مجلسی، محمدباقر

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی

نام	مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی
نام های دیگر	ع‍لام‍ه‌ م‍ج‍ل‍س‍ی‌ م‍ج‍ل‍س‍ی‌ اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌ م‍ج‍ل‍س‍ی‌ ث‍ان‍ی م‍لا م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر م‍ج‍ل‍س‍ی‌
نام پدر	محمد تقی
متولد	۱۰۳۷ق
محل تولد	اصفهان
رحلت	1078 هـ.ش یا 1110 هـ.ق یا 1700 م
اساتید	محمدتقی مجلسی • ملا صالح مازندرانی • فیض کاشانی • سید علی خان مدنی • ملا خلیل قزوینی و...
برخی آثار	بحار الانوار.حلية المتقين.زاد المعاد
کد مولف	367

تولد

محمدباقر اصفهانى معروف به «علّامه مجلسى» و «مجلسى دوم» سومین پسر ملّا محمدتقى مجلسى اول است.

به‌گفته میر عبدالحسین خاتون‏‌آبادى در تاریخ «وقایع الایام و السنین» علّامه مجلسى در سال 1037 در دارالعلم اصفهان دیده به‌دنیا گشود، ولى در مرآت الاحوال ولادت او را به‌سال 1038 نوشته است.

شخصیت و ویژگی علمی ایشان

علّامه مجلسى از همان اوان کودکى با هوشى سرشار و استعدادى خداداد و پشت کارى مخصوص، به تحصیل علوم متداوله عصر پرداخت. چون در سایه تعلیمات و مراقبت پدر علّامه‌‏اش که خود نمونه کامل یک فقیه بزرگ و عالم پارسا بود، شروع به کار نمود، در اندک زمانى مراحل مختلفه علمى را یکى پس از دیگرى طى کرد.

وی بعد از تکمیل تحصیلات خود در فنون و علوم مختلف، با واقع‌بینى مخصوصى، به تحقیق در اخبار اهل بیت عصمت و طهارت(ع) پرداخت، و با استفاده از شرائط مساعد و قدرت سلطان وقت شاه سلیمان‏ صفوى، به جمع ‏آورى کتاب‌هاى مربوطه و مدارک لازمه، از هر مرز و بومى که بود، همت گماشت.

آنگاه براى تأمین هدف بزرگ و منظور عالى خود و مسئولیتى که برعهده گرفته بود، یک دوره کامل اخبار روایات ائمه اطهار را در هر باب و هر موضوعى از نظر گذرانید.

سپس در زمانى که درست وارد چهل سالگى عمر گرانبهایش شده، دست بیک اقدام دامنه‌دار و اساسى زده، شالوده بناى عظیمى را پى‌ریزى کرد و با تکمیل این بناى محکم و تأمین آن منظور ضرورى که همانا تألیف کتاب بزرگ «بحار الأنوار» است نامش در همه جا پیچید و آوازه فضل و علم و همت بلندش در سراسر دنیاى اسلام بگوش دوست و دشمن و عالى و دانى رسید.

علامه مجلسى و منصب شیخ‌الاسلامى

یکى از کارهاى معروف علّامه مجلسى اینست که وى متصدى شکستن بت‌هاى هندوها در دولتخانه شاهى بود. این واقعه را معاصر او میر عبدالحسین خاتون‌آبادى در وقایع ماه جمادى الأولى سال 1098 در تاریخ خود «وقایع السنین» نگاشته است.

همچنین سید نعمت‌اللّه جزائرى که از شاگردان مشهور علّامه مجلسى است در کتاب «مقامات» می‌نویسد: به استاد ما خبر دادند که بتى در اصفهان هست که کفار هند آن را پنهانى میپرستند. استاد هم دستور داد آن را خرد کنند. بت‌پرستان هند حاضر شدند مبالغ هنگفتى به شاه ایران بدهند که نگذارد آن بت شکسته شود و اجازه دهد آنها بت مزبور را به هندوستان ببرند، ولى شاه ایران (شاه‏ سلیمان صفوى) نپذیرفت.

