تحفة الأزهار و زلال الأنهار في نسب أبناء الأئمة الأطهار عليهم‌صلوات‌الملك‌الغفار
| تحفة الأزهار و زلال الأنهار في نسب أبناء الأئمة الأطهار علیهم‌صلوات‌الملك‌الغفار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سید ضامن بن شدقم (نويسنده) جبوری، کامل سلمان (محقق) |
| ناشر | دفتر نشر ميراث مکتوب، آينه ميراث کتابخانه تخصصي تاريخ اسلام و ايران |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1378ش , 1999م , 1420ق,
مجلد2: 1378ش , 1999م , 1420ق, مجلد3: 1378ش , 1999م , 1420ق, |
| شابک | 964-6781-09-8 |
| موضوع | امام زادگان - نسب نامه سادات - نسب نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 53/7 /ض2 ت37 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تحفة الأزهار و زلال الأنهار في نسب أبناء الأئمة الأطهار علیهم‌صلوات‌الملك‌الغفار، تألیف سید ضامن بن شدقم حسینی مدنی (قرن یازدهم) از جمله منابع مهم در نسب‌شناسی علویون و از جمله کتابهای مرجع در تراجم، انساب و سِیَر است. در این اثر به‌طور خاص به انساب فرزندان امامان شیعه پرداخته شده است.
از امتیازات این کتا، این است که پیوند همه علویون عالم در این کتاب ترسیم شده و شاخ و برگ و ریشه نسب آنان معرفی گردیده و برای تشریح چنین مهمی، شهرها و مناطقی را که علویون در آنجاها زیسته‌اند، نیز مشخص نموده است.مؤلف برای هر چه بیشتر روشن شدن چنین امری، بخش بزرگی از کتاب خود را به ترسیم شجره‌نامه علویون اختصاص داده که نزدیک به سیصد صفحه از یک جلد تحقیق شده است. بسامد تحقیق ابن شدقم، در این کتاب، از قرن نخست هجری تا قرن یازدهم- زمان وفات وی- است.
کتاب با تحقیق و تعلیق کامل سلمان جبوری منتشر شده است.
ساختار
کتاب با یک مقدمه تحقیقی و یازده باب است که مباحث هر باب در ضمن فصولی مطرح شده است.
نویسنده هر باب را به اعقاب یک امام اختصاص داده است. در ابتدا شرح‌حال مختصری از هنگام ولادت تا وفات آنحضرت را ذکر و سپس اصول که فرزندان بی‌واسطه آن امام هستند و اعقاب دیگری که از آن اصول نشئت می‌گیرند را ذکر کرده است. در رابطه با هر اسم نیز مواردی از مدح و ثنا یا قدح و تجریح نسبت به آن شخصیت را بدون جانب‌داری از مصادر مکتوب و مسموع ذکر کرده است.
گزارش محتوا
تحفة الأزهار از مفصل‌ترین آثار در زمینه انساب علویان و دقیق‌ترین آن‌هاست با ایجاز و شمول است. نویسنده آن علم انساب را از پدرانش به ارث برده است. سپس به تحقیقات میدانی وسیعی در کشورهایی چون ایران و عراق و هند دست زده است. زمان طولانی را در این کشورها توقف کرده و بر پیشینیان این علم و نوشته‌های آن‌ها اطلاع یافته است. پس‌ازآن اطلاعات بخشی را که به ذکر ائمه و اشراف از خاندان پیامبر(ص) و ذراری ایشان ممتاز گردیده را خلاصه نمود؛ البته اشاره به مهم‌ترین حوادث تاریخی و قبیله‌ای و ادبی را فراموش نکرده است[۱].
با تتبع در کتاب تحفة روشن می‌شود که گرچه مؤلف خود مطالب بسیاری از دانسته‌ها و مشاهدات خود را در این کتاب ثبت کرده و همچنین از منابعی متعدد و از جمله برخی شجره‌نامه‌های سادات بهره گرفته، ولی بنیاد اصلی کتاب بر همان شجره جدش زین‌الدین علی و سایر کتب خاندانش استوار بوده است[۲].
