصوص الحكم»؛
- شرح مؤيدالدين جَنْدى بر فصوص الحكم؛
- آثار سعدالدين سعيد فَرْغانى و دو شرح مهم او بر تائيه كبراى ابن فارض با نام‌هاى «مشارق الدرارى» و «منتهى المدارك» (اولى به فارسى و دومى به عربى).
كتاب «مصباح الأنس»، در بين متون عرفانى، به‌طور عام و در بين شروح «مفتاح الغيب»، به‌طور خاص از اهميت و اعتبار ويژه‌اى برخوردار است؛ هرچند، بخش عظيمى از اين اهميت و اعتبار، ناشى از اهميت كتاب «مفتاح الغيب» قونوى است، اما خود نيز از نكات تازه و بديعى برخوردار است؛ چه شارح، نكات ارزش‌مندى را از آثار محيى‌الدين و ساير تأليفات قونوى و دو شاگرد برجسته‌اش؛ يعنى مؤيدالدين جندى و فرغانى، در «مصباح الأنس» گرد آورده است كه در جاى ديگر چنين مجموعه‌اى را نمى‌توان يافت و اين امور، موجب شده است كه اين كتاب، نه تنها در بين شروح متعدد «مفتاح الغيب»، بلكه در بين كتب متعدد عرفانى، انظار عالمان و عارفان را به خود جلب نموده و شخصيت‌هاى بزرگى را به تدريس و تعليقه‌نگارى بر آن واداشته است.
عناوين كلى، در بخش‌هاى مختلف شرح، مطابق با متن آن؛ يعنى «مفتاح الغيب» است كه شامل «فاتحه»، «تمهيد» «جملى»، «باب» و «خاتمه» مى‌باشد. شارح، بر اين چهارچوب كلى، عناوينى چون «فصل» و «سابقه» و «خاتمه» افزوده است و پس از مقدمه خود بر كتاب، «فاتحه» را كه در واقع مقدمه قونَوى بر «مفتاح الغيب» است، در پنج «فصل» شرح نموده و «تمهيد جملى» را به «سابقه» و دو «فصل» و «خاتمه» تقسيم نموده و سابقه را در ده فصل و فصل اول از تمهيد جملى را در نُه «مقام» و فصل دوم آن را در چهار مقام و خاتمه آن را در دوازده فصل و خاتمه كتاب را در ضمن شانزده «سؤال» شرح كرده است.
در فاتحه كتاب، از اقسام علوم، امتناع معرفت حقايق اشيا با علم نظرى و كسبى، موضوع و مسائل و مبادى هر علمى به‌طور كلى و موضوع و مبادى و مسائل علم الهى و عرفان نظرى به‌طور خاص بحث شده است. تمهيد جملى، به بيان نحوه ارتباط عالم به حق تعالى و ارتباط حق تعالى با عالم، اختصاص يافته است و چنان‌كه اشاره شد، شارح، مباحث تمهيد جملى را در سه محور تنظيم نموده؛ يعنى سابقه و دو فصل و خاتمه.
سابقه، در بيان اصول و قواعدى است كلى كه تبيين رابطه حق با خلق و خلق با حق به آن بستگى دارد. در اين سابقه، از ده قاعده و اصل كلى بحث شده و شارح هريك را در فصلى مستقل شرح نموده است. در فصل اول از تمهيد جملى، اضافات بين ذات حق و صفات او و در فصل دوم، نسبت حق و ايجاد اعيان مُكَوَّنات به اعتبار اقسام اسما و صفات، بحث شده و خاتمه تمهيد جملى، به بيان متعلقات طلب انسان و عدم تناهى مراتب استكمال، اختصاص يافته است.
در بخشى كه زير عنوان «باب» آمده، از كليات جهات ارتباط بين حق سبحانه و مُكَوَّنات و غير آن از عِلْويات و سِفْليات بحث شده و در خاتمه كتاب، خصوصيات انسان كامل تبيين گرديده است.
نسخه‌اى از اين كتاب به قلم محمدصادق بن محمدرضا تويسركانى و همراه با تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، در سال 1323ق، توسط حاج شيخ احمد شيرازى در ايران به چاپ سنگى رسيده است و همين چاپ در سال 1363ش، توسط انتشارات فجر با همكارى وزارت ارشاد اسلامى افست شده و تعليقات استاد حسن‌زاده آملى به انتهاى كتاب ضميمه گرديده و در سال 1374ش، با تصحيح آقاى محمد خواجوى و با حواشى و تعليقات متعددى توسط انتشارات مولى به چاپ حروفى رسيده است كه مشخصات آن چنين است:
- مصحح، علاوه بر تصحيح، مقدمه‌اى در شرح حال قونَوى و ابن حمزه فَنارى و نيز توضيحاتى در مورد شيوه تصحيح و نسخه‌هايى كه در تصحيح كتاب مورد استفاده بوده‌اند، به آن افزوده است و پنج فهرست با عناوين آيات، احاديث، اشعار، امثال و حكم و اعلام به آن ضميمه نموده كه فهرست اعلام آن مشتمل بر اصطلاحات عرفانى و غير عرفانى و اشخاص و كتب و فرق و غيره مى‌باشد؛
- تفكيك متن از شرح، به‌وسيله چاپ متن با حروف تيره‌تر صورت گرفته است؛
- براى هريك از عناوين پنج‌گانه كتاب؛ يعنى مقدمه شارح و فاتحه و تمهيد جملى و باب و خاتمه، عددى از 1 تا 5 در نظر گرفته شده و نيز براى هر فراز از فرازهاى مربوط به اين عناوين، عدد ديگرى ثبت شده تا تطبيق ترجمه كتاب كه توسط مصحح انجام شده و مستقلا به چاپ رسيده با متن آن، آسان گردد؛
- تصحيح كتاب بر اساس سه نسخه انجام شده كه عبارتند از:
- الف) نسخه چاپ سنگى كه با كتابت محمدرضا تويسركانى و تصحيح مرحوم ميرزا هاشم بن محمد اشكورى و با همت شيخ احمد شيرازى در سال 1323ش، به چاپ رسيده است (مصحح، اين نسخه را اصل قرار داده و با اعتماد به آن، كتاب را تصحيح نموده است)؛
- ب) نسخه موجود در كتاب‌خانه دانشكده ادبيات دانشگاه تهران كه در سال 1321ش، تحرير شده است؛
- ج) نسخه‌اى از كتاب‌خانه سلطنتى آلمان.
- پس از مقدمه مصحح، ابتدا، متن كامل و تصحيح شده «مفتاح الغيب» همراه با حواشى و تعليقات آن آمده است و سپس، كتاب «مصباح الأنس» و شماره صفحات «مفتاح الغيب» در داخل علامت [] ثبت شده است؛
- كتاب، مزين به حواشى و تعليقات متعددى است كه تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى از شاگردان مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، با حرف «ش» و تعليقات مرحوم حاج مير سيد محمد قمى (فاطمى)، از شاگردان مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، با علامت اختصارى «ق» و تعليقات امام خمينى(قدس‌سره)، با علامت اختصارى «خ» و تعليقات اندك مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، با علامت «آقا محمدرضا قمشه‌اى» و تعليقات اندك استاد حسن‌زاده آملى، با علامت اختصارى «آ» و تعليقات ارزش‌مند مؤلفى ناشناخته، با عنوان «فتح المفتاح»، با علامت اختصارى «ف»، مشخص شده‌اند.