دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ' (ع) ' به '(ع)') |
({{کاربردهای دیگر| شعر (ابهام زدایی)}}) |
||
| (۵۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR10767J1.jpg | |||
| عنوان =دانشنامهی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم | |||
| عنوان‌های دیگر =انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم | |||
| پدیدآوران = | |||
[[محمدزاده، مرضیه]] (نویسنده) | |||
| | | زبان =فارسی | ||
| کد کنگره =PIR 4072 /ح5 م38 | |||
| موضوع = | |||
| | حسین بن علی(ع)، امام سوم، 4 - 61ق. - شعر - مجموعه‌ها | ||
|زبان | |||
|کد کنگره | |||
|موضوع | |||
شاعران ایرانی - | شاعران ایرانی - سرگذشت‌نامه | ||
شاعران عرب - | شاعران عرب - سرگذشت‌نامه | ||
شعر عربی - مجموعه‌ها | شعر عربی - مجموعه‌ها | ||
شعر فارسی - | شعر فارسی - مجموعه‌ها | ||
واقعه کربلا، 61ق. - شعر - مجموعه‌ها | واقعه کربلا، 61ق. - شعر - مجموعه‌ها | ||
| ناشر = | |||
|ناشر | وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات | ||
| مکان نشر =تهران - ایران | |||
| سال نشر = 1386 ش | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE10767AUTOMATIONCODE | |||
== | | چاپ =2 | ||
'''دانشنامه شعر عاشورایی؛ انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم'''، تألیف مرضیه | | شابک =964-422-623-2 | ||
| تعداد جلد =2 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =10767 | |||
| کتابخوان همراه نور =10767 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
{{کاربردهای دیگر|دانشنامه (ابهام زدایی)}} | |||
{{کاربردهای دیگر| شعر (ابهام زدایی)}} | |||
{{کاربردهای دیگر| عاشورا (ابهام زدایی)}} | |||
'''دانشنامه شعر عاشورایی؛ انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم'''، تألیف [[محمدزاده، مرضیه|مرضیه محمدزاده]]، دربرگیرنده زندگی شاعران عرب و غیر عرب و نمونه‌هایی از اشعار و مراثی آنان است. | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب با دو مقدمه از بهاءالدین خرمشاهی و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، در دو بخش اصلی و هر بخش در چندین فصل، تنظیم شده است. | کتاب با دو مقدمه از [[خرمشاهی، بهاءالدین|بهاءالدین خرمشاهی]] و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، در دو بخش اصلی و هر بخش در چندین فصل، تنظیم شده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمه نخست، به امام حسین(ع)و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده<ref>مقدمه نخست، ج1، ص15-19</ref>و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است<ref>مقدمه دوم، همان، ص21-29</ref> | در مقدمه نخست، به امام حسین(ع) و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده<ref>مقدمه نخست، ج1، ص15-19</ref>و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است.<ref>مقدمه دوم، همان، ص21-29</ref> | ||
نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و | نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهتگیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ بهویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مىباشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونههایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حقجویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه میگیرند تا خصلتهاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان میدهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنهى حقجوییاند، قرار میدهد<ref>ر.ک: همان، ص28</ref> | ||
وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن | وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعهى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبکها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناکترین مرثیهها، عواطف را برانگیختند و به جنبههاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعهنگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود<ref>ر.ک: همان، ص21</ref> | ||
نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع)در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهتگیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر | نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع) در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهتگیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوختهاى که در رثاى سالار شهیدان(ع) سرودهاى دارد، نامی‌برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونههاى شعر عاشورایى آنان بوده است<ref>ر.ک: همان</ref> | ||
جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونههایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است.<ref>ر.ک: همان، ص29</ref> | |||
فصلبندى جلد اول بر اساس ادوار تاریخى ظهور شاعر صورت پذیرفته است؛ به‌طورى‌که شاعران عرب به پنج دوره متمایز تقسیم شدهاند و در آغاز هر دوره مختصات و مشخصات مرثیه در آن دوره و تغییرات مرثیهسرایى نسبت به دورهى ماقبل تشریح گردیده است.<ref>ر.ک: همان</ref> | |||
این پنج دوره به ترتیب عبارتند از: | این پنج دوره به ترتیب عبارتند از: | ||
دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری): | دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری): | ||
نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى | |||
نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهادهاند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین(ع) را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و بهگونهاى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نمودهاند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمهاش رفت، ولى او با بهانههاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثهى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو می‌افتد. هنوز چندى از واقعهى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش میگدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مىرسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چارهساز و جبرانکننده منتهى مى‌گردد<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص49</ref> | |||
دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى): | دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى): | ||
این قرن به عصر شکوفایى شعر و ادب شهرت دارد و تعدادى از بهترین شاعران حسینى را در خود پرورانده است. چهره‌هایى مانند صنوبرى، کشاجم، ابوفراس، شریف رضى، شریف مرتضى، مهیار دیلمى و... | |||
این قرن به عصر شکوفایى شعر و ادب شهرت دارد و تعدادى از بهترین شاعران حسینى را در خود پرورانده است. چهره‌هایى مانند صنوبرى، کشاجم، ابوفراس، شریف رضى، شریف مرتضى، مهیار دیلمى و... عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره چنین است: رثا و نوحهسرایى؛ مشارکت بنى عباس در جرائم بنى امیه و تحول در کیفیت خون‌خواهى شهداى کربلا<ref>ر.ک: همان، ص127</ref> | |||
دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى): | دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى): | ||
افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان | |||
افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مىسازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کمبار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‌توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین(ع) تقدیم مىکند. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیهسرایى<ref>ر.ک: همان، ص297-298</ref> | |||
دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى): | دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى): | ||
قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک | |||
قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‌شود. با وجود این، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمىشود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگی‌هاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهرهمندى عامه مردم، سبکی عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى که در این زمینه شعر سرودهاند، تبحر در ادب نداشتهاند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نمودهاند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوتهاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مىرود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتلسرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه می‌یابد. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین(ع)<ref>ر.ک: همان، ص425-426</ref> | |||
دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى): | دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى): | ||
این دوره، دوره شعر معاصر حسینى نام گرفته و | |||
الف)- رثا: از جلوههاى مهم رثا در شعر معاصر به موارد زیر | این دوره، دوره شعر معاصر حسینى نام گرفته و عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: | ||
الف)- رثا: از جلوههاى مهم رثا در شعر معاصر به موارد زیر مى‌توان اشاره نمود: | |||
# گریه بر اطلال و دمن؛ | # گریه بر اطلال و دمن؛ | ||
# وصف احوال درونى شاعر؛ | # وصف احوال درونى شاعر؛ | ||
# توصیف فاجعه کربلا و بیان عظمت آن؛ | # توصیف فاجعه کربلا و بیان عظمت آن؛ | ||
# روح زندگى در رثا. | # روح زندگى در رثا. | ||
ب)- مدح: | ب)- مدح: عمدهترین مسائلى که فن مدح در عصر حاضر بدان پرداخته عبارتند از: | ||
# مدح نسب؛ | # مدح نسب؛ | ||
# مدح خصایص فردى؛ | # مدح خصایص فردى؛ | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۲: | ||
# شهادت<ref>ر.ک: همان، ص521-698</ref> | # شهادت<ref>ر.ک: همان، ص521-698</ref> | ||
جلد دوم کتاب که شامل شاعران غیر عرب (اعم از ایرانى و سایر ملل) | جلد دوم کتاب که شامل شاعران غیر عرب (اعم از ایرانى و سایر ملل) مىباشد، در سه فصل شاعران متقدم، متأخر و معاصر به‌تفکیک زمانى، مشخص شدهاند. شاعران متقدم و متأخر بر اساس سال وفات و معاصرین بر مبناى سال ولادت طبقهبندى گردیدهاند<ref>ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص29</ref> | ||
از شاعران معاصر آنان که در قید حیات نبودند و یا به علت اشتهار، | از شاعران معاصر آنان که در قید حیات نبودند و یا به علت اشتهار، زندگینامه و نمونههاى اشعار آنان در دسترس بود، با تحقیق اسنادى و رجوع به کتابخانهها، اطلاعات مورد نیاز جمعآورى و اشعار آنان از بین کتب آنها یا مجموعههاى گردآورى شده گزینش گردید. سایر شاعران معاصر - که بیش از نیمى از شاعران معاصر گردآورى شدهاند - با مراجعه و ارتباط مستقیم با آنان، زندگینامه و اشعارشان اخذ گردید<ref>همان</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، به‌همراه نمایه آیات؛ روایات؛ اشعار عربی؛ فارسی؛ اشخاص؛ اماکن جغرافیایی؛ قبایل، خاندان، فرق و مذاهب؛ وقایع و کتب، در انتهای کتاب آمده است. | فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، به‌همراه نمایه آیات؛ روایات؛ اشعار عربی؛ فارسی؛ اشخاص؛ اماکن جغرافیایی؛ قبایل، خاندان، فرق و مذاهب؛ وقایع و کتب، در انتهای کتاب آمده است. | ||
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص200</ref>، به توضیح برخی از موضوعات و مطالب متن پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص202</ref> | در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص200</ref>، به توضیح برخی از موضوعات و مطالب متن پرداخته شده است.<ref>ر.ک: همان، ص202</ref> | ||
==پانويس == | ==پانويس == | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
مقدمه و متن کتاب. | مقدمه و متن کتاب. | ||
{{سرور شهیدان}} | |||
{{کتاب سال ولایت}} | |||
{{شعر و شاعری}} | |||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[كاروان شعر عاشورا]] | |||
[[لهوف منظوم]] | |||
[[گنجينة الأسرار عمان سامانی و غزلیات وحدت کرمانشاهی (گزیده آثار دو همزاد معنوی)]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:زبان و ادبیات فارسی]] | [[رده:زبان و ادبیات فارسی]] | ||
| خط ۱۱۷: | خط ۱۲۴: | ||
[[رده:شکل‌های خاص ادبی (شعر)]] | [[رده:شکل‌های خاص ادبی (شعر)]] | ||
[[رده:شکل‌های خاص ادبی (انواع شعر)]] | [[رده:شکل‌های خاص ادبی (انواع شعر)]] | ||
[[رده:امام حسین(ع)]] | |||
[[رده:کتاب سال ولایت]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۲۳:۰۹
دانشنامه شعر عاشورایی؛ انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، تألیف مرضیه محمدزاده، دربرگیرنده زندگی شاعران عرب و غیر عرب و نمونه‌هایی از اشعار و مراثی آنان است.
| دانشنامهی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محمدزاده، مرضیه (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم |
| ناشر | وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1386 ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-422-623-2 |
| موضوع | حسین بن علی(ع)، امام سوم، 4 - 61ق. - شعر - مجموعه‌ها
