مسالك الأفهام إلی تنقيح شرائع الإسلام

مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام
پدیدآوران	مؤسسة المعارف الإسلامیة (محقق) حلی، جعفر بن حسن (نویسنده) شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. شرح
ناشر	مؤسسة المعارف الإسلامیة
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1413 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 7ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. شرایع الاسلام فی مسایل الحلال و الحرام - نقد و تفسیر
زبان	عربی
تعداد جلد	16
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ ‎‏ش‎‏40255‎‏ ‎‏1372
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مسالك الأفهام إلی تنقيح شرائع الإسلام تألیف زين‌الدين بن على بن مشرف عاملى، معروف به شهيد ثانى (965 - 911 ق) می‌باشد.

اعتبار كتاب

كتاب مسالك الأفهام، يكى از بزرگترين آثار فقهى شهيد ثانى (قده)، و از مشهورترين شروح كتاب شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، تأليف جعفر بن حسن حلّى معروف به محقق حلّى (م 676 ق) مى‌باشد.

كتاب شرايع الإسلام كه مهم‌ترين تأليف محقق حلّى (قده) مى‌باشد داراى شروح و حواشى متعددى است كه در الذريعة و أعيان الشيعة بيش از يكصد شرح و حاشيۀ آن نام برده شده است.

كتاب مسالك الأفهام در ميان اين شروح از جايگاه خاصى برخوردار است. اين كتاب از بزرگترين و مشهورترين آثار فقهى قرن دهم هجرى قمرى مى‌باشد و چشمه‌هاى فقه و فقاهت در آن جوشان است.

تأليف و انتشار

كتاب مسالك الأفهام نظير شرايع الإسلام از چهار قسمت عبادات، عقود، ايقاعات و احكام تشكيل شده است.

قسمت عبادات آن در سال 951ق پايان يافته است.

قسمت عقود در 21 ربيع الثانى سال 963ق يعنى دوازده سال بعد به اتمام رسيده است.

قسمت ايقاعات كه تا انتهاى كتاب نذر مى‌باشد در ماه مبارک رمضان سال 963ق پايان يافته است.

قسمت احكام در ماه ربيع‌الاول سال 964 ق، يكسال قبل از وفات مؤلف پايان يافته است.

كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسه المعارف الإسلاميّة تحقيق و تصحيح شده است.

تاريخ انتشار و چاپخانۀ 15 جلد به ترتيب عبارتند از:

جلد اول و دوم در سال 1413 و چاپخانۀ بهمن، جلد سوم در سال 1414ق و چاپخانۀ فروردين، جلد چهارم در سال 1414ق و چاپخانۀ حافظ، جلد پنجم در سال 1414ق و چاپخانۀ دانش، جلد ششم تا پانزدهم توسط چاپخانۀ مؤسسۀ پاسدار اسلام و تاريخ انتشار جلد ششم تا نهم در سال 1416ق و جلد دهم تا دوازدهم در سال 1417 و جلد سيزدهم در سال 1418 و جلد چهاردهم و پانزدهم در سال 1419ق مى‌باشد.

نسخه‌ها

اگر چه چاپ‌هاى سنگى متعددى از كتاب مسالك الأفهام چاپ شده است امّا به علت غلطهاى زياد آنها، كتاب موجود بر اساس تلفيق بين نسخه‌هاى خطى و مقابلۀ اين نسخه‌ها نوشته شده است. البته اگر چه در بعضى موارد اشاره به نسخۀ دست خط شهيد ثانى شده است.

امّا متأسفانه ناشر اين كتاب نتوانسته است به اين نسخه دسترسى پيدا كند ولى با اين حال، كتاب موجود حاصل مقابله با 12 نسخۀ خطى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

قديمى‌ترين نسخه، نسخه‌اى است كه در عصر مؤلف نگاشته شده است زيرا در حواشى كتاب عبارت «منه سلّمه اللّه» وجود دارد كه نشان از حيات مؤلف در زمان نگارش كتاب دارد ولى متأسفانه اين نسخه را از اول كتاب تا آخر قسمت عبادات يعنى كتاب امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد و با رمز «ج» مشخص شده است.

نسخۀ ديگر به خط دوست محمد بن حبيب‌اللّه حسينى مازندرانى است كه در تصحيح و مقابلۀ كتاب بسيار كوشش كرده است و در آخر قسمت عبادات اين گونه نوشته است: قد جددت و اجتهدت في تصحيح ألفاظه و عباراته و قد قوبل مع نسخ متعددة، اين نسخه در سال 1080ق نوشته شده و با رمز «ن» مشخص شده است.

نسخۀ سوم از اول كتاب حج تا آخر كتاب وكالت به قلم نصراللّه بن محمد آل عطاف زبيدى در سال 982ق مى‌باشد كه بوسيلۀ نوۀ شهيد ثانى على بن محمدحسن بن زين‌الدين تصحيح و مقابلۀ آن تأييد شده و با رمز «ه» مشخص شده است.

نسخۀ چهارم از كتاب صيد و ذباحه تا آخر ديات، در سال 973ق نوشته شده كه مصنف و نويسندۀ آن اين نسخه را با اصل مقابله كرده و تأييد كرده است و با رمز «ل» مشخص شده است.

تقسيم بندى مطالب

همان‌طور كه قبلا گفته شد مباحث كتاب نظير شرايع الإسلام به چهار بخش عبادات، عقود، ايقاعات و احكام تقسيم شده است.

مباحث عبادات بصورت مختصر و حاشيه‌اى مطرح شده است و بعدها كتاب مدارک الأحكام تأليف محمد بن على عاملى (م 1009 ق) براى رفع اين نقيصه نوشته شده است ولى بخش‌هاى ديگر مفصل و مبسوط نگاشته شده است.

مباحث مطرح شده در جلدهاى مختلف كتاب عبارتند از:

جلد اوّل: كتاب طهارت، كتاب صلاة، كتاب زكات، كتاب خمس

جلد دوم: كتاب صوم، كتاب حج، كتاب عمره

جلد سوّم: كتاب جهاد و كتاب امر به معروف و نهى از منكر و كتاب تجارت

جلد چهارم: كتاب‌هاى رهن، مفلس، حجر، ضمان، صلح، شركت، مضاربه

جلد پنجم: كتاب‌هاى مزارعه و مساقات، وديعه و عاريه، اجاره، وكالت، وقوف و صدقات، سكنى و حبس

جلد ششم: هبات، سبق و رمايه، وصايا

جلد هفتم: كتاب نكاح

جلد هشتم: بقيۀ كتاب نكاح

جلد نهم: كتاب طلاق، كتاب خلع و مبارات، كتاب ظهار

جلد دهم: كتاب ايلاء، كتاب لعان، كتاب عتق، كتاب تدبير و مكاتبه و استيلاد

جلد يازدهم: كتاب‌هاى اقرار، جعاله، أيمان، نذر، صيد و ذباحه

جلد دوازدهم: كتاب‌هاى اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احياء موات، لقطه

جلد سيزدهم: كتاب فرائض، كتاب قضاء

جلد چهاردهم: شامل بقيۀ كتاب قضاء، كتاب شهادات، كتاب حدود و تعزيرات

جلد پانزدهم: دنبالۀ كتاب حدود، كتاب قصاص، كتاب ديات.

حواشى و شروح

كتاب مسالك الأفهام داراى حواشى و شروح زيادى است كه به بعضى از آنها در جلد 6 الذريعة، صفحات 196 تا 198 اشاره شده است.

1. معارج الأحكام في شرح مسالك الأفهام و شرائع الإسلام، تأليف سيد حسين بن ابراهيم قزوينى (م 1208 ق).
2. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف خود مؤلف، شهيد ثانى (م 965 ق).
3. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف استاد وحيد بهبهانى (م 1206 ق) از اول مكاسب محرمه تا آخر معاطاة.
4. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف مدقق شيروانى، محمد بن حسن (م 1098 ق).
5. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف ميرزا ابراهيم حسينى قزوينى (م 1149 ق).
6. تبيان المسالك، شرح و حاشيه بر مسالك، تأليف بعضى از افاضل معاصرين (م 1206 ق).
7. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف ملا حيدر على بن ميرزا محمد بن حسن شيروانى.
8. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف شيخ صالح بن محمد مهدى حائرى (م 1298 ق).
9. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف سيد عبداللّه جزائرى تسترى (م 1173 ق).
10. حاشيه بر مسالك الأفهام، تأليف ميرزا محمد تنكابنى.

كلمات بزرگان

أعيان الشيعة: مسالك الأفهام إلى شرائع الإسلام شرح على شرائع المحقق الحلي، فيه تمام الفقه مختصر في العبادات مطول فيما سواه وصفه المصنف بأنه من أجلّ مصنفاته و المسالك عليه معوّل المؤلفين.

در جاى ديگر: در مدح كتاب مسالك شيخ حسن بن زين‌الدين (م 1011 ق)، صاحب معالم الأصول و فرزند شهيد ثانى شعر مى‌گفته كه قسمتى از آن اين گونه است:

لو لا كتاب مسالك الأفهام		ما بال نهج الشرائع الإسلام
إن اللسان لعاجز عن نعته		و كذاك تعجز ألسن الأقلام

روضات الجنات: منها «شرح الشرائع» الذي تفجرت منه ينابيع الفقه و أخذ بمجامع العلم سلك فيه أولا مسلك الاختصار ثم أخذ في الاطناب حتى صار بحرا نسلك فيه سفن أولى الألباب فكمل سبعة مجلدات ضخمة من أحرزه فقد أحرز تمام الفقه مما حواه و استغنى بمطالعته عن غيره من كل كتاب سواه.

وابسته‌ها

شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام