ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ابوحنيفه' به 'ابوحنيفه ')
     
    (۷۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    <div class="wikiInfo">
    [[پرونده:NUR00630.jpg|بندانگشتی|ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم]]
    [[پرونده:NUR00630.jpg|بندانگشتی|ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم]]
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    |-
    |-
    ! نام!! data-type='authorName'|ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم
    ! نام!! data-type="authorName" |ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم
    |-
    |-
    |نام های دیگر  
    |نام‌های دیگر  
    |data-type='authorOtherNames'| ابن‌قتیبه الدینوری
    | data-type="authorOtherNames" | ابن‌ قتیبه الدینوری


    عبدالله بن مسلم بن قتیبه
    عبدالله بن مسلم بن قتیبه
    خط ۱۳: خط ۱۳:
    |-
    |-
    |نام پدر  
    |نام پدر  
    |data-type='authorfatherName'|
    | data-type="authorfatherName" |مسلم
    |-
    |-
    |متولد  
    |متولد  
    |data-type='authorbirthDate'|828 م
    | data-type="authorbirthDate" |213 ق/828 م
    |-
    |-
    |محل تولد
    |محل تولد
    |data-type='authorBirthPlace'|
    | data-type="authorBirthPlace" |بغداد یا کوفه
    |-
    |-
    |رحلت  
    |رحلت  
    |data-type='authorDeathDate'|276 هـ.ق یا 889 م
    | data-type="authorDeathDate" |276 ‌‎ق یا 889 م
    |-
    |-
    |اساتید
    |اساتید
    |data-type='authorTeachers'|
    | data-type="authorTeachers" |ابوحاتم سجستانى؛ رياشى (متوفای 257ق / 871م)؛ ابن راهویه؛ ابوعبدالله حمدانى؛ عبدالرحمان بن قريب
    |-
    |-
    |برخی آثار
    |برخی آثار
    |data-type='authorWritings'| [[الإختلاف في اللفظ و الرد علي الجهمیة و المشبهة]]  
    | data-type="authorWritings" | [[الإختلاف في اللفظ و الرد علی الجهمیة و المشبهة]]


    [[الأنواء في مواسم العرب]]  
    [[الأنواء في مواسم العرب]]  


    [[الشعر و الشعراء]]  
    [[الشعر و الشعراء]]  
    |-class='articleCode'
    |- class="articleCode"
    |کد مؤلف
    |کد مؤلف
    |data-type='authorCode'|AUTHORCODE630AUTHORCODE
    | data-type="authorCode" |AUTHORCODE00630AUTHORCODE
    |}
    |}
    </div>
    </div>


    '''ابن قُتَيْبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دينورى''' یا'''ابی‌محمد جبلی''' (213-276ق)، نویسنده، تاریخ‌نگار و دانشمند بزرگ عصر عباسى است.


    '''ابن قُتَيْبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دينورى''' (213-276ق)، نويسنده و دانشمند بزرگ عصر عباسى است. از زندگى وى، به‌رغم شهرت عظيمى كه از زمان حيات كسب كرده بود، اطلاعات بسيار اندكى در دست است و منابع در اين باب به گفتارى مختصر و گاه ضد و نقيض بسنده كرده‌اند. در آغاز، سخنى از تاريخ تولد او نيست، اما [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلكان]] و نويسندگان پس از وى، 213ق را نقل كرده‌اند، ولى عموم منابع جديدتر كه از روايات گوناگون آگاه بوده‌اند، رجب 276ق را ترجيح داده‌اند.
    == ولادت ==
    از زندگى وى، به‌رغم شهرت عظيمى كه از زمان حيات كسب كرده بود، اطلاعات بسيار اندكى در دست است و منابع در این باب به گفتارى مختصر و گاه ضد و نقيض بسنده كرده‌اند. در آغاز، سخنى از تاريخ تولد او نيست، اما [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلكان]] و نویسندگان پس از وى، 213ق را نقل كرده‌اند، ولى عموم منابع جديدتر كه از روايات گوناگون آگاه بوده‌اند، رجب 276ق را ترجيح داده‌اند.