وقتى بت شکسته شد، خادمى که ملازم و مراقب آن بت بود، تاب نیاورد ریسمانى بگردن خود آویخت و انتحار کرد.

در همین سال که علّامه مجلسى با تألیف کتاب «بحار الانوار» و دیگر کتب نافع و مؤثر خود و نفوذ روز افزونش، شخصیت ممتاز و مقام علمى و عملیش زبانزد خاص و عام بود، تا جایى که ارکان دولت و شخص شاه صفوى نیز تحت تأثیر جامعیت و موقعیت وى قرار گرفتند، از میان آن همه دانشمندان مشهور که در اصفهان و سایر شهرهاى ایران میزیستند، فقط او که در آن موقع شصت و یک سال داشته است، از طرف شاه سلیمان صفوى به منصب شیخ‌الاسلامى که بزرگترین مقام دینى بود برگزیده شد و تا پایان عمر نیز در این سمت باقى بود...

علّامه مجلسى با احراز منصب شیخ الاسلامى قدرت مهمى دست یافت و از آن فرصت، حداکثر استفاده را نمود و تا سر حدّ امکان، در رونق و رواج علم و حدیث شیعه، و حمایت از اهل علم و مردم بى ‏پناه و امر به معروف و نهى از منکر و محدودیت بیگانگان اسلام، و مبارزه با ظلم و زورگوئى که پیش از وى کسى قدرت جلوگیرى آن را نداشت کوشید.

مرحوم سید عبداللّه شوشترى در آخر اجازه کبیره از پدرش نورالدین و او از پدرش محدّث مشهور رسید نعمت‌اللّه جزائرى که از شاگردان دانشمند علّامه مجلسى بوده است نقل میکند که گفته است: چون علّامه مجلسى اقدام به تألیف کتاب «بحار الأنوار» نمود و همه جا در جستجوى کتب قدیمه بود و سعى بلیغ براى بدست آوردن آنها مبذول میداشت، به وى خبر دادند کتاب «مدینة العلم» شیخ صدوق در یکى از شهرهاى یمن است.

علّامه مجلسى هم موضوع را به اطلاع شاه (گویا شاه سلیمان صفوى) رسانید.

شاه نیز یکى از امراى دولت را با هدایاى بسیار به‌منظور بدست آوردن کتاب مزبور، به یمن فرستاد؛ بعلاوه پادشاه صفوى قسمتى از املاک مخصوص خود را وقف تألیف‏ بحار الانوار و استنساخ آن، و هزینه طلاب علوم دینیه کرده بود»!

دیگران در باره او چه گفته‏‌اند؟

مرحوم شیخ یوسف بحرانى (متوفى بسال 1186ق) در کتاب «لؤلؤة البحرین» می‌نویسد: «در خصوص ترویج دین و احیاى شریعت حضرت سیدالمرسلین(ص) و تصنیف و تألیف و امر و نهى مردم و ریشه‌کن ساختن متجاوزین و مخالفین و هواپرستان و بدعت‏‌گذاران، بخصوص فرقه صوفیه، هیچ کس نه قبل و نه بعد از وى، به‌پای او نرسیده است... هم او بود که احادیث اهل بیت را در شهرهاى ایران منتشر ساخت».

تا آنجا که می‌نویسد: «مملکت شاه سلطان حسین (صفوى)... بوجود شریف او محروس بود، و چون او برحمت ایزدى پیوست، اطراف مملکت درهم شکست، و ظلم و تعدّى همه جا را فرا گرفت، به‌طورى که در همان سال که او وفات یافت (1110ق) شهر «قندهار» از دست شاه سلطان حسین بیرون رفت، و پیوسته خرابى بر کشور مستولى گردید تا آنکه تمام مملکت را از دست داد!».

