کلیات سعدی

کليات سعدي: با استفاده از نسخه تصحيح شده محمد علي فروغي (ذکاء الملک)
پدیدآوران	سعدی، مصلح بن عبدالله (نويسنده) فروغی، محمدعلی (مصحح) اقبال آشتیانی، عباس (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	کلیات سعدی
ناشر	اقبال
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1382ش.
چاپ	1
شابک	‎964-409-009-1
موضوع	شعر فارسی- قرن 7ق. نثر فارسی- قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏1374 / 5200 ‏PIR‎‏ ‏‎
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

کلیات سعدی، اثر مصلح‌الدین سعدی شیرازی، از بزرگ‌ترین شاعران اواخر سده ششم و سده هفتم خورشیدی، مجموعه‌ای است شامل: گلستان، بوستان، غزلیات، قصائد، رسائل نثر و هزلیات.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مصحح (ناشر) و عباس اقبال آغاز گردیده است.

در یک دسته‌بندی می‌توان آثار سعدی را به دو دسته منثور و منظوم تقسیم کرد؛ غرض از آثار منثور، آثاری است که به نثر نگاشته شده‌اند، مانند: بخش اعظم گلستان که البته در لابه‌لای این اثر بزرگ و جهانی، آیاتی از قرآن، احادیث اسلامی و نیز ابیاتی به فراخور نثر آورده شده است. دسته دوم (آثار منظوم)، دربردارنده بوستان، غزلیات (فارسی و عربی)، قصاید و ملمعات و چند عنوان دیگر است. از قدیم الایام به مجموعه تمامی این آثار در چارچوب یک یا چند مجلد، «کلیات سعدی» اطلاق می‌شده است.

اثر حاضر، با مطالعه و تطبیق نسخ معتبری چون کلیات محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)، گلستان عبدالعظیم قریب و چندین نسخه خطی و چاپی دیگر، تهیه و تنظیم شده است.

نکات قابل ذکر و لازم گلستان و بوستان، در ضمن مقدمه‌ای در آغاز هریک، ذکر گردیده است. در مورد ترتیب قرار گرفتن غزلیات، از روش محمدعلی فروغی تبعیت شده و به پیروی از وی، طیبات با «ط»، بدایع با «ب»، خواتیم با «خ»، غزلیات قدیم با «ق» و ملمعات با «م» مشخص شده است. هزلیات نیز با تطبیق چند نسخه، در سه قسمت: اشعار، مجالس سه‌گانه و مضحکات، تنظیم گردیده و در آخر کتاب، قرار گرفته است.

کلیات سعدی بارها در خارج و داخل ایران در شکل‌های مختلف به چاپ رسیده، ولی تا حدود صد سال گذشته در هیچ‌یک از این چاپ‌ها، تدوینگر کلیات، به دنبال نقل نزدیک‌ترین و منطبق‌ترین آثار با آنچه در واقع از قلم سعدی جاری شده بوده، نمی‌رفته و این ضعف به سبب عدم آگاهی از روش‌های معمول و اصولی تصحیح نسخ دست‌نوشته کهن رقم می‌خورد. از زمان تأسیس مراکز آموزش عالی و تدریس علوم روز در حوزه ادبیات و فرهنگ و ایجاد ارتباط با مراکز علمی معتبر جهان، آشنایی محققان با روش‌های اصولی تصحیح و جمع‌آوری و تدوین نسخ قدیمی رقم می‌خورد و افراد دانشمندی چون محمدعلی فروغی کمر همت به انجام صحیح و دقیق این کار می‌بندند. وی در سال ۱۳۱۶ برای اولین بار و پس از هشت سال ممارست، دیوان مصصح خود را در چهار مجلد منتشر می‌سازد و بعد از گذشت چهار سال با کمک حبیب یغمایی، گلستان سعدی را در مجلدی جداگانه و با تصحیحی دقیق‌تر از خود به‌جای می‌گذارد. فروغی در پاره‌ای از ابیات که بین نسخه‌بدل‌ها به شک می‌افتاده، یکی از آن‌ها را در متن اصلی می‌آورده و دیگری را در ذیل صفحه آن بیت ذکر می‌کرده که این عمل بسیار مورد استقبال ادبا و دانشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است، ولی از سویی دیگر باعث افزایش حجم کتاب و در نتیجه ایجاد مشقت برای خوانندگان شده بود. در آن موقع با کسب اجازه از محمدعلی فروغی، دیوان مصحح یک جلدی بدون در بر داشتن نسخه‌بدل‌ها و توضیحات مربوط به آن‌ها نیز به چاپ رسید تا هرکس به فراخور و نیاز خود اقدام به تهیه آن کند و این مشکل برطرف گردد.

محمدعلی فروغی در ترتیب دادن غزل‌ها، حرف آخر قافیه را مد نظر قرار داده و بعد از آن، به تقدم و تأخر حرف ماقبل آخر قافیه دقت فرموده است. به این ترتیب هرکس برای دسترسی به غزل مد نظرش با دانستن حرف آخر بیت، به‌راحتی و بدون نیاز به فهرست می‌تواند به غزل دسترسی پیدا کند.

گزارش محتوا

در مقدمه ناشر، به بیان برخی از ویژگی‌های کتاب، پرداخته شده است.

به عقیده مصحح کتاب، بهترین مقدمه بر اثر یک شاعر یا نویسنده، شرح حال و اوضاع زمان حیات وی می‌باشد و از طرفی عباس اقبال، در این زمینه حق مطلب را تا حد زیادی ادا کرده است؛ لذا شرحی که وی درباره شیخ اجل به رشته تحریر درآورده، در ابتدای این اثر، به‌عنوان مقدمه، قرار گرفته است. در این مقدمه، از شماره 11 و 12 سال هفتم مجله تعلیم و تربیت، نقل گردیده است.

ترتیب آمدن آثار در کتاب حاضر، به شکل زیر می‌باشد:

الف)- گلستان:

گلستان اثری است منثور، با دیباچه‌ای دربردارنده ثنا و ستایش خداوند. این اثر، به هشت باب تقسیم شده است که نام‌های آن به‌ترتیب عبارت‌اند از: در سیرت پادشاهان، در اخلاق درویشان، در فضیلت قناعت، در فواید خاموشی، در عشق و جوانی، در ضعف و پیری، در تأثیر تربیت و در آداب صحبت.

عبارات و اشعار عربی گلستان و ترجمه آنها به‌همراه برخی از لغات و اصطلاحات گلستان با معانی آنها در انتهای این بخش آمده است.

ب)- بوستان:

اثر منظوم مشهور سعدی است که با دیباچه‌ای در ثنای خداوند و سپس مدح حضرت محمد(ص) و چند شخص دیگر نظیر ابوبکر بن سعد بن زنگی و سعد بن ابی‌بکر بن سعد، آغاز می‌شود. بوستان در ده باب تنظیم شده است: در عدل و تدبیر و رأی با 19 حکایت، در احسان با 25 حکایت، در عشق و مستی و شور با 18 حکایت، در تواضع با 20 حکایت، در رضا با 13 حکایت، در قناعت با 13 حکایت، در عالم تربیت با 20 حکایت، در شکر بر عافیت با 18 حکایت، در توبه و راه صواب و باب دهم در مناجات و ختم کتاب با 3 حکایت.

گنجینه شعر فارسی، بسیار غنی و سرشار است، اما به‌حق می‌توان گفت: هیچ اثری به اندازه بوستان سعدی که فشرده یک عمر تجربه و دانش‌اندوزی است، پرمحتوا و همه‌جانبه نیست. سعدی در این مجموعه پرارزش، گاهی از شور و عشق و مستی سخن می‌گوید، زمانی عدل و تدبیر و رأی را توصیه می‌کند، دمی بر احسان اشاره می‌راند و همواره به تربیت خواننده، همت می‌گمارد. سعه نظر او، به اندازه‌ای است که همه مسائل اجتماعی را، چه خرد و چه کلان، با کوچک‌ترین جزئیات، بدون لکنت و به‌نحوی همه‌گیر، موشکافی می‌کند. کتاب وی، بوستان پرصفایی است که در آن، هر گلی جلوه‌ای دیگر دارد و بااین‌همه، چنین بوستان مالامال از گلی که خود می‌بوید، از توصیف بی‌نیاز است.

«بوستان» به اتفاق عقیده، پیش از «گلستان» موجودیت یافته و نظر به محدودیت شکل و قالب نظمی خود، کمتر از «گلستان» در معرض تحریف و دست‌یازی قرار گرفته است و نسخه کتاب حاضر که پس از مقابله نسخ معتبر تهیه شده است، می‌تواند عنوان نسخه صحیح و مطمئنی را به خود بگیرد.

لغات بوستان سعدی و معانی آنها، در انتهای همین بخش آمده است.

ج)- غزلیات:

غزلیات خود شامل: طیبات، بدایع، خواتیم، غزلیات قدیم، ترجیعات، ملمعات، رباعیات و مفردات می‌باشد.

برخی از لغات غزلیات و معانی آنها، در انتهای همین بخش آمده است.

د)- قصاید:

قصاید در دو بخش فارسی و عربی، به‌همراه غزلیات عرفانی (پند و اندرز)، مثلثات، قطعات، رباعیات (در اخلاق و موعظه)، مثنویات، ملحقات و رسائل نثر و هزلیات آمده است.

برخی از لغات قصاید و معانی آنها، در انتهای همین بخش آمده است.

ه)- رسائل نثر:

رسائل نثر خود شامل سه بخش می‌شود:

1. سه رساله که ظاهرا به قلم خود سعدی است، شامل:
   1. کتاب نصيحة الملوك؛
   2. رساله در عقل و عشق؛
   3. رساله انکیانو (در تربیت یکی از ملوک گوید).
2. مجالس پنج‌گانه وعظ (که منتسب به سعدی است).
3. سه رساله که دیگران در احوال شیخ نوشته‌اند، شامل:
   1. سؤال خواجه شمس‌الدین صاحب‌دیوان؛
   2. ملاقات شیخ با آباقا؛
   3. حکایت شمس‌الدین تازیکوی.
4. مقدمه بیستون بر کلیات سعدی.

برخی از لغات رسائل نثر و معانی آنها، در انتهای همین بخش آمده است.

و)- خبیثات و مجالس الهزل:

شامل اشعار، سه مجلس و مضحکات.

برخی از لغات هزلیات و معانی آنها نیز در انتهای این بخش آمده است.

وضعیت کتاب

فهرست هر بخش، در ابتدا و لغات و معانی آنها، در انتهای همان بخش آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح لغات مشکل و دیریاب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، «معرفی کتاب»، برگرفته از فروشگاه اینترنتی «پاتوق کتاب فردا»، دوشنبه 12 آبان 1399