    متأسفانه موارد ديگر زندگى او نيز به همين قرار است. ابهام از نسب او آغاز مى‌گردد: [[سمعانی، عبدالکریم بن محمد |سمعانى]]، قتبى را نسبت جد وى به باهله مى‌داند، اما از سوى ديگر ابن قتيبه خود صريحاً به اصل ايرانى خود اشاره كرده، مى‌گويد: «نسب من در عجم مانع از آن نيست كه در مقابل ادعاهاى جاهلان اين قوم، از عرب دفاع كنم». بنابراين چگونگى نسبت نيايش، قتيبه، به باهله روشن نيست و در جايى هم به «ولاى» او اشاره نشده است. در برخى از منابع وى را مروزى خوانده‌اند، اما بيشتر، اين نسبت را از آن پدرش دانسته‌اند و اين نظر معقول‌تر است؛ بنابراين شايد بتوان پنداشت كه نيايش، قتيبه، از مرو شاهجان برخاسته و همان جا با يكى از زنان عرب باهله ازدواج كرده و بدين سبب به باهله انتساب يافته است.
    متأسفانه موارد ديگر زندگى او نيز به همین قرار است. ابهام از نسب او آغاز مى‌گردد: [[سمعانی، عبدالکریم بن محمد |سمعانى]]، قتبى را نسبت جد وى به باهله مى‌داند، اما از سوى ديگر ابن قتيبه خود صريحاً به اصل ایرانى خود اشاره كرده، مى‌گوید: «نسب من در عجم مانع از آن نيست كه در مقابل ادعاهاى جاهلان این قوم، از عرب دفاع كنم». بنابراین چگونگى نسبت نيايش، قتيبه، به باهله روشن نيست و در جايى هم به «ولاى» او اشاره نشده است. در برخى از منابع وى را مروزى خوانده‌اند، اما بيشتر، این نسبت را از آن پدرش دانسته‌اند و این نظر معقول‌تر است؛ بنابراین شايد بتوان پنداشت كه نيايش، قتيبه، از مرو شاهجان برخاسته و همان جا با یکى از زنان عرب باهله ازدواج كرده و بدين سبب به باهله انتساب يافته است.


    بنابراين آنچه در شرح احوال او مسلم مى‌ماند، همانا قاضى بودنش در شهر دينور است كه اكثر منابع به آن تصريح كرده‌اند، اما زمان آن مشخص نيست. تنها مى‌دانيم كه ابن قتيبه مورد توجه خاص ابوالحسن عبيد الله بن يحيى خاقانى كه در 236ق وزير متوكل شد، بوده و کتاب «ادب الكاتب» خويش را كه يكى از نخستين آثار اوست، به اين وزير تقديم داشته است؛ بنابراين، بعيد نيست كه وزير وى را به‌رغم جوانى، به منصب قضاى دينور گماشته باشد. اين امر مورد تأييد دو تن از شارحان کتاب «ادب الكاتب»، زجاجى و بطليوسى نيز قرار دارد.
    بنابراین آنچه در شرح احوال او مسلم مى‌ماند، همانا قاضى بودنش در شهر دينور است كه اكثر منابع به آن تصريح كرده‌اند، اما زمان آن مشخص نيست. تنها مى‌دانيم كه ابن قتيبه مورد توجه خاص ابوالحسن عبيدالله بن يحيى خاقانى كه در 236ق وزير متوكل شد، بوده و کتاب «ادب الكاتب» خویش را كه یکى از نخستين آثار اوست، به این وزير تقديم داشته است؛ بنابراین، بعيد نيست كه وزير وى را به‌رغم جوانى، به منصب قضاى دينور گماشته باشد. این امر مورد تأييد دو تن از شارحان کتاب «ادب الكاتب»، زجاجى و بطليوسى نيز قرار دارد.


    درهرحال، اقامت او در دينور طولانى شد و او در همين دوره بيشتر آثارش را تأليف كرد، زيرا به تأييد اكثر منابع، وى در بغداد بيشتر به تدريس آثار خود اشتغال داشته تا به تأليف، اما تعيين تاريخ انتقال از دينور به بغداد، آسان نيست.
    درهرحال، اقامت او در دينور طولانى شد و او در همین دوره بيشتر آثارش را تأليف كرد، زيرا به تأييد اكثر منابع، وى در بغداد بيشتر به تدريس آثار خود اشتغال داشته تا به تأليف، اما تعيين تاريخ انتقال از دينور به بغداد، آسان نيست.


    ابن قتيبه، به احتمال قوى در 276ق درگذشته، اما محل وفات او نيز مبهم است. از آنجا كه وى پيوسته در بغداد مى‌زيسته است، ولى همه منابع با اين نظر موافق نيستند. [[ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی|ابن جوزى]] كه تاريخ مرگش را 270ق دانسته، محل درگذشت او را كوفه مى‌داند.
    == وفات ==
    ابن قتيبه، به احتمال قوى در 276ق درگذشته، اما محل وفات او نيز مبهم است. از آنجا كه وى پيوسته در بغداد مى‌زيسته است، ولى همه منابع با این نظر موافق نيستند. [[ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی|ابن جوزى]] كه تاريخ مرگش را 270ق دانسته، محل درگذشت او را كوفه مى‌داند.


    در چگونگى مرگ او نيز دو روايت مختصر در دست است: از قول شاگردش ابن صائغ آورده‌اند كه «وى هريسه خورد و حرارت بر وى غالب آمد، آنگاه بانگى سخت كشيد و تا نماز ظهر بى‌هوش افتاد، سپس ساعتى به خود پيچيد و باز آرام يافت و همچنان تشهد مى‌خواند تا سحرگاهان درگذشت». [[خطيب بغدادى]] در روايتى ديگر كه اندكى با روايت بالا اختلاف دارد، مرگ او را ناگهانى ذكر كرده است.
    در چگونگى مرگ او نيز دو روايت مختصر در دست است: از قول شاگردش ابن صائغ آورده‌اند كه «وى هريسه(نوعی حلیم) خورد و حرارت بر وى غالب آمد، آنگاه بانگى سخت كشيد و تا نماز ظهر بى‌هوش افتاد، سپس ساعتى به خود پيچيد و باز آرام يافت و همچنان تشهد مى‌خواند تا سحرگاهان درگذشت». [[خطیب بغدادى]] در روايتى ديگر كه اندكى با روايت بالا اختلاف دارد، مرگ او را ناگهانى ذكر كرده است.


    از ظاهر ابن قتيبه جز آنچه از قول شاگردش، قاسم بن اصبغ، در حاشيه يكى از نسخ خطى «ادب الكاتب» آمده، چيزى نمى‌دانيم؛ بنا بر اين روايت، وى خوش‌لباس بود، محاسن سفيد بلندى داشت، خوش‌رنگ و روى بود. بى‌گمان زندگى او را سراپا آرامشى عالمانه فراگرفته بود و اگرچه در اظهار عقايد خود و رد نظر مخالفان ترديد به خود راه نمى‌داد، اين كار جز در دايره علم و کتاب صورت نمى‌پذيرفت. گويى از كشمكش‌هاى سياسى، سخت دورى مى‌گزيد و ترجيح مى‌داد عمر را به تأليف کتاب‌هاى علمى سنگين كه به‌آسانى دستاويز اين و آن نمى‌شد، بگذراند؛ چنان‌كه به شغل قضا در شهر كوچكى چون دينور قناعت كرد و از هر كار ديگرى كه موجب جنجال و هياهو باشد، پرهيز نمود. شايد همين امر سبب شده باشد كه نويسندگان معاصرش درباره او يا ساكت بمانند يا به اشاراتى مختصر بسنده كنند و زمانى هم كه وى به يمن کتاب‌هايش، بيشتر مورد توجه قرار گرفت، ديگر از زندگى او سال‌ها گذشته و جزئيات زندگى‌اش از خاطره‌ها رفته بود.
    از ظاهر ابن قتيبه جز آنچه از قول شاگردش، قاسم بن اصبغ، در حاشيه یکى از نسخ خطى «ادب الكاتب» آمده، چيزى نمى‌دانيم؛ بنا بر این روايت، وى خوش‌لباس بود، محاسن سفيد بلندى داشت، خوش‌رنگ و روى بود. بى‌گمان زندگى او را سراپا آرامشى عالمانه فراگرفته بود و اگرچه در اظهار عقايد خود و رد نظر مخالفان ترديد به خود راه نمى‌داد، این كار جز در دايره علم و کتاب صورت نمى‌پذيرفت. گویى از كشمكش‌هاى سياسى، سخت دورى مى‌گزيد و ترجيح مى‌داد عمر را به تأليف کتاب‌هاى علمى سنگین كه به‌آسانى دستاویز این و آن نمى‌شد، بگذراند؛ چنان‌كه به شغل قضا در شهر كوچكى چون دينور قناعت كرد و از هر كار ديگرى كه موجب جنجال و هياهو باشد، پرهيز نمود. شايد همین امر سبب شده باشد كه نویسندگان معاصرش درباره او يا ساكت بمانند يا به اشاراتى مختصر بسنده كنند و زمانى هم كه وى به يمن کتاب‌هایش، بيشتر مورد توجه قرار گرفت، ديگر از زندگى او سال‌ها گذشته و جزئيات زندگى‌اش از خاطره‌ها رفته بود.


    از ابن قتيبه، يك پسر به نام احمد به جاى ماند كه اهل علم بود و در 322ق / 935م وفات يافت. اين احمد را نيز پسرى به نام عبدالواحد بود كه كار پدر را دنبال كرد.
    از ابن قتيبه، یک پسر به نام احمد به جاى ماند كه اهل علم بود و در 322ق / 935م وفات يافت. این احمد را نيز پسرى به نام عبدالواحد بود كه كار پدر را دنبال كرد.


    == اساتید ==
    مهم‌ترين استادان وى اينانند:
    مهم‌ترين استادان وى اينانند:


    1. ابوحاتم سجستانى (د 248ق / 862م)؛
    #ابوحاتم سجستانى (متوفای 248ق / 862م)؛
    #رياشى (متوفای 257ق / 871م)؛
    #ابن راهویه (238ق / 852م)؛
    #ابوعبدالله حمدانى؛
    #عبدالرحمان بن قريب؛
    #يزيد بن عمرو غنوى؛
    #محمد بن زياد بن عبيدالله زيادى؛
    #ابوالخطاب زياد بن يحيى؛
    #احمد بن خليل بن شوار؛
    #دعبل شاعر؛
    #ابوطالب زيد بن اخزم؛
    #محمد بن خالد مهلبى؛
    #عبدة بن عبدالله؛
    #ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم؛
    #ابراهیم بن زياد؛
    #محمد بن يحيى قطعى.


    2. رياشى (د 257ق / 871م)؛
    و چندين نفر از اساتيد ديگر كه به اهمیت افراد يادشده نيستند، به‌خصوص كه برخى را اصلاً نمى‌توان استاد او خواند؛ از آن جمله، [[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]] كه فقط یک بار مورد استناد او قرار گرفته است.


    3. ابن راهويه (238ق / 852م)؛
    مبارزه ابن قتيبه با معتزله و جهمیه و ديگر فرقه‌هایى كه كلام و فلسفه را مايه كار خود قرار مى‌دادند، موجب گرديد كه وزير متوكل وى را به قضاى دينور برگمارد. در بسيارى از آثار او، خاصه «تأویل مختلف الحديث»، مبارزه تند و آشكارى بر ضد معتقدان به رأى و به‌خصوص [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنيفه]] پديدار است. وى استحسان و قياس را نيز به‌شدت رد مى‌كند و معتقد است كه آنها سرانجام انسان را به بدعت مى‌كشانند.


    4. ابوعبدالله حمدانى؛
    شهرت ابن قتيبه در درجه نخست به شعر و ادب است. او هرچند كه خود حتى یک بيت نسرود، اما احساس و درك او در شعر، چه از جنبه هنرى، چه از جنبه فنى در تاريخ ادبيات عرب كم‌نظير است. عمده‌ترين اثر او در شعر، همانا «الشعر و الشعراء» و مقدمه زيباى آن است.


    5. عبدالرحمان بن قريب؛
    ==آثار==
    الف)- کتاب‌هایى كه در انتسابشان به ابن قتيبه ترديد نيست و به چاپ رسيده‌اند:


    6. يزيد بن عمرو غنوى؛
    #الاختلاف في اللفظ و الرّد على الجهمیّة و المشبّهة؛
    #ادب الكاتب يا ادب الكتّاب يا آداب الکتابة؛
    #الاشربة؛
    #کتاب الانواء؛
    #تأویل مختلف الحديث يا مختلف الحديث يا اختلاف الحديث يا اختلاف تأویل الحديث؛
    #تأويل مشكل القرآن؛
    #تفسير غريب القرآن؛
    #الشعر و الشعراء يا طبقات الشعراء؛
    #کتاب العرب (كه به نام‌هایى بسيار گوناگون شهرت يافته است: کتاب العرب و العجم، التسویة بين العرب و العجم، فضل العرب على العجم يا العرب و علومها)؛
    #کتاب عيون الاخبار؛
    #المسائل و الاجوبة؛
    #المعارف؛
    #معانى الشعر يا کتاب معانى الشعر الكبير؛
    #المیسر و القداح؛
    غريب الحديث.


    7. محمد بن زياد بن عبيد الله زيادى؛
    ب)- از کتاب‌هایى كه در انتسابشان به ابن قتيبه ترديد نيست و تاكنون چاپ نشده‌اند، «اصلاح الغلط في غريب الحديث» لابى‌عبيد القاسم بن سلام است.


    8. ابوالخطاب زياد بن يحيى؛
    ج)- کتاب‌هایى كه يا از دست رفته‌اند، يا نسبتشان به ابن قتيبه مشکوک است:


    9. احمد بن خليل بن شوار؛
    #اعراب القرآن يا اعراب القرائات يا آداب القرائة؛
    #تعبير الرؤيا؛
    #دلائل النبوة؛
    #کتاب الفقه يا جامع الفقه؛
    #کتاب القرائات؛
    #کتاب القلم؛
    #کتاب النحو يا جامع النحو الكبير؛


    10. دعبل شاعر؛
    و...<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/2741 آذرنوش، آذرتاش، ج 4، ص447]</ref> 


    11. ابوطالب زيد بن اخزم؛
    ==پانویس==
    <references/>  


    12. محمد بن خالد مهلبى؛
    ==منابع مقاله==
    [https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/2741 آذرنوش، آذرتاش، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377].


    13. عبدة بن عبدالله؛
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    14. ابويعقوب اسحاق بن ابراهيم؛


    15. ابراهيم بن زياد؛
    [[الإختلاف في اللفظ و الرد علی الجهمیة و المشبهة]]


    16. محمد بن يحيى قطعى.
    [[الإمامة و السياسة المعروف بتاريخ الخلفاء]]


    و چندين نفر از اساتيد ديگر كه به اهميت افراد يادشده نيستند، به‌خصوص كه برخى را اصلاً نمى‌توان استاد او خواند؛ از آن جمله، [[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]] كه فقط يك بار مورد استناد او قرار گرفته است.
    [[الإمامة و السياسة]]


    مبارزه ابن قتيبه با معتزله و جهميه و ديگر فرقه‌هايى كه كلام و فلسفه را مايه كار خود قرار مى‌دادند، موجب گرديد كه وزير متوكل وى را به قضاى دينور برگمارد. در بسيارى از آثار او، خاصه «تأويل مختلف الحديث»، مبارزه تند و آشكارى بر ضد معتقدان به رأى و به‌خصوص [[ابن حیون، نعمان بن محمد|ابوحنيفه]] پديدار است. وى استحسان و قياس را نيز به‌شدت رد مى‌كند و معتقد است كه آنها سرانجام انسان را به بدعت مى‌كشانند.
    [[امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)]]


    شهرت ابن قتيبه در درجه نخست به شعر و ادب است. او هرچند كه خود حتى يك بيت نسرود، اما احساس و درك او در شعر، چه از جنبه هنرى، چه از جنبه فنى در تاريخ ادبيات عرب كم‌نظير است. عمده‌ترين اثر او در شعر، همانا «الشعر و الشعراء» و مقدمه زيباى آن است.
    [[عقائد السلف]]


    == آثار ==
    [[الميسر و القداح]] 


    [[المعارف (ابن قتیبه دینوری)]]


    الف)- کتاب‌هايى كه در انتسابشان به ابن قتيبه ترديد نيست و به چاپ رسيده‌اند:1. الاختلاف في اللفظ و الرّد على الجهميّة و المشبّهة؛
    [[الأنواء في مواسم العرب]]


    2. ادب الكاتب يا ادب الكتّاب يا آداب الکتابة؛
    [[الشعر و الشعراء]]


    3. الاشربة؛
    [[عیون الأخبار]]


    4. کتاب الانواء؛
    [[كتاب الأشربة و ذكر اختلاف الناس فيها]]


    5. تأويل مختلف الحديث يا مختلف الحديث يا اختلاف الحديث يا اختلاف تأويل الحديث؛
    [[تأویل مشکل القرآن]]


    6. تأويل مشكل القرآن؛
    [[فضل العرب و التنبیه علی علومها]]


    7. تفسير غريب القرآن؛
    [[تفسیر غریب القرآن (دینوری)]]


    8. الشعر و الشعراء يا طبقات الشعراء؛
    [[أدب الكاتب]]


    9. کتاب العرب (كه به نام‌هايى بسيار گوناگون شهرت يافته است: کتاب العرب و العجم، التسوية بين العرب و العجم، فضل العرب على العجم يا العرب و علومها)؛
    [[الجراثيم]]


    10. کتاب عيون الاخبار؛
    [[القرطین‌ لإبن‌ مطرف‌ الکنا‌ني‌]]


    11. المسائل و الاجوبة؛
    [[إصلاح غلط أبي‌عبيد في غريب الحديث]]


    12. المعارف؛
    [[ترجمه تأويل مشكل القرآن]]


    13. معانى الشعر يا کتاب معانى الشعر الكبير؛
    [[المعجم الجامع لغريب مفردات القرآن الكريم]]


    14. الميسر و القداح؛
    [[غريب الحديث (ابن قتیبه)]]


    15. غريب الحديث.
    [[رسالة الخط و القلم]]
     
    ب)- از کتاب‌هايى كه در انتسابشان به ابن قتيبه ترديد نيست و تاكنون چاپ نشده‌اند، «اصلاح الغلط في غريب الحديث» لابى‌عبيد القاسم بن سلام است.
     
