الإبانة
الإبانة، یا «الإبانة الكبری»، یا «الإبانة عن شريعة الفرقة الناجية و مجانبة الفرق المذمومة»، تألیف ابوعبدالله عبیدالله بن محمد بن محمد بن حمدان عکبری معروف به ابن بطة عکبری (متوفی 387ق)، کتابی کلامی- روایی در دفاع از عقاید فرقه حنبلی است. کتاب با مقدمه و تحقیق احمد فرید مزیدی منتشر شده است.
| الإبانة عن شريعة الفرقة الناجية و مجانبة الفرق المذمومة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن بطه، عبیدالله بن محمد (نویسنده) مزیدی، احمد فرید (محقق) |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 2005م , 1426ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | حنبليه - عقايد - قرن 4ق
سلفيه - دفاعيهها و رديهها کلام اهل سنت کلام سلفيه |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /الف2الف2 207/5 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و چهارده جزء است که نه جزء در جلد اول و باقی در جلد دوم ذکر شده است. هر جزء نیز در ضمن ابواب متعدد ارائه شده است. احادیث و اسناد روایات در 2515 روایت و سند شماره‌گذاری شده است.
گزارش محتوا
منظور از ابن بطّه شیعی، ابوجعفر محمد بن جعفر بن بطّه قمی مؤدّب است، و منظور از ابن بطّه حنبلی، ابوعبدالله عبیدالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حمدان بن بطّه عکبری صاحب الإبانة (متوفی 387 ق) می‌باشد[۱].
ابن بطه در مباحث کلامی صرفاً به کتاب و سنت، چنانکه روش اسلاف وی بوده، تکیه دارد و تفکر حنبلی را با تعصب شدید طرح می‌کند و در فصل اول کتاب ابانه، لبه تیز حملات خود را متوجه مخالفین به‌خصوص شیعه نموده است. حتی فصل دوم این کتاب که با هدف تبیین معتقدات تألیف شده است، جنبه جدلی دارد و به‌طورکلی با توجه به همین خصیصه در کلام ابن بطه، درک بهتر آن مستلزم مقایسه کتاب ابانه او با آثار مخالفین معاصرش، مانند استغاثة ابوالقاسم کوفی امامی خواهد بود. ابن بطه یکی از شخصیت‌های برجسته جنبشی است که در سده 4ق/10م پدید آمد و هدف آن دفاع از ابوبکر، عمر، عثمان و نیز معاویه و کلاً آن دسته از اصحاب پیامبر(ص) بوده که مورد بی‌مهری شیعیان بوده‌اند؛ مثلاً وی از نخستین کسانی است که معاویه را با لقب خال‌المؤمنین یاد کرده است[۲].
نویسنده در مقدمه‌اش به احادیثی در ایجاد بدعت‌ها در دین اشاره کرده است؛ مثلاً در حدیث شماره 11 کتاب اثری از ابن عباس آورده که در هر سال بدعتی ایجاد می‌شود و سنتی از بین می‌روید تا اینکه بدعت‌ها احیاء و همه سنت‌ها از بین می‌روند[۳]؛ و در شماره 24 به سخن فضیل بن عیاض اشاره کرده که از زمانی سخن می‌گوید که مردم، حق و باطل و مؤمن و کافر و امین و خائن را از هم تشخیص نمی‌دهند و معروف را معروف و منکر را منکر نمی‌دانند[۴].
سپس در انتهای مقدمه با تأکید بر پیروی از سلف می‌نویسد: هرکسی که خداوند به او عقل درست و چشم نافذ عطا کرده است، با دقت نظر و تفکر و تأمل در امر اسلام و مسلمانان و با میانه‌روی و پیمودن راه درست برایش روشن می‌شود که بیشتر و عموم مردم از اعقاب و گذشتگان خویش روی برگردانده، پس از راه دور شدند و از برهان صحیح برگشتند. روشن است که بسیاری از مردم آنچه را که گذشتگان قبیح می‌دانستند نیکو شمردند و آنچه را حلال می‌دانستند حرام شمردند و البته اخلاق مسلمین و عملکرد آنان که بصیرت دینی داشتند و اهل ایمان و یقین این‌گونه نبوده است[۵].
