۱۵٬۴۸۹
ویرایش
رسائل متفرقة في الهیئة: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
|زبان | |زبان | ||
| زبان = عربی | | زبان = عربی | ||
| کد کنگره = | | کد کنگره = | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
|ناشر | |ناشر | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''رسائل متفرقة في الهیئة'''، مقالات گروهی از نویسندگان پیش از | '''رسائل متفرقة في الهیئة'''، مقالات گروهی از نویسندگان پیش از [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|ابوريحان محمد بن احمد بيرونى]] (362- 440ق) و همعصران اوست. این کتاب مشتمل بر یازده رساله است که [[سزگین، فؤاد|فؤاد سزگین]] در موضوع ریاضیات و ستاره‌شناسی (فلک) عرضه کرده است. | ||
==استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم== | ==استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم== | ||
''' استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم'''، نوشته ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی ( | ''' استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم'''، نوشته ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی (متوفای بعد 232ق) ریاضی‌دان و ستاره‌شناس بزرگ ایرانی، در گاه‌شماری یهود است. | ||
این رساله به دليل آنكه يكى از قديم‌ترين پژوهش‌هاى موجود درباره تاريخ يهود و كهن‌ترين پژوهش مسلمانان در اين زمينه به شمار مى‌رود، حايز اهميت است. | این رساله به دليل آنكه يكى از قديم‌ترين پژوهش‌هاى موجود درباره تاريخ يهود و كهن‌ترين پژوهش مسلمانان در اين زمينه به شمار مى‌رود، حايز اهميت است. | ||
از جمله مطالب اين | از جمله مطالب اين اثر اهميت توجه به فرايض دينى، ماههاى بنى اسرائيل و شمار روزهاى هر ماه، طول ماه قمرى و سال دوازده و سيزده ماهه (كبيسه) قمرى، شناخت اجتماع و استقبال خورشيد و ماه است.<ref>سمیعی، احمد، ص 213</ref> | ||
==فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها== | ==فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها== | ||
'''فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها'''، اثر ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزي ( | '''فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها'''، اثر ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزي (متوفای 310ق) منجم و رياضى‌دان است. نام این رساله به صورت مختصر «تخطیط الساعات» نیریزی نیز ذکر شده است.<ref>مشار، خان‌بابا، ص 175</ref> | ||
نویسنده در این نوشتار مختصر پیرامون چگونگی ساختن ساعت‌های آفتابی سخن گفته است.<ref>متن کتاب، تخطیط الساعات الزمانیة، ص 2- 5</ref> | نویسنده در این نوشتار مختصر پیرامون چگونگی ساختن ساعت‌های آفتابی سخن گفته است.<ref>متن کتاب، تخطیط الساعات الزمانیة، ص 2- 5</ref> | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
مؤلف، اين اثر بسیار کوتاه را در پاسخ كسى كه نامش را ياد نكرده (لابد از اهالی قاین) نوشته است. باتوجه به اينكه اين پرسش با وقت اداى نماز صبح رابطه مستقيم دارد، چه‌بسا پرسنده از روحانيان آن شهر بوده است.<ref>رک: همان، ص212</ref> | مؤلف، اين اثر بسیار کوتاه را در پاسخ كسى كه نامش را ياد نكرده (لابد از اهالی قاین) نوشته است. باتوجه به اينكه اين پرسش با وقت اداى نماز صبح رابطه مستقيم دارد، چه‌بسا پرسنده از روحانيان آن شهر بوده است.<ref>رک: همان، ص212</ref> | ||