    ج)- کتاب‌هايى كه يا از دست رفته‌اند، يا نسبتشان به ابن قتيبه مشكوك است:
     
    1. اعراب القرآن يا اعراب القرائات يا آداب القرائة؛
     
    2. تعبير الرؤيا؛
     
    3. دلائل النبوة؛
     
    4. کتاب الفقه يا جامع الفقه؛
     
    5. کتاب القرائات؛
     
    6. کتاب القلم؛
     
    7. کتاب النحو يا جامع النحو الكبير؛
     
    و...
     
    == منابع مقاله ==
     
     
    دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، زير نظر [[موسوی بجنوردی، محمدکاظم|كاظم موسوى بجنوردى]]،چاپ اول، 1370، تهران ج 4، ص 447،[[آذرتاش آذرنوش]].
     
     
    == وابسته‌ها ==
    {{وابسته‌ها}}
    [[الإختلاف في اللفظ و الرد علی الجهمیة و المشبهة]]
     
    [[الإمامة و السياسة (بیروت)]]
     
    [[امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)]]
     
    [[المعارف]]
     
    [[الأنواء في مواسم العرب]]
     
    [[الشعر و الشعراء]]
     
    [[عیون الأخبار]]
     
    [[تأویل مشکل القرآن]]
     
    [[تفسیر غریب القرآن]]
     
    [[أدب الکاتب]]
     
    [[ترجمه تاویل مشکل القرآن]]
     
    [[ادب الكاتب (چاپ دار الکتب العلمیه)]]
     
    [[غریب الحدیث]]
     
    [[الامامه و السیاسه (تهران)]]  


    [[تأويل مختلف الحديث]]  
    [[تأويل مختلف الحديث]]  


    [[فضل العرب و التنبيه علي علومها]]  
    [[المسائل و الأجوبة في الحديث و التفسير]]  


    [[مقدمه کتاب الشعر و الشعرای ابن قتيبه در آيين نقد ادبی]]  
    [[مقدمه کتاب الشعر و الشعرای ابن قتيبه در آيين نقد ادبی]]  
    [[غريب الحديث (ابن قتیبه با تحقیق جبوری)]]


    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:مورّخان]]
    [[رده:ادیبان]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۱ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۶

    ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم
    نام ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم
    نام‌های دیگر ابن‌ قتیبه الدینوری

    عبدالله بن مسلم بن قتیبه

    دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم

    نام پدر مسلم
    متولد 213 ق/828 م
    محل تولد بغداد یا کوفه
    رحلت 276 ‌‎ق یا 889 م
    اساتید ابوحاتم سجستانى؛ رياشى (متوفای 257ق / 871م)؛ ابن راهویه؛ ابوعبدالله حمدانى؛ عبدالرحمان بن قريب
    برخی آثار الإختلاف في اللفظ و الرد علی الجهمیة و المشبهة

    الأنواء في مواسم العرب

    الشعر و الشعراء

    کد مؤلف AUTHORCODE00630AUTHORCODE

    ابن قُتَيْبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دينورى یاابی‌محمد جبلی (213-276ق)، نویسنده، تاریخ‌نگار و دانشمند بزرگ عصر عباسى است.

    ولادت

    از زندگى وى، به‌رغم شهرت عظيمى كه از زمان حيات كسب كرده بود، اطلاعات بسيار اندكى در دست است و منابع در این باب به گفتارى مختصر و گاه ضد و نقيض بسنده كرده‌اند. در آغاز، سخنى از تاريخ تولد او نيست، اما ابن خلكان و نویسندگان پس از وى، 213ق را نقل كرده‌اند، ولى عموم منابع جديدتر كه از روايات گوناگون آگاه بوده‌اند، رجب 276ق را ترجيح داده‌اند.

    متأسفانه موارد ديگر زندگى او نيز به همین قرار است. ابهام از نسب او آغاز مى‌گردد: سمعانى، قتبى را نسبت جد وى به باهله مى‌داند، اما از سوى ديگر ابن قتيبه خود صريحاً به اصل ایرانى خود اشاره كرده، مى‌گوید: «نسب من در عجم مانع از آن نيست كه در مقابل ادعاهاى جاهلان این قوم، از عرب دفاع كنم». بنابراین چگونگى نسبت نيايش، قتيبه، به باهله روشن نيست و در جايى هم به «ولاى» او اشاره نشده است. در برخى از منابع وى را مروزى خوانده‌اند، اما بيشتر، این نسبت را از آن پدرش دانسته‌اند و این نظر معقول‌تر است؛ بنابراین شايد بتوان پنداشت كه نيايش، قتيبه، از مرو شاهجان برخاسته و همان جا با یکى از زنان عرب باهله ازدواج كرده و بدين سبب به باهله انتساب يافته است.

    بنابراین آنچه در شرح احوال او مسلم مى‌ماند، همانا قاضى بودنش در شهر دينور است كه اكثر منابع به آن تصريح كرده‌اند، اما زمان آن مشخص نيست. تنها مى‌دانيم كه ابن قتيبه مورد توجه خاص ابوالحسن عبيدالله بن يحيى خاقانى كه در 236ق وزير متوكل شد، بوده و کتاب «ادب الكاتب» خویش را كه یکى از نخستين آثار اوست، به این وزير تقديم داشته است؛ بنابراین، بعيد نيست كه وزير وى را به‌رغم جوانى، به منصب قضاى دينور گماشته باشد. این امر مورد تأييد دو تن از شارحان کتاب «ادب الكاتب»، زجاجى و بطليوسى نيز قرار دارد.

    درهرحال، اقامت او در دينور طولانى شد و او در همین دوره بيشتر آثارش را تأليف كرد، زيرا به تأييد اكثر منابع، وى در بغداد بيشتر به تدريس آثار خود اشتغال داشته تا به تأليف، اما تعيين تاريخ انتقال از دينور به بغداد، آسان نيست.

    وفات

    ابن قتيبه، به احتمال قوى در 276ق درگذشته، اما محل وفات او نيز مبهم است. از آنجا كه وى پيوسته در بغداد مى‌زيسته است، ولى همه منابع با این نظر موافق نيستند. ابن جوزى كه تاريخ مرگش را 270ق دانسته، محل درگذشت او را كوفه مى‌داند.

    در چگونگى مرگ او نيز دو روايت مختصر در دست است: از قول شاگردش ابن صائغ آورده‌اند كه «وى هريسه(نوعی حلیم) خورد و حرارت بر وى غالب آمد، آنگاه بانگى سخت كشيد و تا نماز ظهر بى‌هوش افتاد، سپس ساعتى به خود پيچيد و باز آرام يافت و همچنان تشهد مى‌خواند تا سحرگاهان درگذشت». خطیب بغدادى در روايتى ديگر كه اندكى با روايت بالا اختلاف دارد، مرگ او را ناگهانى ذكر كرده است.

    از ظاهر ابن قتيبه جز آنچه از قول شاگردش، قاسم بن اصبغ، در حاشيه یکى از نسخ خطى «ادب الكاتب» آمده، چيزى نمى‌دانيم؛ بنا بر این روايت، وى خوش‌لباس بود، محاسن سفيد بلندى داشت، خوش‌رنگ و روى بود. بى‌گمان زندگى او را سراپا آرامشى عالمانه فراگرفته بود و اگرچه در اظهار عقايد خود و رد نظر مخالفان ترديد به خود راه نمى‌داد، این كار جز در دايره علم و کتاب صورت نمى‌پذيرفت. گویى از كشمكش‌هاى سياسى، سخت دورى مى‌گزيد و ترجيح مى‌داد عمر را به تأليف کتاب‌هاى علمى سنگین كه به‌آسانى دستاویز این و آن نمى‌شد، بگذراند؛ چنان‌كه به شغل قضا در شهر كوچكى چون دينور قناعت كرد و از هر كار ديگرى كه موجب جنجال و هياهو باشد، پرهيز نمود. شايد همین امر سبب شده باشد كه نویسندگان معاصرش درباره او يا ساكت بمانند يا به اشاراتى مختصر بسنده كنند و زمانى هم كه وى به يمن کتاب‌هایش، بيشتر مورد توجه قرار گرفت، ديگر از زندگى او سال‌ها گذشته و جزئيات زندگى‌اش از خاطره‌ها رفته بود.

    از ابن قتيبه، یک پسر به نام احمد به جاى ماند كه اهل علم بود و در 322ق / 935م وفات يافت. این احمد را نيز پسرى به نام عبدالواحد بود كه كار پدر را دنبال كرد.

    اساتید

    مهم‌ترين استادان وى اينانند:

    1. ابوحاتم سجستانى (متوفای 248ق / 862م)؛
    2. رياشى (متوفای 257ق / 871م)؛
    3. ابن راهویه (238ق / 852م)؛
    4. ابوعبدالله حمدانى؛
    5. عبدالرحمان بن قريب؛
    6. يزيد بن عمرو غنوى؛
    7. محمد بن زياد بن عبيدالله زيادى؛
    8. ابوالخطاب زياد بن يحيى؛
    9. احمد بن خليل بن شوار؛
    10. دعبل شاعر؛
    11. ابوطالب زيد بن اخزم؛
    12. محمد بن خالد مهلبى؛
    13. عبدة بن عبدالله؛
    14. ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم؛
    15. ابراهیم بن زياد؛
    16. محمد بن يحيى قطعى.

    و چندين نفر از اساتيد ديگر كه به اهمیت افراد يادشده نيستند، به‌خصوص كه برخى را اصلاً نمى‌توان استاد او خواند؛ از آن جمله، احمد بن حنبل كه فقط یک بار مورد استناد او قرار گرفته است.

    مبارزه ابن قتيبه با معتزله و جهمیه و ديگر فرقه‌هایى كه كلام و فلسفه را مايه كار خود قرار مى‌دادند، موجب گرديد كه وزير متوكل وى را به قضاى دينور برگمارد. در بسيارى از آثار او، خاصه «تأویل مختلف الحديث»، مبارزه تند و آشكارى بر ضد معتقدان به رأى و به‌خصوص ابوحنيفه پديدار است. وى استحسان و قياس را نيز به‌شدت رد مى‌كند و معتقد است كه آنها سرانجام انسان را به بدعت مى‌كشانند.

    شهرت ابن قتيبه در درجه نخست به شعر و ادب است. او هرچند كه خود حتى یک بيت نسرود، اما احساس و درك او در شعر، چه از جنبه هنرى، چه از جنبه فنى در تاريخ ادبيات عرب كم‌نظير است. عمده‌ترين اثر او در شعر، همانا «الشعر و الشعراء» و مقدمه زيباى آن است.

    آثار

    الف)- کتاب‌هایى كه در انتسابشان به ابن قتيبه ترديد نيست و به چاپ رسيده‌اند:

    1. الاختلاف في اللفظ و الرّد على الجهمیّة و المشبّهة؛
    2. ادب الكاتب يا ادب الكتّاب يا آداب الکتابة؛
    3. الاشربة؛
    4. کتاب الانواء؛
    5. تأویل مختلف الحديث يا مختلف الحديث يا اختلاف الحديث يا اختلاف تأویل الحديث؛
    6. تأويل مشكل القرآن؛
    7. تفسير غريب القرآن؛
    8. الشعر و الشعراء يا طبقات الشعراء؛
    9. کتاب العرب (كه به نام‌هایى بسيار گوناگون شهرت يافته است: کتاب العرب و العجم، التسویة بين العرب و العجم، فضل العرب على العجم يا العرب و علومها)؛
    10. کتاب عيون الاخبار؛
    11. المسائل و الاجوبة؛
    12. المعارف؛
    13. معانى الشعر يا کتاب معانى الشعر الكبير؛
    14. المیسر و القداح؛

    غريب الحديث.

    ب)- از کتاب‌هایى كه در انتسابشان به ابن قتيبه ترديد نيست و تاكنون چاپ نشده‌اند، «اصلاح الغلط في غريب الحديث» لابى‌عبيد القاسم بن سلام است.

    ج)- کتاب‌هایى كه يا از دست رفته‌اند، يا نسبتشان به ابن قتيبه مشکوک است:

    1. اعراب القرآن يا اعراب القرائات يا آداب القرائة؛
    2. تعبير الرؤيا؛
    3. دلائل النبوة؛
    4. کتاب الفقه يا جامع الفقه؛
    5. کتاب القرائات؛
    6. کتاب القلم؛
    7. کتاب النحو يا جامع النحو الكبير؛

    و...[۱] 

    پانویس

      

    منابع مقاله

    آذرنوش، آذرتاش، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.

    وابسته‌ها