آداب السفره

آداب السّفره
پدیدآوران	علاءالدوله سمنانی کاظم محمّدی (شارح و مصحح)
عنوان‌های دیگر	نور در عرفان
ناشر	انتشارات نجم کبری
مکان نشر	ایران ـ کرج
سال نشر	1394 ش
چاپ	1
شابک	‎5-51-2905-964-978
موضوع	سفره. آداب و رسوم. قرآن و حدیث.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 4آ8ع/252 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

آداب السّفره نوشته‌ی شیخ علاءالدوله سمنانی است که توسّط استاد کاظم محمّدی تصحیح و شرح شده است. رساله بسیار مختصر است ولی با این همه آنچه که در سفره‌ی اهل سلوک بوده و بایست تداوم داشته باشد به طور کامل و بدون هیچ کاستی ای در این مختصر گنجانده شده است. در خصوص سفره و آداب ویژه‌ی آن در طریقت و سلوک به طور حتم عارفان زیادی در خلال نوشته‌ها و یا گفته‌های خود از آن سخن گفته‌اند ولی کسی به مانند شیخ علاءالدوله سمنانی از آن رساله نساخته و تمامیّت آن را بیان نکرده است. از این رو با تمام اختصاری که دارد در نوع خود در بیان ادب و آداب سفره‌ی سالکان کتاب جامع و کامل است. در عین حال تفسیری که مصحّح و شارح عارف کتاب نیز بر آن افزوده آن را برای پژوهندگان عرفان و تصوّف پرمایه تر و رساتر ساخته است. به هر جهت باز بودن خانقاه مشایخ از دیرباز با باز بودن سفره‌ی آنان همراه و عجین بوده است. محل و ملجأ درویشان، فقیران، بینوایان، مسافران و درماندگان بوده است، از این رو دری باز و سفره‌ای باز از محاسن طریقت و اهل طریقت بوده است، گر چه امروزه این ادب و آداب برچیده شده است و کسی به این امر اهتمامی‌ندارد، با این حال وجود این رساله این چراغ را حتّی شده در معنا و مفهوم روشن نگاه می‌دارد. با ادب و آدابی که سالکان طریقت در هر امری دارند تردیدی نیست که در این مورد نیز برای خود قوانین و قواعدی خاص دارند که ربطی به نوع سلوک و معرفتشان دارد. خاصّه در مکتب عرفانی کبرویه که علاءالدوله سمنانی یکی از آن افراد است به خوبی می‌داند که آن ادب و آداب چگونه است، نوشتن همین کتاب نشان از آن دارد که از زمان نجم کبری تا دوره‌ی علاءالدوله سمنانی این روش ادامه داشته است، چنانکه خود او نیز در خانقاه استاد و مرشدش شیخ نورالدین اسفراینی همین آداب را رسماً می‌دیده و دیده‌های خود را با آنچه که در مشایخ پیشین در این مکتب وجود داشته را مکتوب کرده و برای نسلهای بعدی در این طریقت باقی گذاشته است.