از ویژگی‌های کتاب این است که مؤلف در شرح احوال امامان(ع) و امام‌زادگان مشهور و حتی امامان زیدی، به شرح احوال ایشان پرداخته و در این راستا از منابع متعدد حدیثی و تاریخی چون الارشاد شیخ مفید و الحدائق الوردیه محلی بهره گرفته است؛ گرچه در این زمینه گویا بیشتر متکی به زهر الریاض بوده است. به‌هرحال بر این نکته تأیید می‌کنیم که اهمیت این کتاب در اینجاست که با توجه به مشجرات موجود در عصر خود توانسته است که در مورد انساب سادات قرون متأخر، اطلاعات قابل‌توجهی عرضه کرده و نسب آنان را به گذشتگان ایشان متصل کند. اساساً در باب انساب سادات، این یکی از مسائل اساسی است که بتوانیم صحت مشجرات آنان را از طریق علمی تأیید کنیم، چراکه جدا از یکی دو قرن اول اسلامی که انساب سادات به شکل صحیحی ضبط شده است، در دوره بعد صرفاً وجود مشجرات خانوادگی کارایی ندارد، چراکه بسیاری از زنجیرهای انساب، افرادی ناشناخته و ثبت ناشده هستند و به‌عبارت‌دیگر تأیید و یا تکذیب این مشجرات امکان‌پذیر نیست. تنها در این میان وجود مشجرات تأیید شده که عموماً محلی بوده و توسط نقبا و نسابه‌های شهرهای مختلف تأیید می‌شده است، می‌تواند ما را با زنجیره‌های سادات آشنا کند. ازاین‌رو نسابه‌ها در کتابهای خود درصدد جمع‌آوری اطلاعات موجود در این شجره‌نامه‌های تأیید شده و یا اطلاعات موجود در جریده‌های انساب شهرهای مختلف که توسط نقبا و زیر نظر آنان توسط نسابه‌های دانشمند تنظیم می‌شده است، بودند. البته در این میان، ما بین نسابه‌ها در تأیید و یا عدم تأیید این شجره‌نامه‌ها در موارد زیادی اختلاف‌نظر پیش می‌آمده است؛ اما آنچه مسلم است این است که در دوره‌های متأخر به دلیل بی‌توجهی به منصب نقابت سادات و ضبط اسامی سادات در جریده‌ها که در قرون اولیه معمول بوده است، در موارد زیادی حلقه‌های میانی زنجیره‌های سادات، ناشناخته هستند و ازاین‌رو نمی‌توان درباره بسیاری از شجره‌نامه‌های موجود اظهارنظر قطعی کرد. کتاب‌هایی مانند تحفة الأزهار به دلیل اشتمال بر برخی از این سلاسل سادات حتی اگر در مواردی تأیید شده نیز نباشند، اهمیت بسیار می‌یابند، چراکه از محتوای شجره‌نامه‌های سادات در قرون متأخرتر خبر می‌دهند[۳].
از ویژگی‌هایی که این اثر را از دیگر آثار متمایز می‌کند دقت و التزامی است که سبب شده نویسنده بین علویان تمام نواحی زمین ارتباط برقرار کند و تاریخ آن‌ها را نوشته و ریشه‌ها و انسابی که به دلایل مختلف در سرزمین‌های جدید پراکنده شده‌اند را وصل کند. علاوه این‌که مراحل تاریخی طولانی را که از قرن اول هجری تا اواخر قرن یازدهم ادامه می‌یابد تا زمان وفاتش ادامه داده و استمرار بخشیده است؛ هرچند نسخ خطی این اثر منبعی برای تراث عربی بوده لکن کسی متصدی برای چاپ این اثر نشده است، بنابراین نشر این کتاب ارزشمند سهم خوبی در احیاء تراث اسلامی اصیل خواهد داشت[۴].
انساب اصطلاحاً علمی است که توسط آن انساب مردم شناخته می‌شود و غرض از آن احتراز از خطا در شناخت نسب اشخاص است. اهتمام به انساب، آفریده عصر یا قومیت یا سرزمین خاصی نیست؛ بلکه مولود نیاز انسان در عصرهای گذشته اوست. نیاز، انسان‌ها را به الفت و محبت نسبت به یکدیگر وادار می‌کند؛ از سوی دیگر انسان در تنازع بقا نیاز به حمایت و پشتیبانی دارد؛ پس پشتیبان عشیره و دوستدار اقوام خویش است، لذا نسبت به نسب و قرابت خود اهتمام دارد[۵].
محقق اثر در مقدمه به استفاده فراوان نویسنده از آیات قرآن کریم اشاره کرده و این‌که گاهی آیات را به شکل غیر صحیح ذکر کرده و با زیاده و نقصان آورده است. در رابطه با روایات نبوی و ائمه اطهار(ع) که از کافی و ارشاد و غیر آن نقل کرده نیز وضع همین‌گونه است و گاه الفاظش با مصادری که به آن اشاره کرده مختلف است. در اسامی راویان نیز این اشتباهات صورت گرفته است. این خطاها احتمالاً از جانب نساخ بوده است[۶].
باب اول کتاب به امام حسن مجتبی(ع) اختصاص یافته است. نویسنده پس از مدح و ثنای آن امام همام و شهادت و مسموم شدن و سپس مدفن ایشان در بقیع، روایتی از اشاره شیخ مفید نقل کرده که چگونگی ولادت با سعادت آنحضرت در نیمه رمضان اشاره شده است. سپس روایاتی در شباهت خُلقی و خَلقی امام به جدش رسول‌الله(ص) ذکر شده است[۷]. نویسنده سپس ده فصل از این باب را به معرفی ابومحمد حسن السبط اختصاص داده و در فصل یازدهم به معرفی اولاد حسن السبط پرداخته است.
در بین دیگر ابواب کتاب، باب دوم ویژگی دارد؛ چراکه نویسنده پیش از ذکر اولاد امام حسین(ع)، قریب به یک‌صد صفحه از کتاب را به ذکر مناقب و فضائل، حرکت آنحضرت به‌سوی کربلا، شهادت و دیگر موضوعات پیرامون حضرتش اختصاص داده است[۸].
آخرین باب کتاب نیز به امام زمان(عج) اختصاص یافته و در دو فصل شرح‌حال مختصر والده آنحضرت و سپس مولد امام ذکر شده است[۹].
تحفة الأزهار البته به همه علویان نپرداخته بلکه نویسنده همت خود را در نسب‌شناسی نسل امامین همامین حسنین(ع) قرار داده و در میان نسل امام حسین(ع) نیز تکیه خود را بر فرزندان و فرزندزادگان امامان دوازده‌گانه(ع) قرار داده است[۱۰].
کتاب تحفة الأزهار مانند هر کتاب نسب دیگری، بخشی مهم و ارزشمند از تاریخ اسلامی ما را روشن می‌کند، چراکه علویان و طالبیان چنانکه می‌دانیم در سرنوشت سیاسی و اجتماعی و دینی و علمی مسلمانان نقش مهم و بسزایی داشته‌اند و ازاین‌رو کتابهای نسب را می‌توان به‌عنوان نمونه‌ای از تاریخ‌نگاری اسلامی به شمار آورد و بدان اهمیت داد. از اطلاعات مهم این کتاب، اطلاعات بسیاری است که در باب علمای شیعه هند و مدینه در قرون دهم و یازدهم قمری به دست می‌دهد که حائز اهمیت بسیار است.
نیز در باب روابط فرنگی میان علمای مدینه و علمای دوره صفویه ایران اطلاعات خوبی ارائه می‌دهد؛ بخصوص به مناسبت بحث مفصلی که در رابطه با خاندان شدقم به میان آورده است، ارتباط سه‌گانه‌ای میان علمای هند، مدینه و ایران عصر صفوی ایجاد کرده است. از دیگر اطلاعات بسیار ارزشمند این کتاب این موارد است: اطلاعات بسیار در باب دوره صفویه و عالمان و سادات و شیخ‌الاسلام‌های صفوی اطلاعات قابل‌توجه درباره مشعشعیان؛ امامان زیدی یمن؛ امرای مکه و مدینه؛ دولت عثمانی؛ ادارسه مغرب و سلاطین نظام‌شاهی دکن و...[۱۱].
وضعیت کتاب
در ابتدای هر جلد از کتاب فهرست مطالب و در انتهای آن به مصادر خطی و چاپی به تفکیک اشاره شده است.
در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخ، معرفی اعلام و برخی توضیحات محقق اثر ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص9
- ↑ انصاری قمی، حسن، ص62
- ↑ همان، ص63-62
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص10-9
- ↑ ر.ک: همان، صفحه13
- ↑ ر.ک: همان، ص59-58
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج1، ص 104-103
- ↑ ر.ک: متن کتاب، جلد2، صفحه 130-39
- ↑ ر.ک: همان، ص 501-495
- ↑ انصاری قمی، حسن، ص63
- ↑ همان
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن کتاب.
- انصاری قمی، حسن، نقد و معرفی کتاب: تحفة الأزهار و زلال الأنهار، کتابی ارزشمند در باب انساب علویان، پایگاه مجلات تخصصی نور: آینه میراث، تابستان 1379، شماره 9.