مرحوم آقا احمد کرمانشاهى که با چهار واسطه خواهرزاده علّامه مجلسى است در کتاب نفیس «مرآت الاحوال» می‌نویسد:

«از بعضى ثقات شنیدم که ملّا محمدتقى (پدر وى) نقل کرده که شبى از شبها بعد از نماز و تهجّد و گریه و زارى بدرگاه قادر على الاطلاق خود را به‌حالتى دیدم که دانستم هر چه از درگاه احدیت مسألت کنم، باجابت مقرون، و عنایت خواهد شد، و فکر می‌کردم که از خدا چه بخواهم؟ آیا از امر دنیوى یا از امر اخروى؟ که ناگاه صداى گریه محمدباقر از گهواره بلند شد. من گفتم الهى بحق محمد و آل محمد(ص) این طفل را مروّج دین و ناشر احکام سید المرسلین گردان و او را بتوفیقات بینهایت خود موفّق بدار!».

سپس آقا احمد می‌نویسد: «شکى نیست که این خوارق عادات که از آن بزرگوار به‌ظهور رسیده، نیست مگر از دعاى چنین بزرگوارى. چه آنکه وى از قبل سلاطین (صفویه) در بلدى مثل اصفهان شیخ الاسلام بود و جمیع مرافعات و دعاوى مردم را بنفس نفیس خود رسیدگى می‌کرد، و فوت نمی‌شد از او نماز بر اموات و جماعات و ضیافات و عبادات!! و آن جناب را شوق شدیدى بتدریس بود، و از مجلسش جماعت بسیارى برخاستند و در "ریاض العلماء" است که عدد ایشان بهزار نفر میرسید!

مکرّر خانه خدا و ائمه عراق علیهم السّلام را زیارت کرد، و متوّجه امور معاش خود می‌شد و حوائج دنیاى او در نهایت انضباط بود، و با این حال، تألیفات او رسید به آنچه رسید! در ترویج دین به‌مرتبه‏اى رسید که عبدالعزیز دهلوى (سنی ناصبی) در «تحفه اثنى عشریه» که در این اوقات (در عصر نویسنده) در ابطال مذهب شیعه نوشته، گفته است: "اگر دین شیعه را دین مجلسى بنامند رواست، زیرا که این مذهب را او رونق داد و سابق بر این (بر اثر سلطه حکومت اهل تسنن) آنقدر عظمتى نداشت"».

آثار

شهرت علّامه مجلسى گذشته از مقام علمى و جامعیت و مرجعیتى که در دولت صفویه داشته است، اصولا مرهون تألیفات بسیار اوست که همه مفید و قابل استفاده عموم و در نهایت سلاست (= روانی) نوشته است. مخصوصاً کتابهاى فارسى آن مرد بزرگ همه سودمند و از زمان تألیف و در عصر حیات مؤلّف تاکنون مورد استفاده تمام شیعیان فارسى‌‏دان بوده و می‌باشد.

علّامه مجلسى و پدرش مجلسى اول نخستین دانشمندانى هستند که احادیث شیعه را بفارسى قابل استفاده و سلیس و ساده ترجمه کردند. چه، پیش از آنها هر چند کتبى از طرف علماى دینى بفارسى ترجمه می‌شد، ولى قلم آنها روانى قلم این دو بزرگوار را نداشت و اغلب هم موضوعات غیر اخبار و روایات بود...

محدّث نورى در الفیض القدسى می‌نویسد:«یکى از اساتید بزرگ ما بیک واسطه از علّامه بحر العلوم نقل می‌کرد که وى آرزو داشت تمام تصنیفات او را در نامه عمل مجلسى بنویسند، و در عوض یکى از کتب فارسى مجلسى که ترجمه متون اخبار، و مانند قرآن مجید، در تمام اقطار شایع است در نامه عمل او نوشته شود!» سپس محدّث عالیقدر مزبور می‌گوید: «چرا علّامه بحرالعلوم این آرزو را نداشته باشد، با اینکه روزى و ساعتى از اوقات شبانه روزى مخصوصاً در ایام متبرّکه و اماکن مشرّفه نمی‌گذرد مگر اینکه هزاران نفر از عبّاد و صلحا و زهّاد چنگ بریسمان تألیفات وى زده و متوسّل به تصنیفات او می‌گردند؛ یکى از روى کتاب او دعا می‌خواند، و دیگرى با نوشته‏هاى وى مناجات می‌کند، سومى زیارت می‌نماید، و چهارمى ناله و گریه سر می‌دهد...».

