توحید المفضل
توحيد المفضل، كتابى است منسوب به امام صادق(ع) مشتمل بر حدیثی طولانی از آن امام با موضوع حکمت و خداشناسی و اسرار آفرینش که طی چهار جلسه بر مفضل بن عمر جعفی املا شده است.
| توحید المفضل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مظفر، کاظم (مقدمه نويس)
مفضل بن عمر (راوی) جعفر بن محمد(ع)، امام ششم (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | إملاء الإمام أبي‌عبدالله الصادق علیه‌السلام |
| ناشر | مکتبة الداوري |
| مکان نشر | قم - ایران |
| چاپ | 2 |
| موضوع | آفرینش
توحید خدا - اثبات خدا شناسی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 217 /م7ت9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
براى اين كتاب، اسامى ديگرى نيز ذكر كرده‌اند، مانند كنز الحقائق و المعارف و...
در اينكه اين كتاب، نوشته خود امام صادق(ع) نيست، اختلافى وجود ندارد، بلكه بحث در اين است كه آيا امام(ع) آن را بر مفضل املا فرموده‌اند يا اينكه اثر خود اوست كه به امام نسبت داده است و بر فرض صحت املا، اين سؤال مطرح است كه آيا متن فعلى، همان توحيد مفضل است يا نه؟
درباره سبب املاى توحيد مفضل در روايتى از محمد بن سنان، به نقل از مفضل چنين آمده است كه مفضل پس از شكست در مناظره‌اى با ابن ابى العوجاء زنديق، نزد امام صادق(ع) رفت و امام طى چهار روز و در چهار جلسه يك دوره مباحث توحيد و خداشناسى را به او تعليم داد و از وى خواست كه آن را بنويسد.
ساختار
توحيد مفضل، از چهار مجلس تشكيل شده است كه در هر يك، مؤلف، گفتارهاى حضرت امام صادق(ع) را در رابطه با حكمت‌هاى بخشى از نظام خلقت بيان مى‌كند.
گزارش محتوا
مجلس اول: امام صادق(ع)، در اين مجلس، ابتدا، علت انكار خدا يا شك و ترديد در وى را ناآگاهى از اسباب آفرينش مى‌داند، سپس به بيان کیفیت آفرينش جهان، خلقت انسان و بيان اعضاى بدن انسان، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج‌گانه مى‌پردازد و از نظم و هم‌آهنگى موجود بين آنها بر وجود خالقى حكيم استدلال مى‌كند.
مجلس دوم: در اين مجلس، امام(ع)، به برخى از اسرار موجود در حيوانات اشاره مى‌كند. او، شگفتى‌هاى موجود در خزندگانى همچون مارها و چهارپايانى مانند فيل، زرافه، ميمون و سگ و پرندگانى همچون مرغ و خفاش و حشراتى مانند زنبور عسل، ملخ و مورچه و انواع ماهى‌ها را بيان مى‌كند.
مجلس سوم: در اين مجلس، امام(ع)، به اسرار و حكم كائنات و آفرينش آسمان و زمين مى‌پردازد. او، از رنگ آسمان، طلوع و غروب خورشيد و فصل‌هاى سال و ماه و ديگر ستارگان سخن مى‌گويد.
مجلس چهارم: در مجلس چهارم، حضرت امام صادق(ع)، به بحث از حكمت مصائب، سختى‌ها، مرگ و فنا مى‌پردازد. آن حضرت(ع)، بحث مى‌كند از حقيقت مرگ و زندگى، علت آفرينش انسان، راه شناخت جهان هستى و بيان فرق ميان حس و عقل در شناخت جهان و حقايق هستى.
ويژگى‌هاى كتاب
- قدمت كتاب: اين كتاب، اگر ثابت نشود كه از امام صادق(ع)، مى‌باشد و يا حتى از مفضل هم نمى‌باشد، باز داراى ارزش بالايى است، چرا كه اين كتاب مسلما يكى از متون قديمى اسلامى است كه در آن به مسائل طبیعیات، فلسفه و بعضى از مباحث مربوط به علم تشريح پرداخته شده است.
- توجه به فلسفه: در جاهاى متعددى از كتاب، كلام فلاسفه مطرح و پيرامون آن مباحثى بيان شده است. در جايى از كتاب، اسم عالم را در زبان يونانی «قوسموس» ذكر كرده و مى‌گويد: فلاسفه هم به عالم، قوسموس گفته‌اند. قوسموس را معنى كرده به زينت و گفته است مگر نه اين است كه فلاسفه به خاطر چينش نظام هستى، به عالم قوسموس مى‌گويند.
- آنها به نظام هستى زينت مى‌گويند تا بفهمانند كه اتقان و نظام عالم در غايت حسن و زيبايى است.
- نقد افكار مانى: مؤلف، در بخش‌هاى متعددى از كتاب، افكار مانى و مانوى‌ها را مورد انتقاد قرار مى‌دهد. او، مانى را چنين معرفى مى‌كند: «العجب من المخذول(مانى)
حين ادعى علم الاسرار و عمى عن دلائل الحكمة فى الخلق حتى نسبه الى الخطا و نسب خالقه الى الجهل تبارك الحكيم الكريم».
وضعيت كتاب
اولين ترجمه اين كتاب، مربوط به سال 1094 مى‌باشد و توسط علامه مجلسى انجام گرفته است و اين ترجمه در سال 1287ق، براى نخستين بار در ايران به چاپ رسيده است.
شيخ اسماعيل تبريزى، توحيد مفضل را به نظم فارسى درآورده و نام آن را توحيدنامه گذاشته است.
براى اين كتاب، شروح و ترجمه‌هاى متعددى به زبان فارسى و عربى نوشته شده است كه مى‌توان به موارد ذيل اشاره نمود:
- شرح توحيد المفضل: اين كتاب، شرحى است مفصل بر توحيد مفضل كه باقر بن اسماعيل الكجورى الطهرانى، متوفى 1313ق، به زبان عربى نوشته است.
- شرح توحيد المفضل: اين كتاب، در سال 1095ق، نوشته شده است و احتمالا مؤلف آن، عبدالصمد شريف بن موسى رضا امامى مى‌باشد.
- شرح توحيد مفضل: اين شرح، از مؤلفى ناشناس به زبان فارسى نوشته شده است و در كتاب‌خانه ملك تهران نسخه‌اى از آن موجود است.
- شرح توحيد المفضل من امالى الامام الصادق(ع): شرحى است مفصل كه توسط محمد بن صادق خليلى نجفى، متوفى 1389ق، به زبان عربى نوشته شده است و تا به حال چندين مرتبه به چاپ رسيده است. آخرين طبع اين كتاب، در سال 1384ق، در مطبعة نعمان نجف اشرف صورت گرفته است.
- اين چاپ، در چهار جلد مى‌باشد.(335+207+100+200)
- شرح توحيد المفضل: اين شرح را بهاء‌الدين، محمد بن سعيد لاهيجى، به زبان عربى نوشته است و نسخه‌اى از آن در كتاب‌خانه دانشگاه تهران نگه‌دارى مى‌شود.
- شرح توحيد المفضل و ترجمته: اين كتاب، اثرى است از فخر‌الدين تركستانى ما وراء نهرى كه در سال 1065ق، مى‌زيسته. او، يكى از مستبصرينى است كه بعد از گرايش به مذهب تشيع، اين كتاب را نوشته است. از اين كتاب، نسخه‌هاى متعددى در كتاب‌خانه‌ها وجود دارد.
- ترجمه توحيد مفضل: اين كتاب، توسط كاظمى خلخالى، ترجمه و در سال 1403ق، در تهران به چاپ رسيده است.
- ترجمه توحيد مفضل: اين ترجمه، از مؤلفى ناشناس در سال 1981م، در نيويورك، توسط بنياد مستضعفان به چاپ رسيده است.
- ترجمه حديث مفضل: اين ترجمه، توسط ميرزا جلال‌الدين، محمد مجد الاشراف نوشته شده و نسخه‌اى از آن در كتاب‌خانه شاه‌چراغ شيراز موجود است.
- ترجمه توحيد المفضل: اين ترجمه، توسط محمد صالح بن باقر قزوينى، در قرن 11، نوشته شده و نسخه‌اى از آن در كتاب‌خانه آیت‌الله مرعشى نجفى و نسخه‌اى ديگر در كتاب‌خانه سپه‌سالار تهران موجود است.
- ترجمه توحيد مفضل: اين ترجمه، توسط محمد طاهر بن محمدحسین قمى شيرازى، متوفى 1098ق، نوشته شده و نسخه‌اى از آن در دست نمى‌باشد.
- شگفتى‌هاى آفرينش به زبان امام صادق(ع): اين ترجمه، اثرى است از نجف على ميرزايى متولد 1382ق كه در سال 1419ق در قم، توسط انتشارات هجرت به چاپ رسيده است.
نسخه‌شناسى
نسخه‌هاى خطى متعددى از توحيد مفضل به جاى مانده است كه برخى از آنها در ايران و برخى ديگر در خارج از ايران، از جمله در عراق نگه‌دارى مى‌شوند. آقا بزرگ تهرانى بعضى از اين نسخ را ديده است كه ظاهرا قديمى‌ترين آنها متعلق به 1056ق و به خط عبدالرزاق گيلانى نوشته شده است.
اين كتاب، هم‌چنين چاپ‌هاى متعددى داشته است كه عبارتند از:
- براى اولين بار در تهران، در سال 1294ق، به صورت سنگى، در 238 صفحه، به چاپ رسيده است.
- در سال 1330ق، به اهتمام على علاء‌الدين آلوسى با اسم كتاب التوحيد للامام جعفر الصادق(ع)، در استانبول به چاپ رسيده است.
- در نجف اشرف با تحقيق كاظم المظفر بدون تاريخ چاپ شده است.
- در سال 1376ق، در بيروت، توسط انتشارات دار العباد للطباعة با تصحيح و تعليق محمد عبدالرزاق حمزة، به چاپ رسيده است.
- در سال 1410ق، در بيروت، توسط مؤسسة النور طبع شده است.
- در سال 1421ق، در تهران، توسط انتشارات وزارت ارشاد اسلامى در 246 صفحه، به چاپ رسيده است.
- نسخه موجود در برنامه: اين نسخه، در سال 1404ق، در بيروت، توسط مؤسسة الوفاء، با تعليقات كاظم المظفر در 128 صفحه، به چاپ رسيده است.
وابسته‌ها
تهليليه (شرح لا إله إلّا الله)
التوحيد، بحوث في مراتبه و معطياته
أسرار الآيات (ترجمه بانو علویه همایونی)
التوحيد، بحوث في مراتبه و معطياته
رسالة في الذب عن أبي‌الحسن الأشعري
أسرار الآيات به انضمام تعليقات حكيم مولی علی نوری
مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة در تزكيه نفس و حقايق و معارف الهى
مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة منسوب به امام جعفر صادق عليه‌السلام
الإمام الصادق و المذاهب الأربعة
امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه (ترجمه)
الأخلاق عند الإمام الصادق عليه‌السلام
الفكر التربوي الإسلامي عند الإمام جعفر بن محمد الصادق
مسند الإمام الصادق أبي‌عبدالله جعفر بن محمد عليهماالسلام
مناهج أنوار المعرفة في شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة
منهج‌اليقين (شرح نامه امام صادق علیه‌السلام به شیعیان)
معیارهای اخلاقی در فقه امام صادق علیه‌السلام
پندهای امام صادق(ع) به ره‌جویان صادق
پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق علیهما‌السلام
طب الإمام الصادق علیه‌السلام (محسن عقیل)