مجلسی، محمدباقر

محمدباقر بن محمدتقى بن مقصودعلى مجلسى (1037/1038- 1110-111 ق)، مشهور به علامه مجلسى و مجلسى ثانى، فقیه، محدث، متکلم و شاعر متخلص به مشتاق، شیخ‌الاسلام اصفهان و از دانشمندان بزرگ اواخر حکومت صفوی است.

مرقد علامه مجلسی

نام	مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی
نام‌های دیگر	ع‍لام‍ه‌ م‍ج‍ل‍س‍ی‌ م‍ج‍ل‍س‍ی‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌ م‍ج‍ل‍س‍ی‌ ث‍ان‍ی م‍لا م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر م‍ج‍ل‍س‍ی‌
نام پدر	محمدتقی
متولد	۱۰۳۷ق
محل تولد	اصفهان
رحلت	1078 ش یا 1110 ق یا 1700 م
اساتید	محمدتقی مجلسی • ملا صالح مازندرانی • فیض کاشانی • سید علی خان مدنی • ملا خلیل قزوینی و...
برخی آثار	بحار الانوار.حلية المتقين.زاد المعاد
کد مؤلف	AUTHORCODE00367AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، مجلسی (ابهام‌ زدایی) را ببینید.

ولادت

ولادت او بنابر آنچه در مقدمه کتاب بحارالانوار از مرآةالاحوال نقل شده است، سال 1038 هق در شهر اصفهان بوده است^[۱]

ولی مرحوم نوری ولادت او را در 27 رمضان المبارک سال 1037 ه.ق دانسته است^[۲]او در آخرین سال سلطنت شاه عباس و در عصر مرجعیت میرداماد در اصفهان به دنیا آمد.او دوره چهار تن از سلاطین صفوی: شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین را درک کرد.

پدر او مولی محمدتقی (مجلسی بزرگ) یکی از مفاخر و بزرگان و اعلام شیعه بود، که در زمینه‌های مختلف علوم سر آمد بود^[۳]

شخصیت و ویژگی علمی ایشان

محمدباقردر چهار سالگی به درس و بحث روی آورد و در چهارده سالگی از ملاصدرا اجازه روایت دریافت کرد. گذشته از این در مکتب دانشمندانی چون شیخ حر عاملی، ملامحسن استر آبادی، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصالح مازندرانی تلمّذ کرده است، طوريکه گفته‌اند شمار اساتید وی به بیست و یک استاد می‌رسد.

علامه مجلسی در اندک زمانی بر دانش‌های صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول، فقه و کلام مسلط شد و پس از فوت پدر به زعامت مسجد و مدرسه جامع اصفهان پرداخت. در درس او بیش از هزار طلبه حاضر می‌شدند. در مکتب این علامه عصر صفوی شخصیت‌های بزرگی از دانشمندان دانش آموخته‌اند که می‌توان از مولی ابراهیم جیلانی، ملامحمدباقرلاهیجی، ملا حسین تفرشی، عبدالحسین مازندرانی، سید عزیز الله جزایری، ملامحمدکاظم شوشتری و سید نعمت‌الله جزایری نام برد. سید مصلح‌الدین مهدوی در کتاب زندگی‌نامه علامه مجلسی به نام 181 نفر از شاگردان وی اشاره کرده است. علامه علاوه بر علم و دانش در عرصه سیاست نیز فعال بود و پس از فوت مرحوم ملا محمدباقرسبزواری در سال 1090 به منصب شیخ‌الاسلامي دست یافت.

او با احراز این منصب، قدرت مهمی به هم زد و از آن فرصت حداکثر استفاده را نمود و تا سرحد امکان در رونق و رواج علم و حدیث شیعه، و حمایت از اهل علم و مردم بی پناه و امر به معروف و نهی از منکر و محدودیت بیگانگان اسلام و مبارزه با ظلم و رورگویی که پیش از وی کسی قدرت جلوگیری آن را نداشت کوشید^[۴]

خاندان مجلسی

نياى محمّدباقر (پدر محمّد تقى)، موسوم به ملّا محمّد مقصود على اصفهانى، داماد ملّا كمال‌الدّين درويش محمّد نطنزى، نخستين كس از اين خاندان بود كه به نام «مجلسى» شهرت يافت و فرزندانش از آن پس بدين شهرت خوانده شدند. نوشته‌‏اند وى مردى صاحب كمال و با ورع بوده و در مجلس‏‌آرايى ثانى نداشته «و تخلّص به مجلسى مى‌‏فرموده است و لهذا اين سلسله به مجلسى مشهور شده‌‏اند».^[۵]

جد اعلای مجلسی از طرف پدر به احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق(335 یا 336-430) معروف به حافظ ابونعیم اصفهانی که یکی از حفاظ و بزرگان محدثین بوده است می‌رسد.

برادران علامه مجلسی هر کدام از دانشمندان به نام عصر خود به شمار می‌رفتند که عبارتنداز:

میرزا عزیزالله (1025-1074ق)
مولی عبدالله که در سال 1084 در هندوستان از دنیا رفت.

خواهران او نیز هر یک از نظر علم و تقوی نادره عصر خود، بوده‌اند که عبارتند از:

آمنه بیگم معروفترین دختر مجلسی اول و یکی از دانشمندان نامی زمان خود به شمار می‌رفتند. داستان ازدواجش با مرحوم ملاصالح مازندرانی معروف است.
همسر ملا محمد علی استرآبادی صاحب المشترکات فی الرجال و...
همسر ملا میرزا شیروانی صاحب انموذج العلوم و حاشیه بر معالم و شرح مختصر و شرح شرایع و شرح مطالع و رسائلی در توحید و نبوت و امامت و عصمت و......
همسر میرزا کمال افسایی، شارح قصیده دعبل خزاعی و شافیه ابن حاجب.

وحید بهبهانی، آقا سید علی طباطبایی صاحب ریاض و دو فرزند او:آقا سید محمد مجاهد (صاحب مناهل و مفاتیح) و آقا سید مهدی طباطبایی، خاندان بزرگ شهرستانی که دانشمندان بزرگی همانند سید محمد حسین شهرستانی(داماد آقا محمد علی صاحب مقامع الفضل فرزند وحید بهبهانی) و فرزندش آقا سید محمد جعفر(م 1260 ق) و همچنین آقا سید محمد مهدی بحرالعلوم طباطبایی و مرحوم آیت‌الله بروجردی از ثمرات این درخت پربار و تناور علم و تقوی بوده‌اند^[۶]

مقام علمی

محمدباقرمجلسی علاوه بر تدوین دایرة المعارف بزرگ حدیثی، به تعمیق و شرح نویسی بر کتب حدیث و همچنین تعمیم و ترجمه احادیث به زبان فارسی پرداخت.

کتاب بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام محمدباقرمجلسی گسترده‌ترین کتاب حدیثی شیعه است که علاوه بر جامع بودن، معارف جنبی دیگر مانند مباحث لغوی (که یک دوره سه جلدی غریب الحدیث از آن استخراج شده) و مباحث تفسیری (که دو راهنما برای آن تدوین شده است) و مباحث فراوان کلامی و.... را در بر دارد.

علامه مجلسی بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام را با کمک گروهی از یاران و شاگردانش و در مدت چهل سال تدوین کرد. علامه در کنار تدوین بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام و با استفاده از آن احاطه علمی به تبیین دشواریهای احادیث و اسرار و رموز آن رو کرد، چنانکه از ارزیابی‌اسناد و اثبات صدور نیز فروگذار نکرد.