همچنین آقا احمد کرمانشاهى - نواده وحید بهبهانى - در تاریخ "مرآت الاحوال جهان نما" که سفرنامه اوست، در ضمن شرح حال دائى (اعلای) خود علّامه مجلسى می‌نویسد:

آثار فارسى

اینک (برخی از) تألیفات و تصنیفات فارسى و عربى او را مطابق نقل "الفیض القدسى" علّامه محدّث نورى و مقدّمه آقاى ربّانى شیرازى در اول بحار طبع جدید، به نقل از «الذریعه» شیخ آقا بزرگ تهرانى در زیر از لحاظ خوانندگان محترم می‌گذرانیم...:

خوشبختانه اغلب آثار قلمى مجلسى از دست فنا محفوظ مانده و آنها که چاپ نشده‏ نیز نسخ خطى آن یافت می‌‏شود.

حیات القلوب (در زندگانی پیامبران ع)، سه جلد؛
حلیة المتّقین (در آداب و سنن)؛
عین الحیات (در اخلاق و عقاید)؛
مشکاة الأنوار، که خلاصۀ عین الحیاة است (با کتاب دیگری از وی، بهمین نام، در شمارۀ 48 اشتباه نشود)؛
تحفة الزّائر (در زیارت و آداب آن)؛
حقّ الیقین (در اعتقادات) که آخرین تصنیف او بوده است؛
جلاء العیون (در شرح احوال معصومین ع)؛
ربیع الاسابیع (در اعمال و ادعیۀ هفتگی)؛
مقباس المصابیح (در تعقیبات نماز)؛
رساله اختیارات (در متفرّقات اعمال و جغرافیا و... که در متن تحریف نشدۀ آن، نجوم گالیله و کوپرنیک را پذیرفته است؛ ولی آنچه امروزه چاپ و منتشر شده، "اختیارات" تحریف شده است که کلّی خرافه نیز داخل آن کرده اند)؛
رساله (حقوقی حدود و قصاص و) دیات؛
رساله در اوقات (نماز، و روش تشخیص آنها)؛
رساله در رجعت (= زنده شدن نیکان بسیار نیک و بدان بسیار بد، پس از ظهور امام زمان عج و زنده شدن امامان دیگر پس از آنحضرت)؛
رساله در شکوک (= شکیّات نماز)؛
رساله در خصوص مال ناصبى؛
رساله در آداب ماههاى رومى؛
رساله در نماز شب؛
رساله در فرق بین صفات ذاتى و فعلى (متعلق به فعل و خارج) خداوند؛
رساله بهشت و دوزخ؛
رساله در مناسک حج؛
رساله در کفارات؛
رساله در زکات؛
رساله در آداب نماز؛
ترجمه توحید مفضّل؛
رساله در بداء (= نسخ شدن حکم یا قضائی به امر خدا و جانشین شدن حکم یا قضای دیگر بجای آن)؛
رساله در نکاح؛
شرح دعاى جوشن کبیر؛
رساله مختصرى در تعقیب نماز؛
ترجمه فرمان (عهدنامه) امیرالمؤمنین علیه السّلام به مالک اشتر؛
رساله السّابقون السّابقون؛
مفاتیح الغیب، در استخاره؛
ترجمه «فرحة الغرىّ» (= شادمانی نجف) سید عبدالکریم ابن طاوس؛
ترجمه حدیث رجاء بن ابى ضحّاک که در راه خراسان (در مورد اعمال و رفتار نیکوی امام رضا – ع) نوشته؛
رساله در جبر و تفویض؛
رساله صواعق الیهود، در جزیه (= مالیّات اسلامی از کافران اهل ذمّه) و احکام دیه؛
رساله در سهام (ارث)؛
مناجات نامه؛
رساله در زیارت اهل قبور؛
ترجمه توحید امام رضا علیه السّلام؛
ترجمه دعاى مباهله؛
ترجمه حدیث عبداللّه بن جندب؛
ترجمه زیارت جامعه (کبیره)؛
ترجمه دعاى کمیل؛
ترجمه دعای جوشن صغیر؛
ترجمه دعاى سمات؛
ترجمه قصیده دعبل خزاعى؛
مشکاة الانوار، در آداب قرائت قرآن و دعا و شروط آن (با شمارۀ چهار اشتباه نشود)؛
انشائاتى که بعد از مراجعت از نجف، بواسطه شوقى که بآن سرزمین مقدّس داشت، نوشته است؛
ترجمه حدیث: «ستة اشیاء لیس للعباد فیها صنعٌ: المعرفة و الجهل و الرّضا و الغضب و النوم و الیقظة » (از امام صادق ع: شش چیز است که برای بندگان خدا در آنها تدبیر و کارسازی نیست: شناخت، نادانی، رضایت، خشم، خواب و بیداری)؛
ترجمه نماز؛
جوابهاى مسائل متفرقه؛
کتاب اختیارات، کتاب بزرگى است و غیر از آنست که (در شمارۀ 11) ذکر شد؛
تذکرة الائمّة (که بشدّت تحریف شده است)؛
کتاب صراط النجاة، شرح گناهان کبیره و صغیره؛
تعبیر خواب؛
رساله جنت و نار (بهشت و دوزخ)، غیر از آنچه (در شمارۀ 20) ذکر شد.

پنج کتاب اخیر را نسبت بوى می‌دهند و درست روشن نیست که تألیف او باشد (رجوع کنید بغیض القدسى و مقدّمه بحار طبع جدید).

آثار عربى

کتاب بزرگ و دائرة المعارف «بحار الأنوار» در بیست و پنج جلد (قدیم؛ در قطع رحلی بزرگ؛ برابر با صد و ده جلد جدید، در قطع وزیری)؛
کتاب «مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرّسول» در دوازده جلد، شرح کتاب «کافى» ثقة الاسلام کلینى است؛
ملاذ الاخیار، شرح تهذیب الاخبار شیخ طوسى، از اول تا کتاب صوم (روزه) و از کتاب طلاق تا آخر آن در 16 جلد؛
شرح اربعین (چهل حدیث)؛
الفوائد الطریفة در شرح صحیفه سجادیه(ع)، تا آخر دعاى چهارم؛
الوجیزه در رجال؛
رساله اعتقادات؛
رساله در شکوک (شکیّات نماز)؛
رساله در اذان، که شیخ یوسف بحرانی در لؤلؤة البحرین از آن نام برده است؛
رساله در بعضى از دعاهائى که از صحیفه کامله سجادیه افتاده است؛
حواشى متفرّقه بر کتب اربعه: کافى، تهذیب، من لا یحضره الفقیه و استبصار؛
المسائل الهندیه، مسائلى است که برادرش ملا عبداللّه از هند از وى پرسیده بود؛
رساله در اوزان (و مقادیر)، که نخستین تألیف اوست.

استادان‏

علامه مجلسى از محضر بسیارى از علماى نامى و فقهاى بزرگ کسب علم و فضیلت نموده، و مقامات علمى و عملى را طىّ کرده یا از آنان بدریافت اجازه (نقل روایت) نائل گشته است، که از جمله، این عده می‌باشند:

پدر عالیقدرش ملّا محمد تقى مجلسى رضوان اللّه علیه؛
ملّا محمد صالح مازندرانى (داماد مجلسی پدر) متوفى بسال 1081ق (با میر محمّد صالح خاتون آبادی که داماد خود مجلسی پسر است اشتباه نشود)؛
شیخ على بن حسن، نوادۀ شهید ثانى، مؤلف شرح کافى، الدّر المنثور، حواشى بر شرح لمعه، و غیرها. که در سن نود سالگى بسال 1103ق رحلت نمود؛
دانشمند محدّث میر محمد مؤمن بن دوست محمد استرآبادى، مؤلف کتاب «رجعت»، مجاور مکه معظمه که در سال 1088 همان جا بدست دشمنان شهید شد، وى داماد محدّث مشهور ملّا محمد امین استرآبادى (احیاگر سنت و روش فقهاء اخباری)، و مؤلف کتاب «الفوائد المدنیة» است؛
محدّث عظیم الشّأن و عالم جلیل القدر، ملا محمد طاهر قمى (اخباری)، که از مفاخر علماء، و در قم، شیخ الاسلام بوده است؛ مؤلف کتاب «تحفة الاخیار» در ردّ صوفیه؛
ملا محسن فیض کاشانى (متوفى 1091ق) مؤلف کتاب الوافى و غیره... (که به سبب گرایش فیض کاشانی به فلسفه و تصوّف، علامۀ مجلسی از وی رویگردان شد و کناره گرفت)؛

(و جمعی دیگر از علماء، که اسامی ایشان در زمرۀ مشایخ اجازه و یا اساتید علامۀ مجلسی(ره) در کتب مفصّل آمده است...).

شاگردان ‏

در این بخش شاگردانى که نزد وى تحصیل کرده‏اند، یا از وى بدریافت اجازه نائل گشته‏اند، مذکور می‌گردند. محدّث نورى در الفیض القدسى می‌نویسد: «اینان دانشمندانى هستند که من آنها را شناخته‌‏ام، در حالى که شاگردان علّامه‏ مجلسى بیش از اینهاست که من بگویم توانسته‌ام با کمى اطلاع و فقدان وسیله، بر اسامى همه آنها اطلاع یابم!».

میرزا عبداللّه (افندی) اصفهانى شاگرد مجلسى نیز در «ریاض العلماء» می‌نویسد: «شاگردان استاد بالغ بر هزار نفر بودند!»؛ و شاگرد دیگرش سید نعمت اللّه جزائرى در «انوار نعمانیه» می‌نویسد: «بیش از هزار نفر بودند!»

که از جمله مهمّترین شاگردان علامۀ مجلسی می‌توان این افراد را نام برد:

سید نعمت اللّه جزائری؛
میر محمدصالح بن عبدالواسع (خاتون آبادی)، داماد مجلسى؛
دختر زاده‌‏اش میر محمد حسین خاتون ‏آبادى؛
حاجّ محمّد اردبیلى ،مؤلف کتاب مشهور«جامع الرّوات»(در رجال)؛
میرزا عبداللّه اصفهانى معروف به افندى، مؤلف کتاب «ریاض العلماء» (در شرح احوال علماء شیعه)؛
میرزا علاء‌الدین گلستانه، شارح نهج البلاغه؛
ملّا محمداکمل؛
محمد بن مرتضى مشهور به نور الدّین و مؤلف تفسیر «الوجیز»، برادرزاده ملا محسن فیض کاشانى؛
ملّا محمدرضا بن محمد صادق بن مقصود على مجلسى، پسر عمّ علّامه مجلسى؛
میرزا محمد مشهدى، صاحب تفسیر «کنز الدقائق»؛

و... .

وفات

علّامه مجلسى بعد از یک عمر گرانبها و تعلیم و تربیت صدها شاگرد دانشمند، و تألیف و تصنیف و ترجمه ده‏ها کتاب سودمند و مؤثّر دینى بعربى و فارسى، و آن همه آثار خیرى که از خود بیادگار گذارد، مطابق نقل «روضات الجنّات»... در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان سال 1110 هجرى، اوائل سلطنت شاه سلطان حسین صفوى در سنّ هفتاد و سه سالگى چشم از این جهان فانى فرو بست و روح پر فتوحش بآشیان جنان پرواز نمود، و در مسجد جامع اصفهان پهلوى پدر علّامه‏اش ملّا محمد تقى مجلسى مدفون گردید. آرامگاه مجلسى از زمان درگذشتش تا کنون همواره مزار مجاورین و مسافرین از زن و مرد مسلمان بوده است.