ساختار

کتاب آداب السّفره چنانکه بیان شد اثری بسیار کوتاه و مختصر از شیخ کامل علاءالدوله سمنانی است که از ادب و آداب سفره‌ی اهل سلوک در عرفان و به ویژه در مکتب کبرویه سخن می‌گوید. این کتاب با تصحیح، مقدّمه و شرحی عرفانی ـ فلسفی از سوی استاد کاظم محمّدی در 68 صفحه توسّط انتشارات نجم کبری منتشر شده است. کتاب با آنکه در صفحه‌ی 4 چیزی به نام فهرست مطالب هم دارد ولی در واقع تنها شامل مقدّمه و و متن آداب السّفره است که در دل متن شرح و تفسیری عرفانی چاشنی شده است، و در انتهای اثر هم گزیده منابع و مآخذ و همینطور نمایه وجود دارد. شارح کتاب در صفحه‌ی 6 به استناد چند آیه از خورد و خوراک سخن می‌گوید و از دید قرآن نیز آدابی را در خورد و خوراک بیان می‌کند که قابل توجّه است. اینکه باید از طیّبات و پاکیزه‌ها تناول نمود. این که باید به یاد داشت که رازق خداوند است و ما در حال خوردن رزقی هستیم که او فرستاده است. اینکه از شیطان در خورد و خوراک تبعیت نکنند و تنها رزق حلال را مایل باشند. و اینکه در خوردن و نوشیدن به اسراف متمایل نباشند. گزینش این آیات به منزله‌ی آن است که از نظر شارح، در دین نیز ادب و آدابی معنوی برای خوردن وجود دارد، هر چند که این آیات به صورت ناظر نیست ولی بدان معنا نیست که توجّه به صورت در سنّت وجود نداشته باشد. ضمن این که آیاتی چند در قرآن وجود دارد که از ضیافت و مضیف بودن حضرت ابراهیم سخن می‌گوید، که اهل فتوّت و سلوک نیز به آن تأسّی کرده‌اند و سفره داری را در مرام خود قرار داده‌اند. شارح محترم در مقدّمه‌ی این اثر می‌نویسد: در این رساله که بدون شرح و تفسیر بیان شده آنچه که در آثار مکتب و طریقت کبرویه بوده تقریباً در اینجا جمع شده، و البتّه که در دیگر سلاسل نیز از لحاظ عملی چیزی شبیه و یا نزدیک به این وجود داشته و بدان عمل می‌نمودند. در این رساله تقریباً بیش از نود درصد آنچه که در کمّیّت و کیفیّت خوردن و نشستن در سفره وجود دارد بحث و بیان کرده است. از گستردن سفره و ترتیب قرار دادن مایتعلّق سفره به مانند: نان و نمک و آب و غیره سخن به میان آمده تا آنچه که مربوط به آداب شخصی در خورد و خوراک است که باید تمیز و پاکیزه باشد و در دیگران تأثیر بد نگذارد. به هر حال با آنکه حدود هفتصد سال از زمان شیخ گذشته هنوز هم بسیاری از آنچه که وی در این متن اشارت نموده قابلیّت اجرایی داشته و جزو آداب و ادب حضور و نشستن و خوردن به حساب می‌آید که باید آموخت و به دیگران نیز برای بهینه زیستن یاد داد. امید است که مورد توجّه اهلش قرار بگیرد، خاصّه برای مریدان مکتب کبرویّه که ادامه دهندگان راه آن عزیزند و همینطور برای سایر سالکان طریقت که میلی به بهینه زیستن دارند.