وی به جز توضیح و تبیینهایی که در جای جای بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام دارد به ترویج سنت حسنه‌ای همت گماشت که پیش از آن تا اندازه‌ای نضج داشت. وی شرح کافی شریف را به نام مرآةالعقول در بیست و شش جلد و شرح تهذیب الاحکام را به نام ملاذ الاخیار در شانزده جلد تحریر کرد. به جز آن از شرح صحیفه‌ی سجادیه و اربعین حدیث نیز می‌توان یاد کرد^[۷] سومین عرصه‌ای که مجلسی در آن پیشتاز و نامور است، برگردان احادیث و معارف روایی به فارسی ساده و عوام فهم است.آثار فارسی علامه مجلسی به زبان فارسی بیش از شصت کتاب و رساله است که اینها یا مستقیما ترجمه حدیث است و یا تبیین معارف حدیثی.

توحید امام رضا(ع)، توحید مفضل، دعای جوشن صغیر، دعای سمات، دعای کمیل، دعای مباهله، زیارت جامعه، نامه امام على(ع) به مالک اشتر و.... از این گونه کتاب‌های او می‌باشد^[۸]

بر این اساس بحق می‌توان مجلسی را پرکارترین عالم شیعی به حساب آورد که با تأليف بیش از هفتاد اثر در بیش از دویست جلد توانست قریب یک میلیون و دویست و دو هزار و هفتصد سطر بنگارد که اگر بر عمر هفتاد و سه ساله‌اش تقسیم شود، در هر سال 19125 سطر نگاشته است^[۹]

اساتيد و مشایخ اجازه

پدرش ملامحمدتقى مجلسى (متوفاى 1070 ق) كه استاد علامه در علوم نقلى بوده است^[۱۰]
آقا حسين خوانسارى (متوفاى 1098 ق)، فرزند آقا جمال كه استاد علامه در علوم عقلى بوده است.
حسنعلی شوشتری(متوفای 1029)،^[۱۱]
امیررفیع‌الدین محمد بن حیدر حسینی حسنی طباطبایی نائینی(متوفای 1099 ق)
امیر محمد قاسم قهپایی^[۱۲]

اما مشايخ نقل او:

مولا محمد صالح مازندرانى (متوفاى 1080 هجرى) شوهر خواهر علامه و شارح کافی و من لایحضره الفقیه و معالم الاصول.
ملا محسن فيض كاشانى (متوفاى 1091 هجرى)
سيد على خان مدنى صاحب شرح معروف بر صحيفۀ سجاديه‌ عليه‌السلام (متوفاى 1120 هجرى)
شيخ حرّ عاملى مؤلف كتاب وسائل الشيعه (متوفاى 1104 هجرى)^[۱۳]

لازم به ذكر است كه اين دو تن علاوه بر اجازه‌هايى كه به علامه داده‌اند از ايشان اجازه هم گرفته‌اند بنا بر اين جزء شاگردان علامه نيز محسوب مى‌گردند.

شاگردان

بيش از يكهزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پر فيض علامۀ مجلسى استفاده نموده‌اند.(فیض قدسی، ص 147) علامۀ اجازهاى فراوانى نيز به شاگردان خويش داده است. از جمله شاگردان علامه‌اند:

سيد نعمت‌اللّه جزائرى
محمد صالح خاتون آبادی(وفات1116) داماد علامه مجلسی.
امیر محمد حسین فرزند امیر محمد صالح خاتون آبادی ونیز دختر زاده علامه مجلسی.
حاج محمد بن علی اردبیلی صاحب جامع الروا ة فی تمییز المشترکات.
میرزا عبدالله فرزند عیسی بن محمد صالح جیزانی تبریزی اصفهانی مشهور به «افندی».
ابوالحسن بن محمد طاهر بن عبدالحمید بن موسی بن علی بن معتوق بن عبدالحمید فتونی نباطی عاملی اصفهانی غروی.
میرزا علاءالدین محمد گلستانه شارح نهج‌البلاغة.
حاج محمد طاهر فرزند حاج مقصود علی اصفهانی.
محمد قاسم بن محمدرضا هزار جریبی.
شیخ محمد اکمل.
محمد رفیع بن فرج گیلانی معروف به ملا رفیعا.
شیخ محمدحسن حر عاملی مؤلف کتاب وسائل الشیعه
صدرالدین سید علیخان شیرازی هندی شارح کتاب صحیفه کامله^[۱۴]

آثار

شهرت علّامه مجلسى گذشته از مقام علمى و جامعیت و مرجعیتى که در دولت صفویه داشته است، اصولا مرهون تألیفات بسیار اوست که همه مفید و قابل استفاده عموم و در نهایت سلاست (= روانی) نوشته است. مخصوصاًً کتاب‌هاى فارسى آن مرد بزرگ همه سودمند و از زمان تألیف و در عصر حیات مؤلّف تاکنون مورد استفاده تمام شیعیان فارسى‌‏دان بوده و می‌باشد.

علّامه مجلسى و پدرش مجلسى اول نخستین دانشمندانى هستند که احادیث شیعه را بفارسى قابل استفاده و سلیس و ساده ترجمه کردند. چه، پیش از آنها هر چند کتبى از طرف علماى دینى بفارسى ترجمه می‌شد، ولى قلم آنها روانى قلم این دو بزرگوار را نداشت و اغلب هم موضوعات غیر اخبار و روایات بود...

محدّث نورى در الفیض القدسى می‌نویسد: «یکى از اساتید بزرگ ما بیک واسطه از علّامه بحر العلوم نقل می‌کرد که وى آرزو داشت تمام تصنیفات او را در نامه عمل مجلسى بنویسند، و در عوض یکى از کتب فارسى مجلسى که ترجمه متون اخبار، و مانند قرآن مجید، در تمام اقطار شایع است در نامه عمل او نوشته شود!» سپس محدّث عالیقدر مزبور می‌گوید: «چرا علّامه بحرالعلوم این آرزو را نداشته باشد، با اینکه روزى و ساعتى از اوقات شبانه روزى مخصوصاًً در ایام متبرّکه و اماکن مشرّفه نمی‌گذرد مگر اینکه هزاران نفر از عبّاد و صلحا و زهّاد چنگ بریسمان تألیفات وى زده و متوسّل به تصنیفات او می‌گردند؛ یکى از روى کتاب او دعا می‌خواند، و دیگرى با نوشته‏‌هاى وى مناجات می‌کند، سومى زیارت می‌نماید، و چهارمى ناله و گریه سر می‌دهد...».

همچنین آقااحمد کرمانشاهی - نواده وحید بهبهانى - در تاریخ "مرآت الأحوال جهان نما" که سفرنامه اوست، در ضمن شرح حال دائى (اعلای) خود علّامه مجلسى می‌نویسد: «مصنفات آن عالى درجات بحدى مقبول طباع شده و به درجه اشتهار رسیده که‏ از بلاد کفر و اسلام جایى نخواهد بود که از آنها خالى باشد».

آثار فارسى

اینک (برخی از) تألیفات و تصنیفات فارسى و عربى او را مطابق نقل "الفیض القدسى" علّامه محدّث نورى و مقدّمه آقاى ربّانى شیرازى در اول بحار طبع جدید، به نقل از «الذریعه» شیخ آقا بزرگ تهرانى در زیر از لحاظ خوانندگان محترم می‌گذرانیم...:

خوشبختانه اغلب آثار قلمى مجلسى از دست فنا محفوظ مانده و آنها که چاپ نشده‏ نیز نسخ خطى آن یافت می‌‏شود.

حیات القلوب (در زندگانی پیامبران ع)، سه جلد؛
حلیة المتّقین (در آداب و سنن)؛
عین الحیات (در اخلاق و عقاید)؛
مشکاة الأنوار، که خلاصۀ عین الحياة است (با کتاب دیگری از وی، بهمین نام، در شمارۀ 48 اشتباه نشود)؛
تحفة الزّائر (در زیارت و آداب آن)؛
حقّ الیقین (در اعتقادات) که آخرین تصنیف او بوده است؛
جلاء العیون (در شرح احوال معصومین ع)؛
ربیع الاسابیع (در اعمال و ادعیۀ هفتگی)؛
مقباس المصابیح (در تعقیبات نماز)؛
رساله اختیارات (در متفرّقات اعمال و جغرافیا و... که در متن تحریف نشدۀ آن، نجوم گالیله و کوپرنیک را پذیرفته است؛ ولی آنچه امروزه چاپ و منتشر شده، "اختیارات" تحریف شده است که کلّی خرافه نیز داخل آن کرده‌اند)؛
رساله (حقوقی حدود و قصاص و) دیات؛
رساله در اوقات (نماز، و روش تشخیص آنها)؛
رساله در رجعت (= زنده شدن نیکان بسیار نیک و بدان بسیار بد، پس از ظهور امام زمان عج و زنده شدن امامان دیگر پس از آن حضرت)؛
رساله در شکوک (= شکیّات نماز)؛
رساله در خصوص مال ناصبى؛
رساله در آداب ماه‌هاى رومى؛
رساله در نماز شب؛
رساله در فرق بین صفات ذاتى و فعلى (متعلق به فعل و خارج) خداوند؛
رساله بهشت و دوزخ؛
رساله در مناسک حج؛
رساله در کفارات؛
رساله در زکات؛
رساله در آداب نماز؛
ترجمه توحید مفضّل؛
رساله در بداء (= نسخ شدن حکم یا قضائی به امر خدا و جانشین شدن حکم یا قضای دیگر بجای آن)؛
رساله در نکاح؛
شرح دعاى جوشن کبیر؛
رساله مختصرى در تعقیب نماز؛
ترجمه فرمان (عهدنامه) امیرالمؤمنین علیه‌السّلام به مالک اشتر؛
رساله السّابقون السّابقون؛
مفاتیح الغیب، در استخاره؛
ترجمه «فرحة الغرىّ» (= شادمانی نجف) سید عبدالکریم ابن طاوس؛
ترجمه حدیث رجاء بن ابى ضحّاک که در راه خراسان (در مورد اعمال و رفتار نیکوی امام رضا – ع) نوشته؛
رساله در جبر و تفویض؛
رساله صواعق الیهود، در جزیه (= مالیّات اسلامی از کافران اهل ذمّه) و احکام دیه؛
رساله در سهام (ارث)؛
مناجات نامه؛
رساله در زیارت اهل قبور؛
ترجمه توحید امام رضا علیه‌السّلام؛
ترجمه دعاى مباهله؛
ترجمه حدیث عبداللّه بن جندب؛
ترجمه زیارت جامعه (کبیره)؛
ترجمه دعاى کمیل؛
ترجمه دعای جوشن صغیر؛
ترجمه دعاى سمات؛
ترجمه قصیده دعبل خزاعى؛
مشکاة الانوار، در آداب قرائت قرآن و دعا و شروط آن (با شمارۀ چهار اشتباه نشود)؛
انشائاتى که بعد از مراجعت از نجف، بواسطه شوقى که بآن سرزمین مقدّس داشت، نوشته است؛
ترجمه حدیث: «ستة اشیاء لیس للعباد فیها صنعٌ: المعرفة و الجهل و الرّضا و الغضب و النوم و الیقظة» (از امام صادق ع: شش چیز است که برای بندگان خدا در آنها تدبیر و کارسازی نیست: شناخت، نادانی، رضایت، خشم، خواب و بیداری)؛
ترجمه نماز؛
جوابهاى مسائل متفرقه؛
کتاب اختیارات، کتاب بزرگى است و غیر از آنست که (در شمارۀ 11) ذکر شد؛
تذکرة الائمّة (که بشدّت تحریف شده است)؛
کتاب صراط النجاة، شرح گناهان کبیره و صغیره؛
تعبیر خواب؛
رساله جنت و نار (بهشت و دوزخ)، غیر از آنچه (در شمارۀ 20) ذکر شد.

پنج کتاب اخیر را نسبت بوى می‌دهند و درست روشن نیست که تألیف او باشد (رجوع کنید بغیض القدسى و مقدّمه بحار طبع جدید).

آثار عربى

کتاب بزرگ و دائرةالمعارف «بحار الأنوار» در بیست و پنج جلد (قدیم؛ در قطع رحلی بزرگ؛ برابر با صد و ده جلد جدید، در قطع وزیری)؛
کتاب «مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرّسول» در دوازده جلد، شرح کتاب «کافى» ثقةالاسلام کلینى است؛
ملاذ الاخیار، شرح تهذیب الاخبار شیخ طوسی، از اول تا کتاب صوم (روزه) و از کتاب طلاق تا آخر آن در 16 جلد؛
شرح اربعین (چهل حدیث)؛
الفوائد الطریفة در شرح صحیفه سجادیه(ع)، تا آخر دعاى چهارم؛
الوجیزه در رجال؛
رساله اعتقادات؛
رساله در شکوک (شکیّات نماز)؛
رساله در اذان، که شیخ یوسف بحرانی در لؤلؤة البحرین از آن نام برده است؛
رساله در بعضى از دعاهائى که از صحیفه کامله سجادیه افتاده است؛
حواشى متفرّقه بر کتب اربعه: کافى، تهذیب، من لا یحضره الفقیه و استبصار؛
المسائل الهندیه، مسائلى است که برادرش ملا عبداللّه از هند از وى پرسیده بود؛
رساله در اوزان (و مقادیر)، که نخستین تألیف اوست^[۱۵]

رحلت

مرقد محمدباقرمجلسی و پدرش در مسجد جامع اصفهان

علّامه مجلسى بعد از یک عمر گرانبها و تعلیم و تربیت صدها شاگرد دانشمند، و تألیف و تصنیف و ترجمه ده‏‌ها کتاب سودمند و مؤثّر دینى بعربى و فارسى، و آن همه آثار خیرى که از خود بیادگار گذارد، مطابق نقل «روضات الجنّات»... در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان سال 1110 هجرى، اوائل سلطنت شاه سلطان حسین صفوى در سنّ هفتاد و سه سالگى چشم از این جهان فانى فرو بست و روح پر فتوحش بآشیان جنان پرواز نمود، و در مسجد جامع اصفهان پهلوى پدر علّامه‏‌اش ملّا محمدتقى مجلسى مدفون گردید. آرامگاه مجلسى از زمان درگذشتش تاکنون همواره مزار مجاورین و مسافرین از زن و مرد مسلمان بوده است.

پانویس

↑ مجلسی، محمدباقر، مدخل، ص 62،
↑ نوری، میرزاحسین، 102/149
↑ ر. ک مهریزی، مهدی، ج1، ص 68
↑ همان، ص 25
↑ ابن طاوس، عبدالکریم، ص 24
↑ مهریزی، مهدی، ص 69-71
↑ همان، ج1، ص6
↑ همان
↑ همان، ص 9
↑ قمی، شیخ عباس، ص 439-446
↑ ر.ک.نوری، میرزاحسین، ص 139
↑ ر.ک.همان، ص141
↑ قمی، شیخ عباس، ص110
↑ ر.ک.همان، از ص147 الی ص157
↑ ر.ک: دوانی، علی، از صفحه 59 تا 138

منابع مقاله

ابن طاوس، عبدالکریم، فرحة الغرى، پژوهش جویا جهانبخش، میراث مکتوب، تهران، 1379ش
دوانی، علی، مهدی موعود، دارالکتب الاسلاميه، تهران، 1375ش
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، تحقیق:ناصر باقری بیدهندی، مؤسسه بوستان کتاب، 1385ش
نوری، میرزاحسین، الفیض القدسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول،1374ش
مجلسی، محمدباقر، مقدمه بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، انتشارات اسلامیه، بی تا
مهریزی، مهدی، شناخت نامه علامه مجلسی، ناصرالدین انصاری قمی، انتشارات چاپ و انتشارات، 1378ش