شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام (تحقیق بقال)

شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام تألیف ابوالقاسم نجم‌الدين جعفر بن حسن هذلى، معروف به محقق حلى، محقق اوّل (م 676 ق).

شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام


نام کتاب	شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	محقق حلی، جعفر بن حسن (نويسنده) بقال، عبدالحسین محمد علی (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏182‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ش‎‏4‎‏ ‎‏1367
موضوع	فقه جعفری - قرن 7ق.
ناشر	اسماعيليان
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1408 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE250AUTOMATIONCODE

كتاب شرائع الاسلام از بى‌نظيرترين آثار فقهى اماميّه و از مشهورترين و مهم‌ترين آثار بجامانده از محقق حلى (قده) مى‌باشد.

جايگاه آن

اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى همچون «مسالك الأفهام» شهيد ثانى (م 966 ق)، «مدارك الأحكام» سيد محمد عاملى (م 946 ق)، «جواهر الكلام» شيخ محمد حسن نجفى (م 1261 ق)، «مصباح الفقيه» آقا رضا همدانى (م 1322 ق) بر آن نگاشته شده است.

در الذريعة پس از ذكر نام تعدادى از حواشى كتاب اين گونه مى‌نويسد: هذا ما حضرني من الشروح التي لها عناوين خاصة تذكر في محالها و سيأتي قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرائع ليس لها عنوان خاص.

اين كتاب از زمان نگارش در حوزه‌هاى علميه تدريس مى‌شده و بيش از هفتصد و پنجاه سال متن درسى حوزه‌هاى علميۀ شيعه بوده است.

اگر چه محقق حلى داراى آثار علمى همچون «مختصر النافع»، «النهاية و نكتها» و «المعتبر» مى‌باشد. امّا شرايع الاسلام به دليل نظم و ترتيب كم‌نظير فروعات فقهى و دقت و شيوۀ بى‌نظير در طرح مباحث از جايگاه خاص و رتبۀ والايى برخوردار است.

آقا بزرگ تهرانى در الذريعة دربارۀ اين كتاب مى‌نويسد: و كتابه هذا من أحسن المتون الفقهيّة ترتيبا و أجمعها للفروع. (الذريعة 47/13).

مؤلف بعدها شرايع الاسلام را خلاصه نموده و آن را «النافع في مختصر الشرايع» ناميده است كه به «مختصر النافع» مشهور شده است. بعدها نيز مختصر النافع كه همچون شرايع الاسلام فقه مختصر و فتوايى است بوسيلۀ محقق حلى شرح استدلالى زده شده است و كتاب المعتبر تدوين و تأليف شده است.

تأليف و انتشار

از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست اما بنا به تاريخ اتمام نسخۀ جلد اوّل كه به خط شيخ محمد بن اسماعيل بن حسين هرقلى كه مربوط به سال 670ق است، تاريخ اتمام شرائع الاسلام قبل از سال 670ق يعنى هفت سال قبل از وفات مؤلف مى‌باشد.^[۱]

به دليل اهميت كتاب نسخه‌هاى متعدد خطى از اين كتاب چاپ شده است. از اولين چاپ‌هاى اين كتاب، نسخه‌اى است كه مربوط به سال 1377ق است و در چاپخانۀ خورشيد بوسيلۀ مكتبة علمية اسلامية چاپ شده است كه از مصادر مقابله و تصحيح كتاب موجود مى‌باشد.

چاپ ديگر كتاب مربوط به سال 1389ق است كه در نجف اشرف چاپ شده است.

كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ اسماعيليان در سال 1408ق در قم تجديد چاپ شده و مصحح و محقق آن شيخ عبدالحسين محمد على بقّال مى‌باشد.

نسخه‌ها

در الذريعة به سه نسخه اشاره شده كه عبارتند از:

نسخۀ كتابخانۀ شيخ محمد سماوى به خط شيخ محمد بن اسماعيل بن حسين هرقلى كه جراحت او را امام زمان(عج) به نحوه‌اى كه در كتاب كشف الغمّة ذكر شده شفا داده است. جلد اوّل آن در سال 670ق و جلد دوّم آن در سال 703ق پايان يافته است.
نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ مجدالدين نصيرى در تهران مربوط به سال 674ق مى‌باشد.
نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ آل طالقانى در نجف اشرف، به خط محمد كاظم بن محمد باقر يزدى كه در سال 1105ق نگارش آن به پايان رسيده است.^[۲]

در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به 16 نسخۀ خطى اشاره شده است كه قديم‌ترين آنها نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 466 است كه مربوط به سال 670ق است و همين‌طور نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه تهران با شمارۀ 702 مربوط به سال 673ق كه هر دو كتاب در زمان زندگانى مؤلف نوشته شده است.