نویسنده در بخشی از مطالب کتاب به اشاره به اینکه فرقه ناجیه یکی و فرقه‌های مذمومه هفتادوچند فرقه هستند تصریح کرده که در تشخیص فرقه ناجیه اختلاف فراوان وجود دارد. هر یک از فقهای مسلمین مذهب خود را فرقه ناجیه دانسته و بر مخالفانش ایراد می‌گیرد[۶]. مالک بن انس، شافعی، احمد بن حنبل هر یک مذهبی دارند که دیگران با او مخالفت می‌کنند. گروهی از معتزله و رافضه (شیعه) و غیر اهل سنت بر ما ایراد می‌گیرند و می‌گویند که حق یکی است پس چگونه این مذاهب با هم اختلاف دارند؟ او با توجیه این موضوع که اختلافات بین این مذاهب در اصول و اساس دین نیست به انتساب اتهاماتی به شیعه (رافضه) پرداخته و چنین تصویر کرده که شیعه هر کسی را که از این مذهب پیروی نکند را کافر می‌داند[۷].
تمسک به سنت و جماعت[۸]، رد عقاید مرجئه[۹]، تبیین کفر و گمراهی جهمیه[۱۰]، پاسخ‌های احمد حنبل به سؤالات معتصم تحت عنوان محنة و مصیبت امام احمد بن حنبل[۱۱] از جمله مباحث کتاب است.
یکی از ابواب کتاب به احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) اختصاص یافته است. در یک از روایات پیرمردی از آنحضرت پیرامون قضا و قدر سؤال می‌کند. آنحضرت می‌فرماید: ای شیخ، آیا گمان کردی که قضا و قدر اجباری است. اگر این‌گونه بود امر و نهی، وعد و وعید، ثواب و عقاب باطل می‌شد؛ و نیکوکار در پاداش گرفتن بر گناهکار اولویت نداشت و گناهکار در عقوبت شدن بر نیکوکار مقدم نبود[۱۲].
فعالیتهای محقق کتاب عبارتند از:
- ضبط و تفصیل و شماره‌گذاری نص تا اینکه موافق با طبع جدید باشد.
- مراجعه به نسخه‌های مصر، دمشق، کوپریلی در ترکیه و نیز مراجعه به «الإبانة الصغری المختصر». در این رابطه تنها به ضبط مطالب بسنده شده و تفاوت‌ها در حاشیه کتاب ذکر نشده است.
- انتساب آیات قرآن کریم به سوره‌ها.
- استخراج احادیث و آثار از مصادر اهل سنت.
- بر بعضی مسائلی که اشاره به سخن اهل علم در رابطه آنها مفید بوده است حاشیه زده شده است.
- برخی غرایب احادیث و قرآن شرح و تعریف شده تا معنای آن نزد خواننده روشن باشد[۱۳].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن و فهارس آیات، احادیث نبوی قولی و فعلی، آثار صحابه و تابعین در انتهای جلد دوم ذکر شده است.
محقق کتاب به معانی الفاظ و مستند آیات و روایات در پاورقی‌های کتاب اشاره کرده است. همچنین احادیث تکراری و مواردی که منبع آن را نیافته را تذکر داده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
- مرعشی نجفی، سید محمود، «برساحل ابن شهرآشوب(درنگی در زندگی و کارنامه علمی ابن شهرآشوب)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: میراث شهاب، تابستان و پاییز 1391، شماره 68 و 69، صفحه 55 تا 88.
- پاکت‌چی، احمد، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.
وابسته‌ها
التحفة المدنية في العقيدة السلفية
المسائل و الرسائل المروية عن الإمام أحمد بن حنبل في العقيدة
لوامع الأنوار البهية و سواطع الأسرار الأثرية
تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد
تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره
محبوبیت ائمه بقیع علیهم‌السلام نزد اهل سنت
الوهابية بين المبانیالفكرية و النتايج العملية
شناخت سلفیه معنا شناسی تاریخچه پیدایش و تحولات آن
الأجوبة النجفية في الرد علی الفتاوی الوهابية
الوهابية بين المبانیالفكرية و النتايج العملية