تنبيه الأمة و تنزيه الملة: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'كرمان' به 'کرمان')
    جز (جایگزینی متن - 'هها' به 'ه‌ها')
    برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
     
    (۱۰۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR00087J1.jpg|بندانگشتی|تنبیه الامه و تنزیه المله]]
    | تصویر =NUR00087J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =تنبيه الأمة و تنزيه الملة
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =  
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|تنبیه الامه و تنزیه المله
    [[نایینی، محمدحسین]] (نویسنده)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[نایینی، محمدحسین]] (نويسنده)


    [[ورعی، جواد]] (محقق)
    [[ورعی، سید جواد]] (محقق)
    |-
    | زبان =فارسی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏231‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏ت‎‏9‎‏
    |data-type='language'|فارسی
    | موضوع =
    |-
    استبداد
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BP‎‏ ‎‏231‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏ت‎‏9‎‏
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|استبداد


    اسلام و دولت
    اسلام و دولت
    خط ۲۷: خط ۱۶:
    مشروطیت
    مشروطیت


    نایینی، محمد حسین، 1239 - 1315 - سرگذشت نامه
    نایینی، محمد حسین، 1239 - 1315 - سرگذشت‌نامه
    |-
    | ناشر =
    |ناشر  
    بوستان کتاب قم (انتشارات [[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم]])
    |data-type='publisher'|بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم)
    | مکان نشر =قم - ایران
    |-
    | سال نشر = 1382 ش  
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|قم - ایران
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1382 هـ.ش  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE87AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>


    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00087AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | شابک =964-371-348-2
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =00087
    | کتابخوان همراه نور =00087
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}


    ==مؤلف==
    '''تنبیه الأمة و تنزیه الملة''' تألیف [[نایینی، محمدحسین|آیت‌الله میرزا محمدحسین غروى نائینى]] (متوفی 1355ق) مشهورترین رساله درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، و به زبان فارسی است. هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است.


    نائینى که در مکتب [[میرزای شیرازی، سید محمدحسن|میرزاى شیرازى]] تربیت شده و با منش اجتماعى- سیاسى او انس گرفته بود و در نهضت تنباکو از مشاوران وى بشمار مى‌رفت، در عرصه‌هاى سیاسى-اجتماعى حضور جدى و فعّالى داشت.


    آية اللّه ميرزا محمد حسين غروى نائينى
    از سوى دیگر انس و دوستى او با [[اسدآبادی، سید جمال‌الدین|سید جمال‌الدین اسد آبادى]] از دوران جوانى در اصفهان و استمرار این پیوند تا زمانى که در سامرا بود، به طورى که سید جمال در سفرى به سامرا براى ملاقات با [[میرزای شیرازی، سید محمدحسن|میرزاى شیرازى]] چند روزى در حجرۀ نائینى ساکن شد؛ نشان از تفکر اجتماعى-سیاسى نائینى و منش او در این عرصه دارد.


    نائينى كه در مكتب ميرزاى شيرازى تربيت شده و با منش اجتماعى- سياسى او انس گرفته بود و در نهضت تنباكو از مشاوران وى بشمار مى‌رفت، در عرصه‌هاى سياسى-اجتماعى حضور جدى و فعّالى داشت.
    زندگى او در مقاطع مختلف و حضورش در جریانات مهم سیاسى آن عصر همچون انقلاب مشروطیت در ایران، جهاد بر ضد استعمار انگلیس، تجاوز روسیه و نهضت اسلامى در عراق که به تبعیدش منتهى شد، گواه بر شخصیت اجتماعى-سیاسى اوست.


    از سوى ديگر انس و دوستى او با سيد جمال الدين اسد آبادى از دوران جوانى در اصفهان و استمرار اين پيوند تا زمانى كه در سامرا بود،به طورى كه سيد جمال در سفرى به سامرا براى ملاقات با ميرزاى شيرازى چند روزى در حجرۀ نائينى ساكن شد؛نشان از تفكر اجتماعى-سياسى نائينى و منش او در اين عرصه دارد.
    ==درباره کتاب==


    زندگى او در مقاطع مختلف و حضورش در جريانات مهم سياسى آن عصر همچون انقلاب مشروطيت در ايران،جهاد بر ضد استعمار انگليس، تجاوز روسيه و نهضت اسلامى در عراق كه به تبعيدش منتهى شد،گواه بر شخصيت اجتماعى-سياسى اوست.


    ==درباره كتاب==
    پس از اعلان مشروطیت در ایران، مؤلف را بزرگترین حامیان مشروطه شمرده‌اند که با تألیف این کتاب مشهور و ارزندۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة»، که مورد تأیید رهبران مشروطه [[آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین|آخوند ملا محمد کاظم خراسانى]] و [[ملاّ عبداللّه مازندرانى]] قرار گرفت، سهم وافرى در این نهضت ایفا کرد.


    تألیف این اثر در شرائط دشوار آن روز از یک سو در میان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مى‌آمد، به‌گونه‌اى که شخصیتى چون [[مطهری، مرتضی|شهید مرتضى مطهرى]] فارغ از ماجراى مشروطه دربارۀ جایگاه این اثر مى‌نویسد:


    پس از اعلان مشروطيت در ايران،مؤلف را بزرگترين حاميان مشروطه شمرده‌اند كه با تأليف اين كتاب مشهور و ارزندۀ«تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة»،كه مورد تأييد رهبران مشروطه آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و ملاّ عبد اللّه مازندرانى قرار گرفت،سهم وافرى در اين نهضت ايفا كرد.
    «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملى اجتماعى و سیاسى اسلام را هیچکس به خوبى علاّمه بزرگ و مجتهد سترگ میرزا [[نائینی، محمدحسین|محمدحسین نائینى]] «قدس‌سره» توأم با استدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج‌البلاغه در کتاب ذى‌قیمت تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة بیان نکرده است».


    تأليف اين اثر در شرائط دشوار آن روز از يك سو در ميان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مى‌آمد،به گونه‌اى كه شخصيتى چون [[مطهری، مرتضی|شهيد مرتضى مطهرى]] فارغ از ماجراى مشروطه دربارۀ جايگاه اين اثر مى‌نويسد:
    سرنوشت ناگوار مشروطه در ایران که به حاکمیت استبداد سیاه خاندان پهلوى منتهى شد، و حوزه و روحانیت و رهبران مشروطه را مأیوس ساخت، از ارزش و اهمیت این اثر نمى‌کاهد، هر چند نائینى از اینکه کتابش پشتوانۀ چنان مشروطه‌اى باشد و مورد سوء استفادۀ قدرت طلبان و فرصت طلبان مدّعى مشروطه خواهى قرار گیرد، ابا داشت و ناراحتى خود را از انتشار کتابش در آن شرائط مخفى نمى‌کرد.