در اين مقاله روش محاسبه زمان بين طلوع فجر و طلوع آفتاب و نيز زمان بين غروب آفتاب و غروب شفق در شهر قاين بيان شده است. | در اين مقاله روش محاسبه زمان بين طلوع فجر و طلوع آفتاب و نيز زمان بين غروب آفتاب و غروب شفق در شهر قاين بيان شده است. ابوريحان در بحث‌هاى رياضى خود از اين مقاله بهره برده است.<ref>زمانى قمشه‌اى، على، ج3، ص141</ref> | ||
==رسالة اقامة البرهان علی الدائرة== | ==رسالة اقامة البرهان علی الدائرة== | ||
'''رسالة اقامة البرهان علی الدائرة'''، نوشته ابوالوفاء محمّد بن محمّد بن يحيى بن اسماعيل بن عبّاس بوزجانی (328- 387ق) از دانشمندان ریاضیات، نجوم | '''رسالة اقامة البرهان علی الدائرة'''، نوشته ابوالوفاء محمّد بن محمّد بن يحيى بن اسماعيل بن عبّاس بوزجانی (328- 387ق) از دانشمندان ریاضیات، نجوم و هندسه است. از این اثر در منابع کتابشناسی با عناوینی مانند «رسالة أبي الوفا البوزجاني إلى أبي علي، أحمد بن علي بن السكر في إقامة البرهان على الدائر من الفلك من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار، و ارتفاع الوقت».<ref>صالحيه، محمد عيسى ، ج1، ص218 </ref> | ||
«رسالة في إقامة البرهان على الدّائر من الفلك من قوس النّهار و ارتفاع نصف النّهار و ارتفاع الوقت»، <ref>بوسنینه، منجی، | «رسالة في إقامة البرهان على الدّائر من الفلك من قوس النّهار و ارتفاع نصف النّهار و ارتفاع الوقت»، <ref>بوسنینه، منجی، ج4، ص204</ref> و «رسالة في إقامة البرهان على الدوائر من الفلك»<ref>خان، احمد، ص382</ref> آمده است. | ||
نویسنده این اثر به درخواست أبوعلي أحمد بن علي بن | نویسنده این اثر به درخواست أبوعلي أحمد بن علي بن السّكر به نگارش درآورده است.<ref> بوسنینه، منجی، ج4، ص204</ref> | ||
رساله یاد شده نمایانگر اساس دانش علم نجوم کهن است که به موضوع | رساله یاد شده نمایانگر اساس دانش علم نجوم کهن است که به موضوع شناختن وقت از طریق ارتفاع خورشید و با اقامه دلیل پرداخته است.<ref>رک: همان</ref> | ||
==رسالة فی مساحة المجسم المکافی== | ==رسالة فی مساحة المجسم المکافی== | ||
'''رسالة فی مساحة المجسم المکافی'''، نوشته ابوسهل ويجن ابن رستم قوهي(کوهی)( | '''رسالة فی مساحة المجسم المکافی'''، نوشته ابوسهل ويجن ابن رستم قوهي(کوهی)(متوفای حدود 390ق)، منجم، و عالم به علم هيئت، هندسه، ریاضیات و صنعت آلات رصد است. این کتاب در برخی از منابع با عنوان «استخراج مساحة المجسم المكافي» ذکر شده است.<ref> الزرکلی، خیر الدین، ج8، ص127</ref> | ||
نویسنده در این رساله | نویسنده در این رساله که به اندازه‌گيرى جسم سهمي‌گون اختصاص یافته، راه‌حلى ارائه كرده كه تا اندازه‌اى واضحتر و ساده‌تر از راه‌حل ارشميدس است.<ref>گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | ||
وی گفته است كه با رساله ثابت بن قره در اين موضوع آشنا بوده،<ref>رک: همان؛ مساحة المجسم المکافی، ص4</ref> و با سه قضيه روشى بسيار كوتاهتر و زيباتر را نشان داده است. ابن هيثم، که به محاسبه جسم سهمیگون حادث از چرخش سهمی حول خطی عمود بر محور آن پرداخته، از نوشته كوهى الهام گرفته و با اينكه كار او را ناقص مى‌دانست، اما تحت‌تأثير روند فكرى او قرار گرفته است.<ref>رک: گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | وی گفته است كه با رساله ثابت بن قره در اين موضوع آشنا بوده،<ref>رک: همان؛ مساحة المجسم المکافی، ص4</ref> و با سه قضيه روشى بسيار كوتاهتر و زيباتر را نشان داده است. ابن هيثم، که به محاسبه جسم سهمیگون حادث از چرخش سهمی حول خطی عمود بر محور آن پرداخته، از نوشته كوهى الهام گرفته و با اينكه كار او را ناقص مى‌دانست، اما تحت‌تأثير روند فكرى او قرار گرفته است.<ref>رک: گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | ||
==کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب== | ==کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب== | ||
'''کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب'''، نوشته احمد | '''کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب'''، نوشته احمد بن محمد صنعانی(متوفای 380/379ق) است که آن را به نام عضدالدوله دیلمی(338- 372 ق) نوشته است. مباحث این اثر که در دوازده فصل تنظیم شده است و درباره نوعى از تسطيح كره كه آن را طريقه مخروطى مقابل استوانى مى‌توان گفت و از قديم در ساختن اسطرلاب معمول بوده است، به نگارش درآمده است.<ref>زمانى قمشه‌اى، على، ج3، ص245- 246</ref> | ||
ابوریحان بیرونی به کیفیت تسطیح کره توسط صغانی در این کتاب اشاره کرده و ستوده است.<ref> بیرونی، ابوریحان، ص452</ref> | ابوریحان بیرونی به کیفیت تسطیح کره توسط صغانی در این کتاب اشاره کرده و ستوده است.<ref> بیرونی، ابوریحان، ص452</ref> | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۵: | ||
'''رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة'''، نوشته نصرالله بن عبدالله(متوفای قرن 4ق) از عالمان ریاضیات و هندسه است. نویسنده با نگارش این رساله هندسی خواسته است تا مطالب كتاب قبلى خود را که در این موضوع بوده و براى كتابخانه الملك المنصور (احتمالا مقصود عضد الدوله ديلمى است) تأليف كرده بوده به زبان ساده بیان نماید. کتاب یاد شده، مختصر بوده و شامل فقط دو قضيه بوده است: يكى آنكه دايره سبب تمامى شكلهاست؛ ديگرى آنكه همه اشكال در دايره موجود است. از اشارات و شواهدی که در چند موضع کتاب پيداست كه «إنّ الأشكال كلّها من الدائره» نام رساله قبلى مؤلف است و در آثار جديد، از جمله در نسخه چاپى، به غلط عنوان رساله جديد شمرده شده است. | '''رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة'''، نوشته نصرالله بن عبدالله(متوفای قرن 4ق) از عالمان ریاضیات و هندسه است. نویسنده با نگارش این رساله هندسی خواسته است تا مطالب كتاب قبلى خود را که در این موضوع بوده و براى كتابخانه الملك المنصور (احتمالا مقصود عضد الدوله ديلمى است) تأليف كرده بوده به زبان ساده بیان نماید. کتاب یاد شده، مختصر بوده و شامل فقط دو قضيه بوده است: يكى آنكه دايره سبب تمامى شكلهاست؛ ديگرى آنكه همه اشكال در دايره موجود است. از اشارات و شواهدی که در چند موضع کتاب پيداست كه «إنّ الأشكال كلّها من الدائره» نام رساله قبلى مؤلف است و در آثار جديد، از جمله در نسخه چاپى، به غلط عنوان رساله جديد شمرده شده است. | ||
در چندجا، از اظهارنظرهاى هندسه‌دانان درباره كتاب قبلى خود و اشكالهايى كه كرده‌اند ياد شده و به نظر مى‌رسد كه مقصود اصلى نویسنده از نگارش اين كتاب پاسخ به اين اشكالها بوده است. نویسنده در اين كتاب كوشيده است رابطه‌اى ميان انواع مثلث و چندضلعي‌هاى منتظم و غيرمنتظم از يك سو و دايره از سوى ديگر بيابد. مؤلف خود تأكيد كرده كه در اين كتاب تنها به ذكر پنج قضيه (به‌‌عنوان‌مثال) بسنده كرده است.<ref> رک: سمیعی، احمد، | در چندجا، از اظهارنظرهاى هندسه‌دانان درباره كتاب قبلى خود و اشكالهايى كه كرده‌اند ياد شده و به نظر مى‌رسد كه مقصود اصلى نویسنده از نگارش اين كتاب پاسخ به اين اشكالها بوده است. نویسنده در اين كتاب كوشيده است رابطه‌اى ميان انواع مثلث و چندضلعي‌هاى منتظم و غيرمنتظم از يك سو و دايره از سوى ديگر بيابد. مؤلف خود تأكيد كرده كه در اين كتاب تنها به ذكر پنج قضيه (به‌‌عنوان‌مثال) بسنده كرده است.<ref> رک: سمیعی، احمد، ص324</ref> | ||
==رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة== | ==رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة== | ||
'''رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة'''، نوشته ابوعبدالله حسن بن محمد بن حمله معروف به ابن بغدادی(متوفای قرن 5ق) ریاضی‌دان است. رساله یاد شده در موضوع ریاضیات است. | '''رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة'''، نوشته ابوعبدالله حسن بن محمد بن حمله معروف به ابن بغدادی(متوفای قرن 5ق) ریاضی‌دان است. رساله یاد شده در موضوع ریاضیات است. | ||
نویسنده این رساله را در پاسخ به كسى كه از او درباره مقادير متباين و تفاوت ميان مقادير گويا و گنگ پرسيده بود، نگاشته است. این اثر در واقع شرحى بر مقاله دهم كتاب اصول اقليدس است<ref> انوشه حسن، | نویسنده این رساله را در پاسخ به كسى كه از او درباره مقادير متباين و تفاوت ميان مقادير گويا و گنگ پرسيده بود، نگاشته است. این اثر در واقع شرحى بر مقاله دهم كتاب اصول اقليدس است<ref> انوشه حسن، نامه‌ها، ص306 </ref>كه بسيارى از قضاياى پيچيده آن، به زبان جبرى، معادل با گويا كردن اعداد گنگ است.<ref> زمانی قمشه‌ای، علی، ج3، ص 412</ref> | ||
==رسالة فی الشکل القطاع== | ==رسالة فی الشکل القطاع== | ||
''' رسالة فی الشکل القطاع'''، | ''' رسالة فی الشکل القطاع'''، نوشته ابوسعید، احمد بن محمد بن عبد الجلیل سجزی(متوفای 330- 415ق) از عالمان نجوم، هندسه و ریاضیات است. این اثر در هندسه به نگارش درآمده است. | ||
نویسنده این اثر مختصر را به درخواست یکی از دوستان خود پیرامون سؤالی در خصوص شکل قطاع موجود در | نویسنده این اثر مختصر را به درخواست یکی از دوستان خود پیرامون سؤالی در خصوص شکل قطاع موجود در کتاب مجسطی بطلمیوس به نگارش درآورده است.<ref>متن کتاب، رسالة فی الشکل القطاع، ص3</ref> این اثر به قطاع مخروط و تقاطع آنها با دايره‌ها اختصاص دارد.<ref>زمانی قمشه‌ای، علی، ج3، ص186؛ نعمه، عبد الله، فلاسفه شيعه، متن، ص331</ref> | ||
در حقیت نویسنده شرحی را بر طریقه بطلمیوس در موضوع یاد شده به نگارش درآورده است. وی برهان خود را براساس دو فرضیه‌ای که بطلمیوس از آنها استعانت جسته سامان داده است. نوآوری این رساله در حقیقت شرح تفصیلی روش بطلمیوس در خصوص هریک از دوازده نظریه قطاع کروی است.<ref>برغرن، ج، ل، | در حقیت نویسنده شرحی را بر طریقه بطلمیوس در موضوع یاد شده به نگارش درآورده است. وی برهان خود را براساس دو فرضیه‌ای که بطلمیوس از آنها استعانت جسته سامان داده است. نوآوری این رساله در حقیقت شرح تفصیلی روش بطلمیوس در خصوص هریک از دوازده نظریه قطاع کروی است.<ref>برغرن، ج، ل، ص120</ref> | ||
در پایان این رساله، مطالبی تحت عنوان الشکل المتسع آمده است که در حقیقت تعلیقاتی بر رساله یاد شده و بدون ذکر نویسنده آن است.<ref>رسالة فی الشکل القطاع، ص 22-24</ref> | در پایان این رساله، مطالبی تحت عنوان الشکل المتسع آمده است که در حقیقت تعلیقاتی بر رساله یاد شده و بدون ذکر نویسنده آن است.<ref>رسالة فی الشکل القطاع، ص 22-24</ref> | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۱۰۴: | ||