شاعران ایرانی - سرگذشت‌نامه شاعران عرب - سرگذشت‌نامه شعر عربی - مجموعه‌ها شعر فارسی - مجموعه‌ها واقعه کربلا، 61ق. - شعر - مجموعه‌ها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | PIR 4072 /ح5 م38 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با دو مقدمه از بهاءالدین خرمشاهی و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، در دو بخش اصلی و هر بخش در چندین فصل، تنظیم شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه نخست، به امام حسین(ع) و قیام او از منظر قرآن کریم نگریسته شده[۱]و در مقدمه دوم، به بررسی شعر و جایگاه و ارزش آن، پرداخته شده است.[۲]
نویسنده در این مقدمه می‌نویسد: اثر حاضر، در بردارنده ادبیات شیعه و عقاید و احساسات و جهتگیرى شاعران عرب و پارسى‌گوى، در طول تاریخ بهویژه بر محور حادثه جان‌سوز کربلا مىباشد و سعى شده است در آن از ارزشمندترین آثار عاشورایى این شعرا نمونههایى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حقجویى شیعه استدلال گردد که چگونه شاعران اندیشمند از جان، مایه میگیرند تا خصلتهاى نیکوى آل محمد(ص) را نمودار سازند و این کار سترگ، هنر شعر و شاعرى است که حقیقت را با جلوه خاصى نشان میدهد و در دیدگاه نسل‌هاى آینده که تشنهى حقجوییاند، قرار میدهد[۳]
وی به این نکته اشاره دارد که در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه کربلا، آن واقعهى عظیم به شعر راه یافت و بازماندگان شهدا از اهل‌بیت(ع) به سرودن مرثیه پرداختند. سپس شاعران دیگر در سال‌ها و قرون متمادى، همواره در ترسیم نهضت کربلا و بیان مصائب اهل‌بیت(ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در این راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبکها و روش‌هاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناکترین مرثیهها، عواطف را برانگیختند و به جنبههاى عاطفى و روحى بیشتر تکیه کردند و برخى روش مقتل و واقعهنگارى و ثبت قضایا را براى شرح ماجرا در پیش گرفتند. بر همین اساس نباید انتظار داشت که شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثیر یکسان باشد و یا توانایى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به یکسان ارزیابى نمود[۴]
نویسنده بر این باور است که روش ائمه(ع) در ارج نهادن به شعر شاعران، توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصیت، رفتار و جهتگیرى سیاسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است که وی نیز همین روش را مبناى کار قرار داده و به این نکته اشاره نموده است که اگر از شاعر دلسوختهاى که در رثاى سالار شهیدان(ع) سرودهاى دارد، نامی‌برده نشده یا شعرى آورده نشده است، به‌خاطر عدم دسترسى به تذکره یا نمونههاى شعر عاشورایى آنان بوده است[۵]
جلد اول دربرگیرنده زندگى شاعران عرب و نمونههایى از بهترین اشعار و مراثى آنان و جلد دوم به همین شکل در مورد شاعران پارسى‌گوى است.[۶]
فصلبندى جلد اول بر اساس ادوار تاریخى ظهور شاعر صورت پذیرفته است؛ به‌طورى‌که شاعران عرب به پنج دوره متمایز تقسیم شدهاند و در آغاز هر دوره مختصات و مشخصات مرثیه در آن دوره و تغییرات مرثیهسرایى نسبت به دورهى ماقبل تشریح گردیده است.[۷]
این پنج دوره به ترتیب عبارتند از:
دوره اول (قرن اول تا پایان قرن سوم هجری):
نویسنده، این دوره را «دوره ندامت و پشیمانی» نام‌گذاری کرده است. در اوایل این دوره، یعنى قرن اول هجرى، شعراى نادم و تواب اشعار جان‌سوزى را در افسوس و پشیمانى خویش به‌جاى نهادهاند. آنان که در مسیر کربلا، امام حسین(ع) را تنها گذاردند و یا در زندان ابن زیاد اسیر بودند و بهگونهاى از یارى امام(ع) محروم شدند، با آه و افسوس از این امر یاد کرده و گاه تا پایان زندگى با این اندوه و حسرت، گذران عمر نمودهاند. افرادى چون عبیدالله بن حر جعفى که امام(ع)، خود براى دعوت به خیمهاش رفت، ولى او با بهانههاى گوناگون از همراهى با حضرت سر باز زد و امام(ع) به او نصیحت فرمودند که به دوردست‌ها رود تا صداى استغاثهى امام را در روز عاشورا نشنود؛ وگرنه با ذلّت در جهنم فرو می‌افتد. هنوز چندى از واقعهى عاشورا نگذشته است که ندامت، وجود او را در خویش میگدازد و در شعر او سوزش این افسوس را مى‌توان یافت. این ندامت در اشعار توابین به اوج مىرسد تا آنجا که به دعوت براى اقدامى چارهساز و جبرانکننده منتهى مى‌گردد[۸]
دوره دوم (قرن چهارم تا پایان قرن ششم هجرى):
این قرن به عصر شکوفایى شعر و ادب شهرت دارد و تعدادى از بهترین شاعران حسینى را در خود پرورانده است. چهره‌هایى مانند صنوبرى، کشاجم، ابوفراس، شریف رضى، شریف مرتضى، مهیار دیلمى و... عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره چنین است: رثا و نوحهسرایى؛ مشارکت بنى عباس در جرائم بنى امیه و تحول در کیفیت خون‌خواهى شهداى کربلا[۹]