    «انصاف اين است كه تفسير دقيق از توحيد عملى اجتماعى و سياسى اسلام را هيچكس به خوبى علاّمه بزرگ و مجتهد سترگ ميرزا محمد حسين نائينى «قدس سره»توأم با استدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج البلاغه در كتاب ذى قيمت تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة بيان نكرده است».
    کتاب حاضر مهمترین اثر [[نایینی، محمدحسین|میرزاى نائینى]] که شهرت اجتماعى-سیاسى او مرهون آن است، به شمار مى رود.


    سرنوشت ناگوار مشروطه در ايران كه به حاكميت استبداد سياه خاندان پهلوى منتهى شد،و حوزه و روحانيت و رهبران مشروطه را مأيوس ساخت، از ارزش و اهميت اين اثر نمى‌كاهد،هر چند نائينى از اينكه كتابش پشتوانۀ چنان مشروطه‌اى باشد و مورد سوء استفادۀ قدرت طلبان و فرصت طلبان مدّعى مشروطه خواهى قرار گيرد،ابا داشت و ناراحتى خود را از انتشار كتابش در آن شرائط مخفى نمى‌كرد.
    این اثر به زبان فارسى و با قلمى فقیهانه و عالمانه نگاشته شده است.


    كتاب حاضر مهمترين اثر [[نایینی، محمدحسین|ميرزاى نائينى]] كه شهرت اجتماعى-سياسى او مرهون آن است،به شمار مى رود.
    با توجه به اشتهار این اثر و شواهد فراوانى که بر تألیف آن توسط علامه نائینى وجود دارد، اظهار تردید برخى‌در این زمینه بی‌اساس بوده و مسأله روشنتر از آن است که نیازمند ذکر شواهد باشد.بسیارى از شاگردان نائینى که دربارۀ استاد سخن گفته‌اند، از تألیف این اثر در عصر مشروطه ذکرى به میان آورده‌اند.


    اين اثر به زبان فارسى و با قلمى فقيهانه و عالمانه نگاشته شده است.
    ==سرنوشت کتاب==


    با توجه به اشتهار اين اثر و شواهد فراوانى كه بر تأليف آن توسط علامه نائينى وجود دارد،اظهار ترديد برخى‌در اين زمينه بى اساس بوده و مسأله روشنتر از آن است كه نيازمند ذكر شواهد باشد.بسيارى از شاگردان نائينى كه دربارۀ استاد سخن گفته‌اند،از تأليف اين اثر در عصر مشروطه ذكرى به ميان آورده‌اند.


    ==سرنوشت كتاب==
    یکى از نکات قابل توجه دربارۀ این کتاب، نظر مؤلف آن بر جمع‌آورى نسخ آن در بازار است.


    اینکه بعضى از مستشرقین «نفى نگارش تنبیه الامه و طرد آن» را به عنوان یکى از عوارض شهادت شیخ فضل‌للّه نورى به مؤلف نسبت داده‌اند، و اینکه «نائینى تحت شرائط و عوارض بعدى مسوّده‌هاى تنبیه الامة را در رود فرات ریخت یا در آتش سوزاند» و یا اینکه «چون مؤلف این کتاب را با مقام و موقعیت خود در عرصۀ مرجعیت منافى دید، اقدام به جمع‌آورى آن نمود» و یا اینکه «چون نائینى احساس کرد با وجود این کتاب دشمنان او که مخالفان مشروطه بودند، او را زعیم سیاسى مى‌شمارند نه زغیم دینى»همگى یا اخبارى بدون شاهد و مدرک ‌اند و یا صرفا تحلیل‌هایى غیر واقعى به نظر مى‌رسند.چنانکه نسبت دادن جمع‌آورى این کتاب به دشمنان مشروطه نیز گمانى بیش نبوده و چندان بر واقعیات منطبق نیست.


    يكى از نكات قابل توجه دربارۀ اين كتاب،نظر مؤلف آن بر جمع آورى نسخ آن در بازار است.
    در این باره فقط به یاد آورى چند نکته بسنده مى‌کنیم:


    اينكه بعضى از مستشرقين«نفى نگارش تنبيه الامه و طرد آن»را به عنوان يكى از عوارض شهادت شيخ فضل اللّه نورى به مؤلف نسبت داده‌اند،و اينكه«نائينى تحت شرائط و عوارض بعدى مسوّده‌هاى تنبيه الامة را در رود فرات ريخت يا در آتش سوزاند»و يا اينكه«چون مؤلف اين كتاب را با مقام و موقعيت خود در عرصۀ مرجعيت منافى ديد،اقدام به جمع آورى آن نمود»و يا اينكه«چون نائينى احساس كرد با وجود اين كتاب دشمنان او كه مخالفان مشروطه بودند،او را زعيم سياسى مى‌شمارند نه زغيم دينى»همگى يا اخبارى بدون شاهد و مدرك‌اند و يا صرفا تحليل‌هايى غير واقعى به نظر مى‌رسند.چنانكه نسبت دادن جمع آورى اين كتاب به دشمنان مشروطه نيز گمانى بيش نبوده و چندان بر واقعيات منطبق نيست.
    #«اقدام به جمع‌آورى کتاب از سوى مؤلف» على رغم آنکه توسط یکى از فرزندان ایشان در سالهاى اخیر به شدّت تکذیب شده و اظهار نموده‌اند که این داستان را در ایران شنیده‌اند، با شواهد متعددى که دارد دور از واقعیت نیست.گذشته از اینکه [[امین، سید محسن|سید محسن امین]] و محمد حرز‌الدین این مطلب را مطرح کرده‌اند، عبدالهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف که شاگرد وى نیز بوده، این مطلب را نقل کرده است.
    #:البته نسبت به جزئیاتى که در این زمینه گفته شده، نمى‌توان اطمینان پیدا کرد، اما اصل این اقدام از مؤلف فقیه آن دور از انتظار نیست.
    #پاره‌اى از انگیزه‌هایى که براى این اقدام بر شمرده‌اند، هم با مقام و منزلت معنوى مؤلف و هم با واقعیات عصر او ناسازگار مى‌نماید.اینکه او براى اشتهار به «رجل دینى بودن» و رسیدن به مرجعیت چنین اقدامی‎کرده باشد، علاوه بر آن که با مقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنیا منافات دارد، حکایت از «تنافى مرجعیت با رجل سیاسى بودن» دارد که با شرائط مرجعیت در یکصد سال گذشته و پس از نهضت تنباکو بویژه در عراق منطبق نیست.
    #:بسیارى از مراجع این دوره حضور در عرصه‌هاى سیاسى-اجتماعى را وظیفۀ خویش دانسته و در دفاع از مبانى دین و حریم امت اسلامى تردیدى به خود راه نمى‌دادند.
    #از این رو، احتمال اینکه سرنوشت مشروطه در ایران و حوادث غیر مترقبه‌اى چون شهادت شیخ فضل‌للّه نورى که بر اثر نفوذ بیگانگان و خوش رقصى بیگانه پرستان رخ داد و روحانیت به کلّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطه تحقق یافت، علت اصلى جمع‌آورى کتابى باشد که در حقیقت با هدف تحکیم پایه‌هاى نظام مشروطه نگاشته شده بود.اما با سرنوشت مشروطه، جمع‌آورى کتاب مى‌توانست این اثر را داشته باشد که قدرت طلبان و آزادیخواهان غربزده با استناد به آثارى از این قبیل مستظهر به حمایت علما نباشند و این نکتۀ بسیار مهمى است که حاکى از هوشیارى مؤلف است.فقیه وارسته‌اى چون نائینى که با احساس مسئولیت این اثر را تألیف کرد، ولى در همان ایام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد، [1]چنانکه کتابش را جمع‌آورى کند تا اسبتداد پیشگان جدید از آن سوء استفاده نکنند، دور از انتظار نیست، هر چند کتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است.
    #:[1]این اثر در ربیع‌الاول سال 1327 ه‍.ق به پایان رسید و در همین سال در بغداد به چاپ رسید.
    #:شیخ فضل‌للّه نورى نیز در 13 رجب همین سال در تهران به شهادت رسید.(ر.ک:ناظم الاسلام کرمانى، تاریخ بیدارى ایرانیان، ج 2، ص535).
    #:على رغم بى میلى مؤلف نسبت به نشر این اثر پس از به وجود آمدن شرائط جدید، چاپ دوم آن در تهران در چنین شرائطى به سال 1328 ه‍، خود شاهدى بر فراهم بودن زمینه‌هاى سوء استفاده است.در شرائطى که رهبران مشروطه و علما و روحانیان از مشروطه روگردان شده و منزوى گشته‌اند، و نائینى نیز از آن دل سرد گشته، چاپ مجدّد اثر او توسط چه کسانى مى‌توانست صورت بگیرد؟به هر صورت احتمال اینکه چنین انگیزه‌اى در جمع‌آورى نسخ کتاب مطرح بوده، بعید نیست.
    #نکتۀ حائز اهمیت دیگر آنکه، این کتاب با انگیزۀ پاسخگویى به شبهات مخالفان مشروطه نگاشته شد، در حالى که پس از خروج مخالفان مشروطه از صحنه و یکّه تازى مشروطه خواهان غربزده این کتاب جوابگو نبود، و به عبارتى لا اقل بخش مهمى از آن «بلا موضوع»گشته بود، اینک اثرى مورد نیاز بود تا از مشروطۀ مورد نظر رهبران مذهبى مشروطه در برابر مشروطه خواهان غربزده دفاع کند و پاسخگوى تفکرات آنان باشد.در آن شرائط علماى مشروطه خواه در مصاف با مشروعه خواهان نبودند تا این کتاب راهگشا باشد، بلکه در مصاف با روشنفکران غربزده بودند و تألیفى نو لازم بود تا مبانى فکرى علماى مشروطه خواه را مدلّل سازد.
    #:با این همه اقدام به جلوگیرى از نشر و گسترش این اثر در آن مقطع تاریخى نمى‌تواند این اثر نفیس را، که پاره‌اى از دیدگاه‌هاى اسلام در زمینۀ نظام سیاسى را مدلّل ساخته، بى اعتبار نماید، به شرط آنکه با این اثر علمى «برخورد سیاسى» و «معاملۀ منفعت طلبانۀ گروهى» نشود، بلکه به عنوان اثرى نفیس و تلاشى علمى در تاریخ روحانیت شیعه در عرصه «فقه سیاسى» مورد توجه قرار گیرد.


    در اين باره فقط به ياد آورى چند نكته بسنده مى‌كنيم:
    ==گفتار بزرگان درباره کتاب==


    1-«اقدام به جمع آورى كتاب از سوى مؤلف»على رغم آنكه توسط يكى از فرزندان ايشان در سالهاى اخير به شدّت تكذيب شده و اظهار نموده‌اند كه اين داستان را در ايران شنيده‌اند،با شواهد متعددى كه دارد دور از واقعيت نيست.گذشته از اينكه سيد محسن امين و محمد حرز الدين اين مطلب را مطرح كرده‌اند،عبد الهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف كه شاگرد وى نيز بوده،اين مطلب را نقل كرده است.


    البته نسبت به جزئياتى كه در اين زمينه گفته شده،نمى‌توان اطمينان پيدا كرد،اما اصل اين اقدام از مؤلف فقيه آن دور از انتظار نيست.
    آیت‌الله آخوند ملاّ محمد کاظم خراسانى:رساله شریفۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة» که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقةالاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمدحسین النائینى الغروى-دامت افاضاته-است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء اللّه تعالى به تعلیم و تعلّم و تفهیم و تفهّم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقّه استفاده و حقیقت کلمۀ مبارکۀ «بمولاتکم علّمنا اللّه معالم دیننا و أصلح ما کان فسد من دنیانا» را به عین الیقین ادراک نمایند، ان شاء اللّه تعالى.


    2-پاره‌اى از انگيزه‌هايى كه براى اين اقدام بر شمرده‌اند،هم با مقام و منزلت معنوى مؤلف و هم با واقعيات عصر او ناسازگار مى‌نمايد.اينكه او براى اشتهار به«رجل دينى بودن»و رسيدن به مرجعيت چنين اقدامى كرده باشد،علاوه بر آن كه با مقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنيا منافات دارد، حكايت از«تنافى مرجعيت با رجل سياسى بودن»دارد كه با شرائط مرجعيت در يكصد سال گذشته و پس از نهضت تنباكو بويژه در عراق منطبق نيست.
    آیت‌الله ملاّ عبداللّه مازندرانى:رسالۀ شریفۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة»...، اجلّ از تمجید و براى تکمیل عقاید و تصدیق وجدانى مسلمین به مأخوذ بودن تمام اصول و مبانى سیاسیّه از دین قویم اسلام کافى و فوق مأمول است.فللّه درّ مصنّفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خیرا و کثر فی الفقهاء و المجتهدین امثاله بمحمد و آله الطاهرین صلوات‌اللّه‌علیهم اجمعین.


    بسيارى از مراجع اين دوره حضور در عرصه‌هاى سياسى-اجتماعى را وظيفۀ خويش دانسته و در دفاع از مبانى دين و حريم امت اسلامى ترديدى به خود راه نمى‌دادند.
    ==تحقیق و تصحیح کتاب==


    3-از اين رو،احتمال اينكه سرنوشت مشروطه در ايران و حوادث غير مترقبه‌اى چون شهادت شيخ فضل اللّه نورى كه بر اثر نفوذ بيگانگان و خوش رقصى بيگانه پرستان رخ داد و روحانيت به كلّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطه تحقق يافت،علت اصلى جمع آورى كتابى باشد كه در حقيقت با هدف تحكيم پايه‌هاى نظام مشروطه نگاشته شده بود.اما با سرنوشت مشروطه،جمع آورى كتاب مى‌توانست اين اثر را داشته باشد كه قدرت طلبان و آزاديخواهان غربزده با استناد به آثارى از اين قبيل مستظهر به حمايت علما نباشند و اين نكتۀ بسيار مهمى است كه حاكى از هوشيارى مؤلف است.فقيه وارسته‌اى چون نائينى كه با احساس مسئوليت اين اثر را تأليف كرد،ولى در همان ايام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد،[1]چنانكه كتابش را جمع آورى كند تا اسبتداد پيشگان جديد از آن سوء استفاده نكنند،دور از انتظار نيست،هر چند كتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است.


    [1]اين اثر در ربيع الاول سال 1327 ه‍.ق به پايان رسيد و در همين سال در بغداد به چاپ رسيد.
    «تنبیه الأمة» تاکنون سه مرتبه به چاپ رسیده، -بار اول به سال 1327 ه‍.ق، در بغداد، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سربى، مطبعه حیدرى.


    شيخ فضل اللّه نورى نيز در 13 رجب همين سال در تهران به شهادت رسيد.(ر.ك:ناظم الاسلام کرمانى،تاريخ بيدارى ايرانيان،ج 2،ص 535).
    -بار دوم به سال 1328 ه‍.ق، در تهران، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سنگى، کارخانۀ مشهدى خداداد باسمه چى.


    على رغم بى ميلى مؤلف نسبت به نشر اين اثر پس از به وجود آمدن شرائط جديد،چاپ دوم آن در تهران در چنين شرائطى به سال 1328 ه‍،خود شاهدى بر فراهم بودن زمينه‌هاى سوء استفاده است.در شرائطى كه رهبران مشروطه و علما و روحانيان از مشروطه روگردان شده و منزوى گشته‌اند، و نائينى نيز از آن دل سرد گشته،چاپ مجدّد اثر او توسط چه كسانى مى‌توانست صورت بگيرد؟به هر صورت احتمال اينكه چنين انگيزه‌اى در جمع آورى نسخ كتاب مطرح بوده،بعيد نيست.
    -بار سوم به سال 1374 ه‍.ق،(برابر با سال 1334 ه‍.ش) در تهران با مقدمه و توضیحات آیت‌الله سید محمود طالقانى، قطع وزیرى در 142 صفحه.


    4-نكتۀ حائز اهميت ديگر آنكه،اين كتاب با انگيزۀ پاسخگويى به شبهات مخالفان مشروطه نگاشته شد،در حالى كه پس از خروج مخالفان مشروطه از صحنه و يكّه تازى مشروطه خواهان غربزده اين كتاب جوابگو نبود،و به عبارتى لا اقل بخش مهمى از آن«بلا موضوع»گشته بود،اينك اثرى مورد نياز بود تا از مشروطۀ مورد نظر رهبران مذهبى مشروطه در برابر مشروطه خواهان غربزده دفاع كند و پاسخگوى تفكرات آنان باشد.در آن شرائط علماى مشروطه خواه در مصاف با مشروعه خواهان نبودند تا اين كتاب راهگشا باشد،بلكه در مصاف با روشنفكران غربزده بودند و تأليفى نو لازم بود تا مبانى فكرى علماى مشروطه خواه را مدلّل سازد.
    پس از آن بارها همین چاپ افست شده و منتشر گردیده است.


    با اين همه اقدام به جلوگيرى از نشر و گسترش اين اثر در آن مقطع تاريخى نمى‌تواند اين اثر نفيس را،كه پاره‌اى از ديدگاههاى اسلام در زمينۀ نظام سياسى را مدلّل ساخته،بى اعتبار نمايد،به شرط آنكه با اين اثر علمى «برخورد سياسى»و«معاملۀ منفعت طلبانۀ گروهى»نشود،بلكه به عنوان اثرى نفيس و تلاشى علمى در تاريخ روحانيت شيعه در عرصه«فقه سياسى» مورد توجه قرار گيرد.
    این اثر همچنین چند مرتبه به زبان عربى ترجمه شده که عبارتند از:


    ==گفتار بزرگان درباره كتاب==
    -بار اول در سال 1956‌م به صورت ناتمام در مجله عرفان، شمارۀ 43 توسط صالح جعفرى.


    -بار دوم به سال 1410 ه‍.ق، به صورت کامل در مجلۀ الموسم شمارۀ 5 توسط محمد سعید الطریحى در لبنان.


    آية اللّه آخوند ملاّ محمد كاظم خراسانى:رساله شريفۀ«تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة»كه از افاضات جناب مستطاب شريعت مدار،صفوة الفقهاء و المجتهدين ثقة الاسلام و المسلمين،العالم العامل آقا ميرزا محمد حسين النائينى الغروى-دامت افاضاته-است،اجلّ از تمجيد و سزاوار است كه ان شاء اللّه تعالى به تعليم و تعلّم و تفهيم و تفهّم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطيت را از شريعت محقّه استفاده و حقيقت كلمۀ مباركۀ«بمولاتكم علّمنا اللّه معالم ديننا و أصلح ما كان فسد من دنيانا»را به عين اليقين ادراك نمايند،ان شاء اللّه تعالى.
    -بار سوم در سال 1419 ه‍.ق، به صورتى مستقل و با مقدمه‌اى سودمند به همت عبدالکریم آل نجف در مؤسسه احسن الحدیث قم.


    آية اللّه ملاّ عبد اللّه مازندرانى:رسالۀ شريفۀ«تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة»...،اجلّ از تمجيد و براى تكميل عقايد و تصديق وجدانى مسلمين به مأخوذ بودن تمام اصول و مبانى سياسيّه از دين قويم اسلام كافى و فوق مأمول است.فللّه درّ مصنّفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خيرا و كثّر فى الفقهاء و المجتهدين امثاله بمحمد و آله الطاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين.
    همچنین در سال 1418 نیز در پایان کتاب «ضد الاستبداد» تألیف توفیق السیف، همراه با توضیحاتى در پاورقى به چاپ رسیده است.


    ==تحقيق و تصحيح كتاب==
    در چاپ سوم کتاب که امروز در بازار موجود است، اغلاط فراوانى به چشم مى‌خورد، علاوه بر آن پاره‌اى از عبارات حذف شده و در پاره‌اى موارد براى سهولت در فهم تغییراتى به عمل آمده که گاه معنا را دگرگون ساخته است.از این رو انتشار متنى تصحیح شده، همراه با ذکر مآخذ و منابع که نیاز امروز جامعۀ علمى است، ضرورى مى‌نمود.


    اهمیت این اثر در تاریخ فلسفه سیاسى شیعه بالاخص تاریخ نهضتهاى صد سالۀ اخیر روحانیت از یک سو، و کثرت مراجعه محققان و پژوهشگران به این کتاب، ضرورت انتشار متن منقّح و منطبق بر چاپ اول که به رؤیت مؤلف محقق رسیده و در عین حال همراه با توضیحاتى مختصر و مآخذ و منابع و فهارس مربوطه را دو چندان مى‌نمود.چاپ مجدّد این اثر به معناى نادیده گرفتن تلاش در خور تقدیر [[طالقانی، سید محمود|آیت‌الله طالقانى]] رحمه‌اللّه در وارد کردن این کتاب به متن ادبیات سیاسى جامعه در فضاى استبداد زدۀ رژیم گذشته نیست، اما پس از گذشت قریب به نیم قرن، نگاهى دوباره به این کتاب لازم بنظر مى‌رسد تا متناسب با شرائط امروز به جامعه عرضه شود.


    «تنبيه الأمة»تاكنون سه مرتبه به چاپ رسيده، -بار اول به سال 1327 ه‍.ق،در بغداد،قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سربى،مطبعه حيدرى.
    متأسفانه على رغم تلاش فراوانى که صورت گرفت به نسخه‌اى خطى از این اثر دسترسى پیدا نشد، ظاهرا دو نسخه خطى از این کتاب در کتابخانه‌ها موجود است:


    -بار دوم به سال 1328 ه‍.ق،در تهران،قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سنگى،كارخانۀ مشهدى خداداد باسمه چى.
    اول:نسخۀ خطى کتابخانه دکتر عبداللّه فیاض که عکسى از آن در کتابخانۀ مجمع علمى عراق رقم 7 در فهارس نسخ خطى ثبت شده است.


    -بار سوم به سال 1374 ه‍.ق،(برابر با سال 1334 ه‍.ش)در تهران با مقدمه و توضيحات آية اللّه سيد محمود طالقانى،قطع وزيرى در 142 صفحه.
    دوم:نسخۀ خطى کتابخانۀ مرحوم وزیرى در یزد.


    پس از آن بارها همين چاپ افست شده و منتشر گرديده است.
    ولى با مراجعه به میکرو فیلم این نسخه درکتابخانۀ آستان قدس رضوى معلوم شد که این نسخه به سفارش مرحوم وزیرى در سال 1332 ه‍.ش از روى چاپ اول کتاب-احتمالا به دلیل کمبود نسخ آن در بازار-استنساخ شده و در اثر کم دقتى نویسنده مواردى جا افتاده است، لذا ارزش علمى ندارد.تنها براى نگارنده این فائده را داشت که قبل از دسترسى به چاپ اول معلوم شد که چاپ دوم جز در موارد نادرى منطبق بر چاپ اول است و البته با دسترسى به چاپ اول کتاب در کتابخانه ملک این امر مسجّل گردید.


    اين اثر همچنين چند مرتبه به زبان عربى ترجمه شده كه عبارتند از:
    در این تصحیح چاپ اول کتاب مبنا قرار گرفته، اغلاط چاپ سوم تصحیح شده و موارد محذوف تذکر داده شده است و فقط پاره‌اى از اختلاف نسخه‌ها براى آنکه تا حدودى خطاهاى چاپ سوم معلوم گردد، در پاورقى آورده شده و از ذکر اختلافهاى جزئى صرفنظر گشته است.(چاپ اول با حرف رمز «أ»، چاپ دوم با حرف «د» و چاپ سوم با حرف «س» مشخص شده است.) مآخذ، منابع و فهارس و پاره‌اى توضیحات در پاورقى و نیز مقدمه‌اى حاوى زندگی‌نامه علامۀ نائینى، همچنین نشانه‌هاى سجاوندى براى فهم آسانتر عبارت عمیق و مسلسل وار کتاب، از جمله امتیازات این چاپ بشمار مى‌رود.


    -بار اول در سال 1956 م به صورت ناتمام در مجله عرفان،شمارۀ 43 توسط صالح جعفرى.
    {{فقه سیاسی}}
     
    -بار دوم به سال 1410 ه‍.ق،به صورت كامل در مجلۀ الموسم شمارۀ 5 توسط محمد سعيد الطريحى در لبنان.
     
    -بار سوم در سال 1419 ه‍.ق،به صورتى مستقل و با مقدمه‌اى سودمند به همت عبد الكريم آل نجف در مؤسسه احسن الحديث قم.
     
    همچنين در سال 1418 نيز در پايان كتاب«ضد الاستبداد»تأليف توفيق السيف،همراه با توضيحاتى در پاورقى به چاپ رسيده است.
     
    در چاپ سوم كتاب كه امروز در بازار موجود است،اغلاط فراوانى به چشم مى‌خورد،علاوه بر آن پاره‌اى از عبارات حذف شده و در پاره‌اى موارد براى سهولت در فهم تغييراتى به عمل آمده كه گاه معنا را دگرگون ساخته است.از اين رو انتشار متنى تصحيح شده،همراه با ذكر مآخذ و منابع كه نياز امروز جامعۀ علمى است،ضرورى مى‌نمود.
     
    اهميت اين اثر در تاريخ فلسفه سياسى شيعه بالاخص تاريخ نهضتهاى صد سالۀ اخير روحانيت از يك سو،و كثرت مراجعه محققان و پژوهشگران به اين كتاب،ضرورت انتشار متن منقّح و منطبق بر چاپ اول كه به رؤيت مؤلف محقق رسيده و در عين حال همراه با توضيحاتى مختصر و مآخذ و منابع و فهارس مربوطه را دو چندان مى‌نمود.چاپ مجدّد اين اثر به معناى ناديده گرفتن تلاش در خور تقدير آية اللّه طالقانى رحمه اللّه در وارد كردن اين كتاب به متن ادبيات سياسى جامعه در فضاى استبداد زدۀ رژيم گذشته نيست،اما پس از گذشت قريب به نيم قرن،نگاهى دوباره به اين كتاب لازم بنظر مى‌رسد تا متناسب با شرائط امروز به جامعه عرضه شود.
     
    متأسفانه على رغم تلاش فراوانى كه صورت گرفت به نسخه‌اى خطى از اين اثر دسترسى پيدا نشد،ظاهرا دو نسخه خطى از اين كتاب در كتابخانه‌ها موجود است:
     
    اول:نسخۀ خطى كتابخانه دكتر عبد اللّه فياض كه عكسى از آن در كتابخانۀ مجمع علمى عراق رقم 7 در فهارس نسخ خطى ثبت شده است.
     
    دوم:نسخۀ خطى كتابخانۀ مرحوم وزيرى در يزد.
     
    ولى با مراجعه به ميكرو فيلم اين نسخه دركتابخانۀ آستان قدس رضوى معلوم شد كه اين نسخه به سفارش مرحوم وزيرى در سال 1332 ه‍.ش از روى چاپ اول كتاب-احتمالا به دليل كمبود نسخ آن در بازار-استنساخ شده و در اثر كم دقتى نويسنده مواردى جا افتاده است،لذا ارزش علمى ندارد.تنها براى نگارنده اين فائده را داشت كه قبل از دسترسى به چاپ اول معلوم شد كه چاپ دوم جز در موارد نادرى منطبق بر چاپ اول است و البته با دسترسى به چاپ اول كتاب در كتابخانه ملك اين امر مسجّل گرديد.
     
    در اين تصحيح چاپ اول كتاب مبنا قرار گرفته،اغلاط چاپ سوم تصحيح شده و موارد محذوف تذكر داده شده است و فقط پاره‌اى از اختلاف نسخه‌ها براى آنكه تا حدودى خطاهاى چاپ سوم معلوم گردد،در پاورقى آورده شده و از ذكر اختلافهاى جزئى صرفنظر گشته است.(چاپ اول با حرف رمز«أ»، چاپ دوم با حرف«د»و چاپ سوم با حرف«س»مشخص شده است.) مآخذ،منابع و فهارس و پاره‌اى توضيحات در پاورقى و نيز مقدمه‌اى حاوى زندگينامه علامۀ نائينى،همچنين نشانه‌هاى سجاوندى براى فهم آسانتر عبارت عميق و مسلسل وار كتاب،از جمله امتيازات اين چاپ بشمار مى‌رود.
     
     
    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/414 مطالعه کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:کلام و عقاید]]
    [[رده:کلام و عقاید]]
    [[رده:اسلام و علوم و عقاید جدید، تجدید حیات فکری، جنبش‌های اصلاح‌طلبانه]]
    [[رده:اسلام و علوم و عقاید جدید، تجدید حیات فکری، جنبش‌های اصلاح‌طلبانه]]
    [[رده:فقه سیاسی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۳۱

    تنبيه الأمة و تنزيه الملة
    تنبيه الأمة و تنزيه الملة
    پدیدآوراننایینی، محمدحسین (نویسنده) ورعی، سید جواد (محقق)
    ناشربوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
    مکان نشرقم - ایران
    سال نشر1382 ش
    چاپ1
    شابک‎964-371-348-2
    موضوعاستبداد

    اسلام و دولت

    مشروطیت

    نایینی، محمد حسین، 1239 - 1315 - سرگذشت‌نامه
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏231‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏ت‎‏9‎‏
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    تنبیه الأمة و تنزیه الملة تألیف آیت‌الله میرزا محمدحسین غروى نائینى (متوفی 1355ق) مشهورترین رساله درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، و به زبان فارسی است. هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است.

    نائینى که در مکتب میرزاى شیرازى تربیت شده و با منش اجتماعى- سیاسى او انس گرفته بود و در نهضت تنباکو از مشاوران وى بشمار مى‌رفت، در عرصه‌هاى سیاسى-اجتماعى حضور جدى و فعّالى داشت.

    از سوى دیگر انس و دوستى او با سید جمال‌الدین اسد آبادى از دوران جوانى در اصفهان و استمرار این پیوند تا زمانى که در سامرا بود، به طورى که سید جمال در سفرى به سامرا براى ملاقات با میرزاى شیرازى چند روزى در حجرۀ نائینى ساکن شد؛ نشان از تفکر اجتماعى-سیاسى نائینى و منش او در این عرصه دارد.

    زندگى او در مقاطع مختلف و حضورش در جریانات مهم سیاسى آن عصر همچون انقلاب مشروطیت در ایران، جهاد بر ضد استعمار انگلیس، تجاوز روسیه و نهضت اسلامى در عراق که به تبعیدش منتهى شد، گواه بر شخصیت اجتماعى-سیاسى اوست.

    درباره کتاب

    پس از اعلان مشروطیت در ایران، مؤلف را بزرگترین حامیان مشروطه شمرده‌اند که با تألیف این کتاب مشهور و ارزندۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة»، که مورد تأیید رهبران مشروطه آخوند ملا محمد کاظم خراسانى و ملاّ عبداللّه مازندرانى قرار گرفت، سهم وافرى در این نهضت ایفا کرد.

    تألیف این اثر در شرائط دشوار آن روز از یک سو در میان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مى‌آمد، به‌گونه‌اى که شخصیتى چون شهید مرتضى مطهرى فارغ از ماجراى مشروطه دربارۀ جایگاه این اثر مى‌نویسد:

    «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملى اجتماعى و سیاسى اسلام را هیچکس به خوبى علاّمه بزرگ و مجتهد سترگ میرزا محمدحسین نائینى «قدس‌سره» توأم با استدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج‌البلاغه در کتاب ذى‌قیمت تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة بیان نکرده است».

    سرنوشت ناگوار مشروطه در ایران که به حاکمیت استبداد سیاه خاندان پهلوى منتهى شد، و حوزه و روحانیت و رهبران مشروطه را مأیوس ساخت، از ارزش و اهمیت این اثر نمى‌کاهد، هر چند نائینى از اینکه کتابش پشتوانۀ چنان مشروطه‌اى باشد و مورد سوء استفادۀ قدرت طلبان و فرصت طلبان مدّعى مشروطه خواهى قرار گیرد، ابا داشت و ناراحتى خود را از انتشار کتابش در آن شرائط مخفى نمى‌کرد.

    کتاب حاضر مهمترین اثر میرزاى نائینى که شهرت اجتماعى-سیاسى او مرهون آن است، به شمار مى رود.

    این اثر به زبان فارسى و با قلمى فقیهانه و عالمانه نگاشته شده است.

    با توجه به اشتهار این اثر و شواهد فراوانى که بر تألیف آن توسط علامه نائینى وجود دارد، اظهار تردید برخى‌در این زمینه بی‌اساس بوده و مسأله روشنتر از آن است که نیازمند ذکر شواهد باشد.بسیارى از شاگردان نائینى که دربارۀ استاد سخن گفته‌اند، از تألیف این اثر در عصر مشروطه ذکرى به میان آورده‌اند.

    سرنوشت کتاب

    یکى از نکات قابل توجه دربارۀ این کتاب، نظر مؤلف آن بر جمع‌آورى نسخ آن در بازار است.

    اینکه بعضى از مستشرقین «نفى نگارش تنبیه الامه و طرد آن» را به عنوان یکى از عوارض شهادت شیخ فضل‌للّه نورى به مؤلف نسبت داده‌اند، و اینکه «نائینى تحت شرائط و عوارض بعدى مسوّده‌هاى تنبیه الامة را در رود فرات ریخت یا در آتش سوزاند» و یا اینکه «چون مؤلف این کتاب را با مقام و موقعیت خود در عرصۀ مرجعیت منافى دید، اقدام به جمع‌آورى آن نمود» و یا اینکه «چون نائینى احساس کرد با وجود این کتاب دشمنان او که مخالفان مشروطه بودند، او را زعیم سیاسى مى‌شمارند نه زغیم دینى»همگى یا اخبارى بدون شاهد و مدرک ‌اند و یا صرفا تحلیل‌هایى غیر واقعى به نظر مى‌رسند.چنانکه نسبت دادن جمع‌آورى این کتاب به دشمنان مشروطه نیز گمانى بیش نبوده و چندان بر واقعیات منطبق نیست.

    در این باره فقط به یاد آورى چند نکته بسنده مى‌کنیم:

    1. «اقدام به جمع‌آورى کتاب از سوى مؤلف» على رغم آنکه توسط یکى از فرزندان ایشان در سالهاى اخیر به شدّت تکذیب شده و اظهار نموده‌اند که این داستان را در ایران شنیده‌اند، با شواهد متعددى که دارد دور از واقعیت نیست.گذشته از اینکه سید محسن امین و محمد حرز‌الدین این مطلب را مطرح کرده‌اند، عبدالهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف که شاگرد وى نیز بوده، این مطلب را نقل کرده است.
      البته نسبت به جزئیاتى که در این زمینه گفته شده، نمى‌توان اطمینان پیدا کرد، اما اصل این اقدام از مؤلف فقیه آن دور از انتظار نیست.
    2. پاره‌اى از انگیزه‌هایى که براى این اقدام بر شمرده‌اند، هم با مقام و منزلت معنوى مؤلف و هم با واقعیات عصر او ناسازگار مى‌نماید.اینکه او براى اشتهار به «رجل دینى بودن» و رسیدن به مرجعیت چنین اقدامی‎کرده باشد، علاوه بر آن که با مقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنیا منافات دارد، حکایت از «تنافى مرجعیت با رجل سیاسى بودن» دارد که با شرائط مرجعیت در یکصد سال گذشته و پس از نهضت تنباکو بویژه در عراق منطبق نیست.
      بسیارى از مراجع این دوره حضور در عرصه‌هاى سیاسى-اجتماعى را وظیفۀ خویش دانسته و در دفاع از مبانى دین و حریم امت اسلامى تردیدى به خود راه نمى‌دادند.
    3. از این رو، احتمال اینکه سرنوشت مشروطه در ایران و حوادث غیر مترقبه‌اى چون شهادت شیخ فضل‌للّه نورى که بر اثر نفوذ بیگانگان و خوش رقصى بیگانه پرستان رخ داد و روحانیت به کلّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطه تحقق یافت، علت اصلى جمع‌آورى کتابى باشد که در حقیقت با هدف تحکیم پایه‌هاى نظام مشروطه نگاشته شده بود.اما با سرنوشت مشروطه، جمع‌آورى کتاب مى‌توانست این اثر را داشته باشد که قدرت طلبان و آزادیخواهان غربزده با استناد به آثارى از این قبیل مستظهر به حمایت علما نباشند و این نکتۀ بسیار مهمى است که حاکى از هوشیارى مؤلف است.فقیه وارسته‌اى چون نائینى که با احساس مسئولیت این اثر را تألیف کرد، ولى در همان ایام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد، [1]چنانکه کتابش را جمع‌آورى کند تا اسبتداد پیشگان جدید از آن سوء استفاده نکنند، دور از انتظار نیست، هر چند کتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است.
      [1]این اثر در ربیع‌الاول سال 1327 ه‍.ق به پایان رسید و در همین سال در بغداد به چاپ رسید.
      شیخ فضل‌للّه نورى نیز در 13 رجب همین سال در تهران به شهادت رسید.(ر.ک:ناظم الاسلام کرمانى، تاریخ بیدارى ایرانیان، ج 2، ص535).
      على رغم بى میلى مؤلف نسبت به نشر این اثر پس از به وجود آمدن شرائط جدید، چاپ دوم آن در تهران در چنین شرائطى به سال 1328 ه‍، خود شاهدى بر فراهم بودن زمینه‌هاى سوء استفاده است.در شرائطى که رهبران مشروطه و علما و روحانیان از مشروطه روگردان شده و منزوى گشته‌اند، و نائینى نیز از آن دل سرد گشته، چاپ مجدّد اثر او توسط چه کسانى مى‌توانست صورت بگیرد؟به هر صورت احتمال اینکه چنین انگیزه‌اى در جمع‌آورى نسخ کتاب مطرح بوده، بعید نیست.
    4. نکتۀ حائز اهمیت دیگر آنکه، این کتاب با انگیزۀ پاسخگویى به شبهات مخالفان مشروطه نگاشته شد، در حالى که پس از خروج مخالفان مشروطه از صحنه و یکّه تازى مشروطه خواهان غربزده این کتاب جوابگو نبود، و به عبارتى لا اقل بخش مهمى از آن «بلا موضوع»گشته بود، اینک اثرى مورد نیاز بود تا از مشروطۀ مورد نظر رهبران مذهبى مشروطه در برابر مشروطه خواهان غربزده دفاع کند و پاسخگوى تفکرات آنان باشد.در آن شرائط علماى مشروطه خواه در مصاف با مشروعه خواهان نبودند تا این کتاب راهگشا باشد، بلکه در مصاف با روشنفکران غربزده بودند و تألیفى نو لازم بود تا مبانى فکرى علماى مشروطه خواه را مدلّل سازد.
      با این همه اقدام به جلوگیرى از نشر و گسترش این اثر در آن مقطع تاریخى نمى‌تواند این اثر نفیس را، که پاره‌اى از دیدگاه‌هاى اسلام در زمینۀ نظام سیاسى را مدلّل ساخته، بى اعتبار نماید، به شرط آنکه با این اثر علمى «برخورد سیاسى» و «معاملۀ منفعت طلبانۀ گروهى» نشود، بلکه به عنوان اثرى نفیس و تلاشى علمى در تاریخ روحانیت شیعه در عرصه «فقه سیاسى» مورد توجه قرار گیرد.

    گفتار بزرگان درباره کتاب

    آیت‌الله آخوند ملاّ محمد کاظم خراسانى:رساله شریفۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة» که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقةالاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمدحسین النائینى الغروى-دامت افاضاته-است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء اللّه تعالى به تعلیم و تعلّم و تفهیم و تفهّم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقّه استفاده و حقیقت کلمۀ مبارکۀ «بمولاتکم علّمنا اللّه معالم دیننا و أصلح ما کان فسد من دنیانا» را به عین الیقین ادراک نمایند، ان شاء اللّه تعالى.

    آیت‌الله ملاّ عبداللّه مازندرانى:رسالۀ شریفۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة»...، اجلّ از تمجید و براى تکمیل عقاید و تصدیق وجدانى مسلمین به مأخوذ بودن تمام اصول و مبانى سیاسیّه از دین قویم اسلام کافى و فوق مأمول است.فللّه درّ مصنّفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خیرا و کثر فی الفقهاء و المجتهدین امثاله بمحمد و آله الطاهرین صلوات‌اللّه‌علیهم اجمعین.

    تحقیق و تصحیح کتاب

    «تنبیه الأمة» تاکنون سه مرتبه به چاپ رسیده، -بار اول به سال 1327 ه‍.ق، در بغداد، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سربى، مطبعه حیدرى.

    -بار دوم به سال 1328 ه‍.ق، در تهران، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سنگى، کارخانۀ مشهدى خداداد باسمه چى.

    -بار سوم به سال 1374 ه‍.ق،(برابر با سال 1334 ه‍.ش) در تهران با مقدمه و توضیحات آیت‌الله سید محمود طالقانى، قطع وزیرى در 142 صفحه.

    پس از آن بارها همین چاپ افست شده و منتشر گردیده است.

    این اثر همچنین چند مرتبه به زبان عربى ترجمه شده که عبارتند از:

    -بار اول در سال 1956‌م به صورت ناتمام در مجله عرفان، شمارۀ 43 توسط صالح جعفرى.

    -بار دوم به سال 1410 ه‍.ق، به صورت کامل در مجلۀ الموسم شمارۀ 5 توسط محمد سعید الطریحى در لبنان.

    -بار سوم در سال 1419 ه‍.ق، به صورتى مستقل و با مقدمه‌اى سودمند به همت عبدالکریم آل نجف در مؤسسه احسن الحدیث قم.

    همچنین در سال 1418 نیز در پایان کتاب «ضد الاستبداد» تألیف توفیق السیف، همراه با توضیحاتى در پاورقى به چاپ رسیده است.

    در چاپ سوم کتاب که امروز در بازار موجود است، اغلاط فراوانى به چشم مى‌خورد، علاوه بر آن پاره‌اى از عبارات حذف شده و در پاره‌اى موارد براى سهولت در فهم تغییراتى به عمل آمده که گاه معنا را دگرگون ساخته است.از این رو انتشار متنى تصحیح شده، همراه با ذکر مآخذ و منابع که نیاز امروز جامعۀ علمى است، ضرورى مى‌نمود.

    اهمیت این اثر در تاریخ فلسفه سیاسى شیعه بالاخص تاریخ نهضتهاى صد سالۀ اخیر روحانیت از یک سو، و کثرت مراجعه محققان و پژوهشگران به این کتاب، ضرورت انتشار متن منقّح و منطبق بر چاپ اول که به رؤیت مؤلف محقق رسیده و در عین حال همراه با توضیحاتى مختصر و مآخذ و منابع و فهارس مربوطه را دو چندان مى‌نمود.چاپ مجدّد این اثر به معناى نادیده گرفتن تلاش در خور تقدیر آیت‌الله طالقانى رحمه‌اللّه در وارد کردن این کتاب به متن ادبیات سیاسى جامعه در فضاى استبداد زدۀ رژیم گذشته نیست، اما پس از گذشت قریب به نیم قرن، نگاهى دوباره به این کتاب لازم بنظر مى‌رسد تا متناسب با شرائط امروز به جامعه عرضه شود.

    متأسفانه على رغم تلاش فراوانى که صورت گرفت به نسخه‌اى خطى از این اثر دسترسى پیدا نشد، ظاهرا دو نسخه خطى از این کتاب در کتابخانه‌ها موجود است:

    اول:نسخۀ خطى کتابخانه دکتر عبداللّه فیاض که عکسى از آن در کتابخانۀ مجمع علمى عراق رقم 7 در فهارس نسخ خطى ثبت شده است.

    دوم:نسخۀ خطى کتابخانۀ مرحوم وزیرى در یزد.

    ولى با مراجعه به میکرو فیلم این نسخه درکتابخانۀ آستان قدس رضوى معلوم شد که این نسخه به سفارش مرحوم وزیرى در سال 1332 ه‍.ش از روى چاپ اول کتاب-احتمالا به دلیل کمبود نسخ آن در بازار-استنساخ شده و در اثر کم دقتى نویسنده مواردى جا افتاده است، لذا ارزش علمى ندارد.تنها براى نگارنده این فائده را داشت که قبل از دسترسى به چاپ اول معلوم شد که چاپ دوم جز در موارد نادرى منطبق بر چاپ اول است و البته با دسترسى به چاپ اول کتاب در کتابخانه ملک این امر مسجّل گردید.

    در این تصحیح چاپ اول کتاب مبنا قرار گرفته، اغلاط چاپ سوم تصحیح شده و موارد محذوف تذکر داده شده است و فقط پاره‌اى از اختلاف نسخه‌ها براى آنکه تا حدودى خطاهاى چاپ سوم معلوم گردد، در پاورقى آورده شده و از ذکر اختلافهاى جزئى صرفنظر گشته است.(چاپ اول با حرف رمز «أ»، چاپ دوم با حرف «د» و چاپ سوم با حرف «س» مشخص شده است.) مآخذ، منابع و فهارس و پاره‌اى توضیحات در پاورقى و نیز مقدمه‌اى حاوى زندگی‌نامه علامۀ نائینى، همچنین نشانه‌هاى سجاوندى براى فهم آسانتر عبارت عمیق و مسلسل وار کتاب، از جمله امتیازات این چاپ بشمار مى‌رود.

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=تنبيه_الأمة_و_تنزيه_الملة&oldid=667498»