گزارش محتوا

کتاب آداب السّفره اثری است عرفانی از شیخ کامل علاءالدّوله سمنانی و با شرح و تفسیر استاد کاظم محمّدی، ضمن این که استاد کاظم محمّدی پیش از این چندین کتاب شیخ را تصحیح و شرح کرده و دو زندگی نامه‌ی مفصّل از او نوشته که مرجع پژوهندگان عرفان و تصوّف نیز هست. کتابها بدین شرح اند: علاءالدوله سمنانی پیر عارفان و نیز: علاء‌الدّوله سمنانی (زندگانی، اندیشه و سلوک)، تذکرة المشایخ، سرّ سماع، آداب السفره، مکتوبات علاء‌الدّوله سمنانی. کتاب آداب السفره به مانند بیشتر آثار عرفانی و صوفیانه‌ی قدیمی‌با توحیدیه و مدح و ثنای رسول خدا آغاز می‌شود و این ستایش بر خاندان حضرت ختمی‌مرتبت نیز به مثابه شیعه بودن جاری می‌گردد، چنانکه آغاز این رساله چنین است: حمد و ثنا پادشاهی را که خلق را از کتم عدم به میدان وجود آورد، و به حکمت بالغه، اشرف خلایق را در پیش تختگاه آدم در سجود آورد. و درود بی پایان بر رسول او محمّد مصطفی باد ـ علیه‌السلام ـ که به سبب محبّت او کونین آفرید، و به ادب و خلق او را از همه‌ی موجودات برگزید، و بر اهل بیت و یاران و متابعان او باد أبدالآباد. نویسنده در ادامه به نیاز بشر و مخوقات به خورد و خوراک اشاره کرده و بیان می‌دارد: امّا بعد، چون حق تعالی بنیه‌ی بشریّت را محتاج به لقمه ـ که قیام او بدو باشد ـ گردانید تا بعید را قریب گرداند و به قوّه‌ی جذب روح انسانی مرکّب گردد، تا از مقام خود ترقّی یابد، و به عالم حق واصل گردد، واجب آمد بیان کردن آدابی که هرکه محافظت آن آداب کند این لقمه‌ی سفلی ظلمانی ممدّ قوای روح علوی نورانی گردد که منشأ اخلاق حمیده و آداب مرضیّه می‌تواند شد، که قَد أفلَحَ مَن زکّیها [91/9] اشارت بدان است و بر ترک آن آداب، غذای قوای حیوانی ـ که مثمر اخلاق ذمیمه و منتجّ احوال کریهه است ـ می‌گردد که قَد خابَ مَن دسّیها [91/9] عبارت از آن است ـ نعوذُ باللهِ مِن ذلک ـ تا طلاّب حقّ به محافظت آن قیام نمایند و به مراعات آن به سرچشمه‌ی زندگانی ـ که مثمر حیات جاودانی است ـ رسند، إن شاءالله تعالی. شارح کتاب ادب و آدابی را که شیخ علاءالدّوله سمنانی در این رساله مقرّر داشته را تحت شماره در آورده و از شماره اوّل تا هشتاد را ترتیب نموده است. اوّلین ادب آن است که لقمه حلال باشد. آنگاه شارح برای همین یک عبارت مختصر شرحی مبسوط در کار می‌کند و به دیگر اسناد نیز ارجاع می‌دهد تا مطلب به طور جامع بیان شده باشد. در خوص آداب طریقت کبرویه اشاره‌ای هم به کتاب اوراد الأحباب شده که وی نیز در تداوم سلوک کبرویه آدابی از این سفره را چنین بیان می‌کند که در سفره باید دوازده شرط را رعایت کرد که از این دوازده شرط چهارتای آن فرض است، چهارتای دوّم سنّت است و چهارتای دیگر از ادب و آداب. چهارتای فریضه چنین است: خوردن حلال، پاک و طیّب بودن، وقوف یافتن به این که رازق خداست نه صاحب سفره، و نهایتاً شکر خدای را به خاطر نعمت و رزق گزاردن. از دیگر مواردی که در آداب السّفره به آن اشاره شده می‌توان به برخی از اینها اشاره کرد:

1. توجّه و اهتمام به ورع در صورت احساس شبهه.
2. این که در خوردن اعتدال را رعایت کند و پرخور نکند.
3. اینکه تنهاخوری نکند.
4. اینکه در خوردن به دنبال میل نفس نباشد، چنانکه نان جوی به دست آورد در طمع نان گندم نباشد.
5. اینکه در ساخت و پخت غذا خالی از ذکر نباشد.
6. اینکه ابتدا به بسم الله کند.
7. اینکه چون همه بر سفره نشستند بزرگ قوم آغاز به دعا کند.
8. باید از پیش خود خورند.
9. در لقمه‌ی دیگر نظر نکنند.
10. پای در سفره نگذاشتن.