'''رسالة فی الابعاد و الاجرام'''، نوشته ابوالحسن کوشیار بن لبان یا لیان جیلی (کيا ابوالحسن گوشيار گيلانى )(حدود 330- حدود 405ق) رياضيدان و اخترشناس برجسته و نامدار ايرانی است. | '''رسالة فی الابعاد و الاجرام'''، نوشته ابوالحسن کوشیار بن لبان یا لیان جیلی (کيا ابوالحسن گوشيار گيلانى )(حدود 330- حدود 405ق) رياضيدان و اخترشناس برجسته و نامدار ايرانی است. | ||
نویسنده در این رساله نجومى کوتاه، | نویسنده در این رساله نجومى کوتاه، ابعاد زمين و ماه و خورشيد و ستارگان و سيارات و فاصله آنها از زمين را بر اساس مشاهده و محاسبه بيان كرده و روش كار خود را نيز تشريح نموده است.<ref> رسالة فی الابعاد و الاجرام ، ص 2؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | ||
گفته شده است نویسنده اين اثر را به نام بیرونی تدوین کرده است؛<ref>رسالة فی الابعاد و الاجرام ص 15</ref> لکن برخی به دلایلی از جمله تشابه نام نویسنده این سخن را نادرست دانسته‌اند.<ref> اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | گفته شده است نویسنده اين اثر را به نام بیرونی تدوین کرده است؛<ref>رسالة فی الابعاد و الاجرام ص 15</ref> لکن برخی به دلایلی از جمله تشابه نام نویسنده این سخن را نادرست دانسته‌اند.<ref> اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | ||
موضوع | موضوع بخشهاى اين رساله چنين است: اندازه زمين، فاصله ماه از زمين، مقايسه ابعاد خورشيد و ماه و زمين، اندازه طول سايه زمين، نسبت حجم ماه به حجم زمين، نسبت قطر خورشيد به قطر ماه و... . گوشيار در اين اثر قطر كره زمين را بسيار نزديك به مقدار واقعى آن يافته است؛ اما در ساير موارد آنچه يافته است با مقاديرى كه امروزه به دست آمده قابل مقايسه نيست.<ref>رسالة الابعاد و الاجرام ص 15؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | ||
رساله ابعاد و اجرام را گاه به نادرست بخشى از زيج جامع دانسته‌اند؛ ولى مقايسه محتواى اين رساله با بخشى به همين نام كه در زيج جامع وجود دارد، نشان مى‌دهد كه چنين نيست.<ref>همان</ref> | رساله ابعاد و اجرام را گاه به نادرست بخشى از زيج جامع دانسته‌اند؛ ولى مقايسه محتواى اين رساله با بخشى به همين نام كه در زيج جامع وجود دارد، نشان مى‌دهد كه چنين نيست.<ref>همان</ref> | ||
| خط ۱۱۷: | خط ۱۱۷: | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
#متن کتاب، «تخطیط الساعات الزمانیة» و «رسالة فی الشکل القطاع». | #متن کتاب، «تخطیط الساعات الزمانیة» و «رسالة فی الشکل القطاع». | ||
#اصلاح عربانی، ابراهیم، تهران، کتاب گیلان، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، چاپ اول، | #اصلاح عربانی، ابراهیم، تهران، کتاب گیلان، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، چاپ اول، 1374ش. | ||
# انوشه، حسن، فرهنگ زندگى‌نامه‌ها، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369ش. | # انوشه، حسن، فرهنگ زندگى‌نامه‌ها، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369ش. | ||
#[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1306401 برغرن، ج، ل، الشکل القطاع، نشریه تاریخ العلوم العربیه، ج5، ش 1 و 2، ایار و تشرین 1981م]. | #[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1306401 برغرن، ج، ل، الشکل القطاع، نشریه تاریخ العلوم العربیه، ج5، ش 1 و 2، ایار و تشرین 1981م]. | ||