عوائد الأيام في بيان قواعد الأحكام و مهمات مسائل الحلال و الحرام
| عوائد الایام في بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نراقی، احمد بن محمدمهدی (نویسنده) |
| ناشر | دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1375 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اصول فقه شیعه
حدیث - علم الرجال فقه - قواعد فقه جعفری - قرن 13ق. ولایت فقیه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 169/5 /ن4ع9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
عوائد الأيام في بيان قواعد الأحكام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، تأليف ملا احمد بن محمد مهدى بن ابوذر نراقى كاشانى، معروف به فاضل نراقى(م 1245ق)، است.
اين كتاب، به زبان عربى است و با نام «عوائد الايام من قواعد الفقهاء الاعلام» و «عوائد الايام من مهمات أدلة الاحكام» نيز شناخته مى‌شود.[۱]
اين كتاب، از معروف‌ترين و مشهورترين آثار به جاى مانده از مؤلف مى‌باشد و در بين آثار فقهى متأخرين از جايگاه ارزش‌مندى برخوردار است و حاوى موضوعات مختلف فقهى، اصولى، ادبى و... مى‌باشد.
از تاريخ شروع كتاب، اطلاع دقيقى در دست نيست، اما با توجه به اينكه مباحثى از كتاب، به كتاب «مستند الشيعة» - كه در سال 1234ق، به پايان رسيده - ارجاع داده شده است.[۲] و با توجه به مطلبى كه در آخر نسخه‌ى چاپ سنگى سال 1321ق، آمده است كه «هذا آخر ما كتبه المصنف عليه الرحمة و الرضوان ثم وقعت الواقعة العظيمة و المصيبة العظيمة بعده بأيام في ثاني ربيع 1245ق و توفى قدس‌سره»[۳]، مشخص مى‌شود كه كتاب، حدودا بين سال‌هاى 1234 تا 1245ق، نوشته شده است.
اثر ياد شده به جهت اهميت آن، مورد توجه عالمان عصر مؤلف و پس از آن واقع شده و تنها كتاب فقهى او است كه بر بعضى از مباحث آن، حواشى مفيدى از مبرزترين شاگرد وى، شيخ اعظم انصارى مى‌توان يافت.[۴]
ساختار
كتاب، هشتاد و هشت عائده را در بر دارد و مؤلف، در هر عائده، مسئله و يا قاعده‌اى را با دقت تمام به بحث گذاشته است.
گزارش محتوا
اين كتاب، نظير ساير كتب فقهى ابتدا به باب عبادات و سپس معاملات و نظاير آن نپرداخته است، بلكه مباحثى از فقه، اصول فقه و ادبيات را به‌صورت مجزا و مستقل مطرح و با عنوان عائده، به معناى بخشش، منفعت و خير تقسيم‌بندى نموده است.
در اين كتاب، در كنار اساسى‌ترين و مهم‌ترين قواعد اصولى و فقهى، موضوعات و مباحث ادبى و رجالى كه فقيه در استنباط و اجتهاد به آنها نياز دارد، با روشى جديد سامان داده شده است.
مباحث فقهى در 29 عائده گردآورى شده‌اند كه عبارتند از: شماره‌هاى 1، 2، 3، 7، 8، 9، 10، 11، 15، 16، 24، 33، 34، 35، 38، 39، 42، 43، 48، 49، 52، 54، 57، 58، 61، 69، 79، 86 و 87.(مباحثى از قبيل حرمت معاونت بر اثم، بيع غررى، حكم شرط در ضمن عقد و...)
عوائدى كه در آن، به مباحث اصولى پرداخته شده، 50 عائده است كه عبارتند از: شماره‌هاى 4، 6، 12، 13، 14، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 25، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 37، 40، 41، 44، 45، 46، 47، 51، 55، 56، 59، 62، 63، 64، 65، 66، 67، 68، 70، 71، 72، 73، 75، 76، 77، 78، 80، 81، 82، 83.(مباحثى از قبيل اجتماع امر و نهى، حجيت خبر واحد، دليل انسداد، شبهه‌ى محصوره، دوران امر بين متباينين و اقل و اكثر، استصحاب و تعارض استصحاب با اصول و امارات و...)
عائده‌ى 36، در بحث اثبات ماهيت و بيان مقصود و مراد از ماهيت و عائده‌ى 60، در مورد رموز كتاب‌هايى است كه در بحار الانوار ذكر شده است.
عائده‌ى 73، در بيان اصطلاحات صاحب وافى در مورد رجالى است كه نام آنان تكرار شده و عائده‌ى 84، در بيان معنى قول رجاليان است كه مى‌گويند: «هو مولى». عائده‌ى 85، در بيان معنى قول رجاليان است كه مى‌نويسند: «أسند عنه»، «لا بأس به» و عائده‌ى 88، در تصحيح بعضى از اسامى رجاليان و القاب و كنيه‌هاى آنان است.
ويژگى‌هاى كتاب
- طرح مباحث متنوع.
- ابتكارات مؤلف در جهات مختلف، اعم از طرح مباحث و شكل استنباط احكام و مباحثى كه امروزه مورد نياز فقيهان آينده‌نگر مى‌باشد.
- در اين كتاب، موضوعات و مباحثى كه در تأليفات پيش از آن و برخى از آنها در تأليفات پس از آن نيز مستقلا بحث نشده‌اند، مطرح گرديده است. يكى از اين مباحث كه مهم‌ترين آنها نيز مى‌باشد، طرح مبحث ولايت فقيه است كه براى اولين بار در اين كتاب، به صورت مستقل، موضوعات و مباحث خاصى در رابطه با آن گردآورى شده و در آن، با استناد به ادله‌ى عقلى و نقلى تمام اختيارات حكومت پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) را براى ولى فقيه اثبات نموده است.
- مؤلف، در بحث ولايت فقيه مى‌نويسد: «فإن من البديهيات التي يفهمها كل عامي و عالم و يحكم بها، أنّه إذا قال نبي لأحد عند مسافرته أو وفاته، فلان وارثي و مثلي و بمنزلتي و خليفتي و أميني و حجتي و الحاكم من قبلي عليكم و المرجع لكم في جميع حوادثكم و بيده مجاري أموركم و أحكامكم و هو الكافل لرعيتي، أنّ له كل ما كان لذلك النبي في أمور الرعيّة و ما يتعلق بأمّته، بحيث لا يشك فيه أحد و يتبادر منه ذلك كيف لا؟ مع أن أكثر النصوص الواردة في حق الأوصياء المعصومين المستدل بها في مقامات إثبات الولاية و الإمامة المتضمنين لولاية جميع ما للنبي فيه الولاية ليس متضمنا لأكثر من ذلك.»[۵]
- طرح مباحثى كه براى استنباط احكام ضرورى است.
- تتبع وسيع در آيات قرآن كريم و احاديث شريفه‌ى اهل‌بيت(ع) همراه با استقراى تام اقوال فقهاى متقدمين و متأخرين و استفاده از آراى ادبا و مفسرين بزرگ و حفظ امانت و دقت در نقل كلمات آنان و دقت در نصوص و آرا.
- ترتيب زيباى مباحث با عنوان عائدة، دقت در استفاده از تعابير صحيح، رعايت ايجاز و اختصار، قلم رسا و متن روان.
نوآورى‌هاى مؤلف
اغلب مباحث اين كتاب، از نوآورى‌هاى مؤلف است كه پيش از آن در هيچ اثرى يافت نمى‌شود؛ از اين رو اطلاع از مطالب و مباحث اين اثر، به‌خصوص عائده‌ى ولايت فقيه آن، براى دانشوران و محققان ضرورى مى‌نمايد. اشتغالات ملا احمد نراقى به امور اجتماعى و سياسى و توجه ظاهرى فتحعلى شاه قاجار به نظريات او، موجب تلاش وى در طرح مباحث جديد فقهى به‌گونه‌اى كه راه‌گشاى اداره‌ى زندگى مردم باشد، گرديد تا جايى كه در تاريخ فقه شيعه او را عالمى روشن‌فكر و فقيهى مبتكر كه شهامت خرق سنت‌هاى غلط و عدم تبعيت كوركورانه از آراى گذشتگان را داشته، دانسته‌اند.
كتاب عوائد الايام، مجموعه‌اى از نظريات جديد اين فقيه دورانديش است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود:
- بحث اسراف كه در عائده‌ى شصت و يك، به‌صورت مبسوط و محققانه و واقع‌گرايانه مطرح شده است، در هيچ كتاب فقهى مانند آن، نمى‌توان مشاهده نمود.
- از ابتكارات مؤلف، تقديم اماره بر اصل عمليه است كه با آنكه در آن زمان، مسئله‌ى حكومت و ورود مطرح نبوده، کیفیت اين تقديم به خوبى بيان شده است.
- مرحوم نراقى معتقد است كه اصل در عقود، عدم لزوم است مگر آنچه با دليل استثنا شده است.
- از فتواهاى نادر محقق نراقى - كه بدون شك تحت تأثير جنبه‌هاى اخلاقى او نيز بوده - وجوب وفاء به هر وعده است.
- بحث از معناى شرط و احكام شرط ضمن عقد، از مباحث بسيار دقيق كتاب است و در واقع مبحث شروط كتاب مكاسب شيخ انصارى شرح اين قسمت از كتاب عوائد است.
- يكى از مفصل‌ترين مباحث كتاب، بحث از بطلان دليل انسداد و اثبات انفتاح باب علم است كه از صفحه‌ى 356 تا 420 است. اين بخش از كتاب، مناظره‌ى مرحوم نراقى با ميرزاى قمى است. ميرزاى قمى، طى نامه‌اى به زبان فارسى، نظر محقق نراقى را درباره‌ى انسداد سؤال كرده است و نراقى در پاسخ او نامه‌ى بسيار مفصلى نوشته و به تقاضاى برخى از دوستان خود، ترجمه‌ى عربى آن را در كتاب عوائد آورده است.
- يكى از نظريات بسيار جالب نراقى در اين كتاب آن است كه مى‌گويد: اصل، بر حجيت تمام رواياتى است كه به دست ما رسيده است مگر آنچه دليل بر حجيت آن نداشته باشيم.[۶]
علائم اختصارى كتاب
در اين كتاب بعضى از بزرگان با رمز و كنايه ياد شده‌اند به شرح زير:
- سيدنا الأستاذ، سيد الأستاذ، بعض سادة مشايخنا كه مراد، سيد محمد مهدى بحر العلوم(م 1212ق،) است.
- بعض مشايخ الوالد، بعض مشايخنا المحققين كه مراد، محقق بهبهانى است.
- بعض مشايخنا، بعض مشايخنا المعاصرين كه مراد، سيد على طباطبايى(م 1231ق،) صاحب رياض المسائل است.
تاريخ انتشار
مجموع كتاب عوائد الايام و بعضى از قسمت‌هاى آن، در زمان‌هاى متفاوتى مكررا چاپ شده‌اند: اولين بار، مجموع كتاب، در سال 1266ق، با حواشى شيخ اعظم انصارى و بار ديگر در سال 1312 چاپ شده است.[۷]
در سال 1410 دو عائده از مطالب كتاب، در ضمن مجموعه‌اى به اسم «ثلاث دراسات» چاپ شده است كه عائده‌ى 19 با عنوان قاعدة نفى العسر و الحرج و عائده‌ى 88 با عنوان تصحيح المشتبه في بيان تصحيح بعض أسماء الرجال مى‌باشند.
عائده‌ى 54 با عنوان «ولاية الفقيه» يك بار به صورت مستقل در بيروت، تحت نظارت سيد ياسين موسوى چاپ شده است و پس از پيروزى انقلاب اسلامى و ضرورت تبيين مسئله‌ى ولايت فقيه، ترجمه‌ى فارسى بحث ولايت فقيه، در سال 1406 با نام «حدود اختيارات حاكم اسلامى» تحت نظارت وزارت ارشاد اسلامى چاپ شده است و براى دومين بار ترجمه‌ى آن به وسيله‌ى دكتر سيد جمال موسوى و چاپ آن توسط مركز تحقيق اسلامى بنياد بعثت، در سال 1408، صورت گرفته است.
كتاب موجود در برنامه، در سال 1417 به وسيله‌ى مركز نشر تابع مكتب الاعلام الاسلامى در چاپ‌خانه‌ى مكتب الاعلام الاسلامى چاپ شده است. كار تحقيق كتاب توسط گروه تحقيق ابحاث و الدراسات الاسلامىة صورت پذيرفته است.
پانویس
منابع مقاله
الذريعة151/15، 354، 350 و 190/17 و 14/21، 15.
اعيان الشيعة 183/13، 184، 418.
روضات الجنات95/1، 96.
فوائد رضويه 46/.
كرام البررة 116/1، 117.
مقدمه‌اى بر فقه شيعه 331/.