و مواردی از این قبیل که در سفره باید مراعات شود. طبیعتاً ممکن است برخی تصوّر کنند که برخی از این امور در این زمان میسّر نیست، ولی باید دانست که اکنون نیز در هر جا که خانقاهی باشد سفره بر همان منوال انداخته می‌شود و ادب و آداب نیز معمولاً بر همان سیاق مراعات می‌گردد. ابتدا و انتها را به نمک داشتن، آغاز و انجام را به دعای شیخ مجلس نظر داشتن چیزی نیست که از پس قرنها به دست فراموشی سپرده شده باشد. در برخی از آدابی که در این کتاب به آن متذکّر شده‌اند چنان معتبر و ارزنده است که نمی‌توان به سادگی از آن عبور کرد که حضور و نشستن و خوردنِ درویشان را نیز به صورت معنوی تربیت و تعلیم می‌کنند تا در خوردن نیز از تعادل خارج نشوند و جانب نفسانیات را رعایت نکنند، خاصه در این سخن که در ادب هفتاد و هشتم آمده است: بر شریک طعام ظلم نکند. این سخن و این ادب نشان از سلوکی در اوج معنویت است، که کمتر کسی به این نوع لطایف دقّت می‌کند. به هر حال شارح محترم در شرح این فراز می‌گوید: از جمله آداب خوردن این است که ملاحظه‌ی همسفره را بکنند و به گونه‌ای غذا بخورند و بیاشامند که در حق او ظلمی‌نشود. چه از لحاظ خوردن و آشامیدن و چه از لحاظ طرز نشستن و نیز در کیفیّت خوردن غذا. در خوردن اصل این است که به ایثار بخورند و دست به یغما و چپاول به غذا نرود. ظاهراً تا پیش از زمان علاء الدّوله ظرف غذا همچنان دوری بوده و یا در سینی بزرگ و جمعی غذا می‌خوردند، و برای نخستین بار علاء الدّوله فرمان داده تا ظرفهایی را برای هر فرد تخصیص بدهند تا هر کسی در یک ظرف و فردی غذا بخورد، و دلالت این امر نیز آن بود که شیخ می‌فرمود پیش از این دست به ایثار به غذا می‌رفت و اکنون برخی به یغما و چپاول دست در غذا می‌کنند، تا بدین وسیله هر کسی سهم خویش را خورده و در حق دیگران ظلم نکرده باشد. شارح در این کتاب چنانکه اشاره شد غیر از تفسیری که خود به عنوان یک صاحب مسند در ادامه‌ی مکتب کبرویه مورد نظر قرار داده به برخی منابع هم نظر داشته است که برخی از آنها در حوزه‌ی عرفان و تصوّف عبارتند از: کشف المحجوب، اسرار التوحید، احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت، اوراد الاحباب، کلیات سعدی و برخی دیگر. و همین طور در حوزه دین و سنّت نیز عبارتند از: الکافی اثر ثقة الاسلام کلینی، بحار الانوار اثر علامه مجلسی و نیز: وسائل الشیعه، من لا یحضره الفقیه، مکارم الاخلاق، معراج السعاده، المحاسن، مستدرک الوسایل و برخی دیگر.

ویژگیها

کتاب آداب السّفره با شرح استاد کاظم محمّدی نکات بسیاری دارد که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

1. این کتاب نخستین اثر مستقل در خصوص آداب سفره است.
2. این نخستین شرح عرفانی بر این رساله است.
3. کتاب متضمّن آداب و ادب سفره‌ی مکتب کبرویه است.
4. کتاب در نوع خود از بابت شرح و تفسیر کم نظیر است.
5. کتاب از بابت تحلیل و انتقادی بودن از امتیازات خاص آن است.
6. استفاده از منابع گسترده عرفان و فلسفه و دین از امتیازات دیگر این کتاب است.

وضعیت کتاب

کتاب آداب السّفره، تألیف شیخ علاءالدوله سمنانی با مقدّمه، تصحیح و شرح استاد کاظم محمّدی اثری است در یک جلد با مقدّمه‌ای کوتاه. متن کتاب فارسی است و دارای 68 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. مطالب کتاب با شماره‌های مسلسل مشخص شده و در انتهای اثر هم فهرست جامعی از منابع و مأخذ و نمایه وجود دارد.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب. اوراد الاحباب. قرآن کریم.

وابسته‌ها

آشنایی با مکتب کبرویه نجم کبری علاءالدوله سمنانی پیر عارفان مکتوبات علاء‌الدّوله سمنانی نجم‌الدّین کبری پیر ولی تراش سعدالدّین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه) فوائح الجمال تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور