شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام (محشی حسینی شیرازی)
| شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حلی، جعفر بن حسن (نویسنده) حسینی شیرازی، سید صادق (حاشيه نويس) |
| ناشر | استقلال |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 6 |
| شابک | 964-92787-2-9 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BP 182 /م3ش4 1300الف |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، اثر نجم‌الدين شيخ جعفر، فرزند حسن بن يحيى و معروف به محقق حلى، عالم و فقيه اصولى و مرجع بزرگ اوايل قرن هفتم است كه به زبان عربى درباره فقه شيعه اماميه و يك دوره كامل احكام اسلام و مسائل حلال و حرام نوشته شده است. مسائل اين كتاب را بين دوازده تا پانزده هزار گفته‌اند.
اين كتاب، از زمان «محقق حلى» تا اين زمان، جزو متون درسى حوزه‌هاى علميه است. فضلاى عرب در حوزه‌هاى علمى به جاى «شرح لمعه» بيشتر اين كتاب را تدريس و تدرس مى‌كنند.
مؤلف، اين كتاب را به پيشنهاد يكى از شاگردان خويش به نام «محمود بن محمد» يا «محمد بن محمود زاهدى خياط حلبى» (گويا همان ابن خياط عاملى باشد) يا «على بن رضوان عابد حلبى»، تأليف كرده است و قديمى‌ترين نسخه كامل از اين كتاب مربوط به 637ق، مى‌باشد.
ساختار
شرايع، در 4 بخش عبادات، عقود، ايقاعات و احكام كه به ترتيب مشتملند بر 10، 19، 11 و 12 كتاب، تنظيم شده است.
گزارش محتوا
اگر بخواهيم ويژگى‌هاى اين كتاب را برشمريم بهتر است مختصرى از تاريخ شيعه را گزارشى بيان نماييم. فقه شيعه در آغاز، متون روايات بود و فقهاء و محدثان از تعبير كلمات حديث و زياد و كم كردن آن و اظهار نظر رأى پرهيز می‌كردند و احاديث را دسته‌بندى می‌كردند، مانند اصول و فروع كافى شيخ يعقوب كلينى، اما نگارش كتب فقهى بدون روايات توسط شيخ طوسى در «النهايه» و «مبسوط» آغاز گرديد و تا دو قرن، فقهاء، مقلد شيخ طوسى بودند و كارشان شرح فتاوى ايشان بود، اما در تبويب ابواب، آراء مختلفى وجود داشت و تشتت و پراكندگى حاكم بود.
قديمى‌ترين تقسيم و دسته‌بندى بحث‌هاى فقه در كتاب «الفروع من الكافي» تألیف شيخ كلينى ديده مى‌شود. بعد از آن دسته‌بندى ايشان با تغييراتى اعمال مى‌شد تا نوبت شيخ طوسى در كتاب «النهايه» رسيد و بعد هم تقسيم‌بندى‌هاى ديگرى وجود داشت، اما مبناى خاصى براى آنها وجود نداشت و تا دو قرن بعد، سبک و روش شيخ طوسى حاكم بود و اين دوره را دوره «ركود» مى‌نامند. تا آنكه طرح «محقق حلى» در كتاب «شرائع الإسلام» ارائه شد. او فقه را به چهار باب مجزا بدين ترتيب تقسيم كرد: 1. عبادات؛ 2. عقود؛ 3. ايقاعات؛ 4. احكام.
«عبادات»، شامل ده كتاب به اين قرار است: 1. طهارت؛ 2. صلات؛ 3. زكات؛ 4. خمس؛ 5. صوم؛ 6. اعتكاف؛ 7. حج؛ 8. عمره؛ 9. جهاد؛ 10. امر به معروف و نهى از منكر.
«عقود»، شامل نوزده كتاب به اين قرار است: 1. تجارت؛ 2. رهن؛ 3. افلاس؛ 4. حجر؛ 5. ضمان؛ 6. صلح؛ 7. شركت؛ 8. مضاربه؛ 9. مزارعه و مساقات؛ 10. وديعه؛ 11. عاريه؛ 12. اجاره؛ 13. وكالت؛ 14. وقف؛ 15. سكنى و حبس؛ 16. هبه؛ 17. سبق و رمايه، 18. وصيت؛ 19. نكاح.
«ايقاعات»، شامل يازده كتاب به اين قرار است: 1. طلاق؛ 2. خلع و مبارات؛ 3. ظهار؛ 4. ايلاء؛ 5. لعان؛ 6. عتق؛ 7. تدبير و مكاتبه و استيلا؛ 8. اقرار؛ 9. جعاله؛ 10. ايمان؛ 11. نذر.
«احكام»، شامل دوازده كتاب به اين قرار است: 1. صيد و ذباحه؛ 2. اطعمه و اشربه؛ 3. غصب؛ 4. شفعه؛ 5. احياى موات؛ 6. لقطه؛ 7. فرائض؛ 8. قضاء؛ 9. شهادات؛ 10. حدود و تعزيرات؛ 11. قصاص؛ 12. ديات.
محقق، فقه شيعه را از پراكندگى و تشتت تبويب در ابواب نجات داد و راهى را رفت كه رهروان بسيارى يافت و اكثر فقهاء تا عصر حاضر در شكل‌بندى ابواب فقه راه ايشان را طى نموده‌اند و حتى برخى از فقهاء مانند شهيد اول، در جلد اول كتاب «القواعد و الفوائد» و فاضل مقداد نيز در جلد اول كتاب «التنقيح الرائع»، بر آن داشته كه تبيين علمى براى انحصار ابواب فقه در چهار باب محقق حلى بياورند. البته، اين شاكله‌بندى حلى وجه غالب بود و شاكله‌سازى‌هاى ديگرى هم از محقق حلى در ابواب فقه وجود داشت، مانند: 1. طرح حاجب مفتاح الكرامه؛ 2. طرح شهيد اول در كتاب القواعد و الفوائد؛ 3. طرح فيض كاشانى؛ 4. طرح شهيد صدر، كه مورد استقبال چندانى قرار نگرفتند.
گرچه انتقادهايى هم در طرح محقق حلى وارد گرديد، مثل اين انتقاد كه مى‌گويند: اساس و ملاكى كه وى براى دسته‌بندى كتب فقهى از آن سود جسته، كاربردى ندارد؛ زيرا وى به داشتن عبارت «صيغه» و نداشتن آن و نيز دو طرفى بودن عبارت «صيغه» و يك طرف بودن، به‌عنوان اساس و ملاك تكيه كرده و به ماهيت و طبيعت كتاب‌ها توجهى نكرده و در نتيجه بسيارى از باب‌ها كه از جهت ماهيت و طبيعت مناسب و در يك رديف جاى مى‌گيرند، از يكديگر جدا شده‌اند و بسيارى از كتاب‌ها، غير مناسب كنار يكديگر قرار گرفته‌اند، ولى بااين‌همه طرح محقق همچنان مورد توجه مى‌باشد.
آنچه به‌طور كلى گفتيم در مورد تقسيم‌بندى بين ابواب بوده، اما محقق حلى در ترتيب درونى ابواب، در كتاب «شرايع» تقسيم‌بندى خاص خود را دارد. او در هر باب ابتداء احكام واجب آن را برمى‌شمارد، سپس به احكام مستحب آن مى‌پردازد، بعد به ذكر مكروهات مبادرت مى‌ورزد. سرانجام و در مرحله چهارم، محرمات را ذكر مى‌كند.
اين كتاب، سليس، روان، رسا، با عبارات دقيق و شيوا و الفاظ مختصر و موجز مى‌باشد.
وضعيت كتاب
كتاب، به زبان‌هاى فرانسه، روسى، انگليسى، فارسى و تركى ترجمه شده است.
كتاب، بعد از نگارش، توسط خود محقق حلى تحت عنوان «مختصر النافع» تلخيص شد و سپس خود ايشان كتاب «المعتبر في شرح المختصر» را در شرح «مختصر النافع» نگاشت.
يكى از ترجمه‌هاى فارسى اين كتاب، ترجمه‌اى است از شيخ محمدتقى بن عباس نهاوندى.
ترجمه آن به زبان روسى، از طرف شخصى است به نام قاسم‌بك و به زبان فرانسوى، از طرف شخصى است به نام «كورى».
شروح متعددى بر اين كتاب نگاشته شده، از قبيل:
- بزرگ‌ترين كتاب فقهى شيعى كه جنبه دائرةالمعارفى در اين زمينه دارد؛ يعنى كتاب «جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام»، تألیف محمدحسن نجفى؛
- أساس الأحكام؛
- تقرير المرام؛
- جامع الجوامع؛
- دلائل الأحكام؛
- غاية المرام؛
و...
منابع مقاله
- متن و مقدمه كتاب.
- دائرةالمعارف تشيع، ج 9، ص 536، نشر شهيد سعيد محبى، سال 1381، چاپ اول.