نسخه‌هاى مورد اعتماد

در چاپ كتاب موجود از دو نسخۀ خطى كه متعلّق به كتابخانۀ عمومى آيت‌الله حكيم در نجف اشرف است و يك نسخۀ چاپى استفاده شده است.

نسخۀ اول نزديك به عصر مؤلف و در سال 728 يا 731 نوشته شده است اين نسخه اگر چه ناقص بوده و از اوائل كتاب تا بعد از ذكر قيام در كتاب صلاة و همين‌طور از عبارت «في الاختلاف في الدعويين...» را ندارد اما نسخۀ مورد اعتماد و اصل و اساس در چاپ كتاب موجود بوده و با رمز «أ» مشخص شده است.

نسخۀ دوم نسخۀ كامل و خوش خطى است كه در سال 1020ق نوشته شده و با رمز «ن» مشخص شده است. نسخۀ چاپى در سال 1377ق بوسيلۀ كتابخانۀ علميّۀ اسلاميه و در چاپخانۀ خورشيد چاپ شده و با رمز «ه» مشخص شده است.

فهرست

شيوۀ تقسيم‌بندى مطالب كتاب از مشخصه‌هاى بارز كتاب مى‌باشد. مباحث فقهى در چهار قسمت عبادات، عقود، ايقاعات و احكام دسته‌بندى شده و سپس هر كدام از اين چهار قسمت به صورت كتاب‌هاى مستقلى كه در موضوعى واحد داراى اشتراك هستند گردآورى شده.

سپس هر كتاب را به اركان، فصول، مقدمات، انظار و اطراف، بصورت منظم به بخش‌هاى جداگانه تقسيم شده است. و در نهايت هر كدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصى تقسيم نموده است. بنابراين مباحث فقهى در يك شبكۀ معظم، مدون شده است.

كتاب از دو مجلد تشكيل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ايقاعات و احكام مى‌باشد.

جلد اول: قسمت عبادات شامل 10 كتاب مى‌باشد كه عبارتند از: طهارت، صلاة، زكات، خمس، صوم، اعتكاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر.

قسمت دوم (عقود) شامل 15 كتاب است كه عبارتند از: تجارت، رهن، ضمان، صلح، مضاربه، مزارعه و مساقاة، وديعه، عاريه، اجاره، وكالت، وقف، صدقات هبات، سبق و رمايه، وصايا و نكاح.

البته در اين قسمت كتاب‌هاى مفلس، حجر، شركت، سكنى و حبس نيز آورده شده است.

جلد دوم: قسمت سوم (ايقاعات) از 11 كتاب تشكيل مى‌شود كه عبارتند از: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، تدبير و مكاتبه و استيلاء، اقرار، جعاله، أيمان و نذر.

قسمت چهارم (احكام) شامل 12 كتاب است كه عبارتند از: صيد، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احياء موات، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزيرات، قصاص و ديات.

قابل توجه است كه قسمتى از بخش احكام در قسمت اول كتاب از صفحۀ 154 به بعد آورده شده است.

ويژگى‌ها

كتاب شرايع الاسلام با توجه به ويژگى‌هاى خاصى كه دارد در طول قرن‌هاى متمادى مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته است عبارت‌هاى واضح، دقت در رساندن معانى، ايجاز در بكار گرفتن الفاظ، شيوۀ بى‌نظير در طرح مباحث، امانت‌دارى در بيان افكار و نظريات اين كتاب را از ساير كتاب‌هاى فقهى متمايز نموده است.

در الذريعة دربارۀ كتاب اين گونه آمده است: و كتابه هذا من أحسن المتون الفقهيّة ترتيبا و أجمعها للفروع.^[۳]

از ويژگى‌هاى مهم كتاب اين است كه هم داراى شروح متعدد و هم تعليقه‌ها و يا حواشى زيادى مى‌باشد و علماى متأخر از مؤلف از راه‌هاى مختلف به كتاب توجه داشته و در حدود صد شرح و حاشيه در كتاب أعيان الشيعة و الذريعة ذكر شده است.

در الذريعة دربارۀ شروح كتاب اين گونه گفته شده: و للعلماء عليه حواشي كثيرة بل و إن معظم الموسوعات الفقهية الضخمة التي ألفت بعد عصر المحقق شروح له.

و همين‌طور: سيأتي قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرايع ليس لها عنوان خاص.^[۴]، و همين‌طور در صفحات 316 تا 332 از شمارۀ 1167 تا 1218 حدود 50 شرح را نام برده است.^[۵]

در أعيان الشيعة اين گونه آمده است، و كل من أراد الكتابة في الفقه الاستدلالي يكتب شرحا عليه كمسالك الأفهام، مدارك الأحكام، جواهر الكلام، هداية الأنام، مصباح الفقيه و غيره. و صنف بعض العلماء شرحا لتودداته خاصة.^[۶]

شروح

اگر چه شروح شرايع بسيار زياد است امّا به مهم‌ترين آنها اشاره مى‌شود.

مسالك الأفهام إلى شرائع الإسلام، تأليف شيخ زين‌الدين بن على عاملى، شهيد ثانى (م 966 ق).
مدارك الأحكام في شرح شرائع الإسلام، تأليف سيد شمس‌الدين محمد بن على موسوى عاملى (م 946 ق).
جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، تأليف شيخ محمد حسن بن شيخ باقر نجفى (م 1261 ق).
مصباح الفقيه في شرح شرائع الإسلام، تأليف حاج آقا رضا همدانى (م 1322 ق).
شرح الشرائع، تأليف ميرزا حبيب اللّه بن محمد دشتى (م 1312 ق).
دلائل الأحكام، تأليف سيد ابراهيم بن محمد باقر موسوى قزوينى، صاحب كتاب الضوابط (م 1262 ق).
مصابيح الظلام في شرح مفاتيح شرائع الإسلام، تأليف سيد عبدالله بن محمد رضا شبر (م 1242 ق).
شرح الشرائع، تأليف سيد رضا بن سيد مهدى بحر العلوم طباطبايى نجفى.
سبل السلام في شرح شرائع الإسلام، تأليف شيخ محمد رفيع بن عبدالمحمد كرازى نجفى (م 1300 ق).
شرح شرايع، مدقق شيروانى، محمد بن حسن، داماد مجلسى اوّل.
تقرير الحرام في شرح شرائع الإسلام، تأليف ملا محمد على بن ملا حسين تسترى.
جامع الجوامع، تأليف سيد حسن بن سيد محسن اعرجى كاظمى.
شرح شرايع، تأليف ملا محمد باقر يزدى حائرى، اين كتاب تقرير بحث استادش فاضل اردكانى است.
هداية الأنام في شرح شرائع الإسلام، تأليف شيخ محمد حسين بن هاشم عاملى كاظمى (م 1308 ق).
مبانى جعفريه يا شرح شرايع، تأليف شيخ جعفر بن شيخ عبدالحسين آل شيخ راضى نجفى.
شوارع الأعلام في شرح شرائع الإسلام، تأليف سيد محمد حسين بن محمد على شهرستانى (م 1315 ق).

حواشى و تعليقه‌هاى شرايع نيز زياد است كه در الذريعة جلد 6 صفحات 106 تا صفحۀ 109 و همين‌طور در جلد 13 از صفحۀ 316 تا 332 54 شرح شرايع كه به مهم‌ترين آنان ذكر شده است اشاره مى‌شود.

حاشيه بر شرايع، تأليف محقق كركى، شيخ على بن حسين بن عبدالعالى (م 940 ق).
حاشيه بر شرايع: تأليف شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى، معاصر محقق كركى.
حاشيه بر شرايع، تأليف زين‌الدين على بن احمد شامى عاملى، معروف به شهيد ثانى (م 966 ق)، اين كتاب دو جلد است و مسالك الأفهام و در 7 جلد تأليف شده است.
حاشيه بر شرايع، تأليف ملا محمد على بن حسين تسترى مؤلف تقرير الحرام.
حاشيه بر شرايع، تأليف آقا جمال‌الدين محمد بن حسين خوانسارى (م 1125 ق).
حاشيۀ سيد محمد مهدى بحر العلوم (م 1212 ق)، از اول طهارت تا آخر شك در صلاة.

تدريس شرايع

از زمان نگارش كتاب «شرائع الإسلام» تا به امروز، اين كتاب به عنوان يكى از كتاب‌هاى درسى فقهى در حوزه‌ها متداول گشته و تعداد زياد شروح و حواشى بر كتاب نيز مؤيد اين مطلب است.

در أعيان الشيعة اين گونه مى‌خوانيم: لما ألف المحقق الحلي شرائع الإسلام استعاضوا به عن مؤلفات شيخ الطائفة و أصبح من كتبهم الدراسية، بعد أن كان كتاب النهاية هو المحور و كان بحثهم و تدريسهم و شروحهم غالبا منه.^[۷]

و در جاى ديگر اين‌طور آمده است: قد رزق في مؤلفاته خطأ عظيما فكتابه المعروف بشرائع الإسلام هو عنوان دروس المدرسين في الفقه الاستدلالي في جميع الأعصار.^[۸]

در الذريعة نيز اين‌طور نوشته شده است: و لا يزال من الكتب الدراسية في عواصهم الشيعة و قد اعتمد عليه الفقهاء خلال هذه القرون العديدة فجعلوا أبحاثهم و تدريساتهم فيه.^[۹]

نوآورى‌ها

همان‌طور كه گذشت شيوۀ نگارش و تدوين كتاب، شيوۀ بى‌نظير و جديدى است كه از دو جنبۀ تقسيم‌بندى مطالب و ترتيب احكام قابل توجه است.

به تقسيم‌بندى مطالب كتاب قبلا اشاره شد و اما ترتيب احكام به گونه‌اى است كه ابتدا احكام واجب و سپس مستحب و بعد از آن مكروه و در نهايت حرام بيان مى‌شود.

مؤلف در كتاب «المعتبر في شرح المختصر» در بحث احكام جنب و حايض به اين نحوه بيان احكام تصريح دارند: إنما أخرنا هذا الحكم و هو متقدم في الترتيب، لما وضعنا عليه قاعدة الكتاب من البداءة في كل قسم بالواجب و إتباعه بالندب و تأخر المكروه فاقتضى ذلك تأخير هذا الحكم.^[۱۰]

حاشيه‌هاى كتاب

از نكات مثبت كتاب حواشى در ذيل صفحات كتاب مى‌باشد كه براى توضيح مطالب و رفع ابهامات بسيار مفيد است. موارد استفاده از حواشى عبارتند از:

- بيان اختلاف در بين نسخه‌ها،

- بيان مرجع ضمير در متن كتاب،

- توضيح جملات،

- بيان بعضى از مصاديق احكام،

- بيان مدارك بعضى از احكام و يا روايات.

در نقل مطالب از منابع و مآخذ كتاب سعى شده، از منابع اوليه و بصورت خلاصه اما گويا و مفيد استفاده شود و اگر در بيان مطلبى از منابع نياز به توضيحى دارد در داخل پرانتز توضيح داده شود.

اصطلاحات

در كتاب، اصطلاحاتى وجود دارد كه براى توضيح آنها، آنچه را كتاب «التنقيح الشرائع لمختصر الشرائع» آمده است، نقل مى‌كنيم.

در آن كتاب كه چاپ انتشارات آیت‌الله الحكيم العامّة در نجف اشرف در شمارۀ 306 است اين گونه مى‌خوانيم: يقول المقداد اصطلح المصنف [أي المحقق الحلي] في كتابه على عبارات نذكر تفسيرها:

فالأشهر: مشهورترين در بين روايات

الأظهر: ظاهرترين در فتوى

أشبه: آنچه اصل مذهب و عمومات و يا اطلاقات مستفاد از ادله دلالت دارد

الأصح: آنچه نزد مؤلف احتمال بيشترى دارد.

الأحوط: آنچه عمل به آن متيقن است و برائت هم هست

الأكثر: أكثر علما

الأنسب: مرادف اشبه است

الأولى: ترجيح يكى از دو قول يا يكى از دو احتمال بر ديگرى

التردد: جايى كه تعارض دو دليل باشد بدون ترجيح يكى بر ديگرى

على قول: دليلى براى آن پيدا نكرده است

قول مشهور: يعنى مشهور بين فقها و دليلى براى آن نيافته است

شيخ: شيخ طوسى

شيخين: شيخ طوسى و شيخ مفيد

الثلاثة: شيخ طوسى، شيخ مفيد، سيد مرتضى

علم الهدى: سيد مرتضى.

گفتار بزرگان

روضات الجنات: و له تصانيف حسنة محققة محرّرة عذبة، فمنها «شرائع الإسلام» مجلدان.^[۱۱]

رياض العلماء: كان عظيم الشأن جليل القدر رفيع المنزلة لا نظير له في زمانه، له كتب منها: كتاب شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام.^[۱۲]

فوائد رضويه: از براى آن جناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند كتاب شرائع الإسلام.^[۱۳]

لؤلؤ البحرين: و له قدّس سرّه من التصانيف كتاب شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام.^[۱۴] تعليقۀ علامۀ كبير سيد محمد صادق بحر العلوم بر لؤلؤ البحرين: و مصنفاته القيّمة - لا سيّما (شرائع الإسلام) ما زالت مرجعا للفقهاء، و قد شرح (الشرائع) شروحا عديدة، و أوسعها (جواهر الكلام) للعلامة المحقق الفقيه الشيخ محمد حسن ابن الشيخ محمد باقر النجفي - فقد طبع طبعات عديدة.^[۱۵]

الذريعة: و كتابه هذا من أحسن المتون الفقهية ترتيبا و أجمعها للفروع.^[۱۶]