دوره سوم (قرن هفتم تا پایان قرن نهم هجرى):
افول حرارت حماسه و شور قیام در شعر حسینى - که از قرن گذشته آغاز شده بود - در این قرون به‌وضوح خود را عیان مىسازد. انحطاط ادب و جمود آن نیز - که در ادب این دوره فراگیر است - در شعر حسینى هم تأثیر گذارده است. الفاظ کمبار و خالى از محتوا، معانى سطحى و تکرارى و تغییر جهت اغراض شعرى از هدف اصلى خویش، موجب فقدان جاذبه و تأثیرگذارى این آثار گردیده است. به‌جاى هجو و تهاجم، لعن و نفرین در این اشعار را مى‌توان یافت و مدح خالصانه و از سر عشق، جاى خود را به مداحى به امید ثواب سپرد. شاعر با دعوت به صبر در عزاى حسین، رثاى خود را با چشمداشت اجر به حسین(ع) تقدیم مىکند. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ تحول در هجو بنى امیه و بنى عباس؛ عمومیت شعر حسینى و امید ثواب در مرثیهسرایى[۱۰]
دوره چهارم (قرن دهم تا پایان قرن سیزدهم هجرى):
قرون نخست این دوره با عصر انحطاط ادب دمساز است و قرن اخیر آن به عصر تجدید و ادبیات نو نزدیک مى‌شود. با وجود این، تفاوت چشمگیرى در سبک و موضوعات این اشعار مشاهده نمىشود و تغییرات ساختارى در آن آهسته و نامحسوس است. همچنان ضعف ادب در این قرون نمایان است. برخى اشعار دچار پیچیدگی‌هاى لفظى و صنایع ادبى گردیده و برخى دیگر به ضرورت ایراد در مجالس عزادارى و بهرهمندى عامه مردم، سبکی عوامانه به خود گرفته است. بسیارى از کسانى که در این زمینه شعر سرودهاند، تبحر در ادب نداشتهاند و عدم آشنایى آنان به فنون و ظرافت‌هاى شعرى، موجب تنزل کیفیت اشعارشان گردیده است. برخى از سرایندگان، فقیهان و عالمان دینى هستند که براى تقرب به اهل‌بیت، ابیات یا قصائدى را انشا نمودهاند. در این عصر تقلید و تشابه به‌شدت در شعر حسینى رایج مى‌گردد. در موضوعات نیز همان سیر قرون گذشته با تفاوتهاى اندک، دنبال مى‌شود و تا قرن سیزده اشعار به‌سرعت به سمت بى‌محتوایى، تقلید و رثاى یأس‌آمیز پیش مىرود. به نظم کشیدن ماجرا به سبک شعر قصصى یا مقتلسرایى در اواخر این دوره آغاز مى‌گردد و تاکنون ادامه می‌یابد. عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از: رثا و نوحهسرایى؛ توصیف روایى قصصى؛ انتظار، یگانه روزنه امید و قداست مولد و دفن امام حسین(ع)[۱۱]
دوره پنجم (قرن چهاردهم تا پایان قرن پانزدهم هجرى):
این دوره، دوره شعر معاصر حسینى نام گرفته و عمدهترین موضوعات مطرح در شعر این دوره عبارتند از:
الف)- رثا: از جلوههاى مهم رثا در شعر معاصر به موارد زیر مى‌توان اشاره نمود:
- گریه بر اطلال و دمن؛
- وصف احوال درونى شاعر؛
- توصیف فاجعه کربلا و بیان عظمت آن؛
- روح زندگى در رثا.
ب)- مدح: عمدهترین مسائلى که فن مدح در عصر حاضر بدان پرداخته عبارتند از:
- مدح نسب؛
- مدح خصایص فردى؛
- مدح سازنده.
ج)- حماسه: مهم‌ترین مؤلفه‌های آن عبارتند از:
- مجد و عظمت، جاودانگى و خلود؛
- حقارت دنیا؛
- جنگاورى و دلاورى؛
- استقبال از مرگ؛
- شهادت[۱۲]
جلد دوم کتاب که شامل شاعران غیر عرب (اعم از ایرانى و سایر ملل) مىباشد، در سه فصل شاعران متقدم، متأخر و معاصر به‌تفکیک زمانى، مشخص شدهاند. شاعران متقدم و متأخر بر اساس سال وفات و معاصرین بر مبناى سال ولادت طبقهبندى گردیدهاند[۱۳]
از شاعران معاصر آنان که در قید حیات نبودند و یا به علت اشتهار، زندگینامه و نمونههاى اشعار آنان در دسترس بود، با تحقیق اسنادى و رجوع به کتابخانهها، اطلاعات مورد نیاز جمعآورى و اشعار آنان از بین کتب آنها یا مجموعههاى گردآورى شده گزینش گردید. سایر شاعران معاصر - که بیش از نیمى از شاعران معاصر گردآورى شدهاند - با مراجعه و ارتباط مستقیم با آنان، زندگینامه و اشعارشان اخذ گردید[۱۴]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، به‌همراه نمایه آیات؛ روایات؛ اشعار عربی؛ فارسی؛ اشخاص؛ اماکن جغرافیایی؛ قبایل، خاندان، فرق و مذاهب؛ وقایع و کتب، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع[۱۵]، به توضیح برخی از موضوعات و مطالب متن پرداخته شده است.[۱۶]
پانويس
- ↑ مقدمه نخست، ج1، ص15-19
- ↑ مقدمه دوم، همان، ص21-29
- ↑ ر.ک: همان، ص28
- ↑ ر.ک: همان، ص21
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص29
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج1، ص49
- ↑ ر.ک: همان، ص127
- ↑ ر.ک: همان، ص297-298
- ↑ ر.ک: همان، ص425-426
- ↑ ر.ک: همان، ص521-698
- ↑ ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص29
- ↑ همان
- ↑ ر.ک: پاورقی، ج1، ص200
- ↑ ر.ک: همان، ص202
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.