۱۵٬۴۸۹
ویرایش
رسائل متفرقة في الهیئة: تفاوت میان نسخه‌ها
←رسالة فی الشکل القطاع
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''رسائل متفرقة في الهیئة'''، مقالات گروهی از نویسندگان پیش از ابوريحان محمد بن احمد بيرونى (362- 440ق) و همعصران اوست. این کتاب مشتمل بر یازده رساله است که فؤاد سزگین در موضوع ریاضیات و ستاره‌شناسی (فلک) عرضه کرده است. | '''رسائل متفرقة في الهیئة'''، مقالات گروهی از نویسندگان پیش از [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|ابوريحان محمد بن احمد بيرونى]] (362- 440ق) و همعصران اوست. این کتاب مشتمل بر یازده رساله است که [[سزگین، فؤاد|فؤاد سزگین]] در موضوع ریاضیات و ستاره‌شناسی (فلک) عرضه کرده است. | ||
==استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم== | ==استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم== | ||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
==فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها== | ==فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها== | ||
'''فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها'''، اثر ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزي (م 310ق) منجم و رياضى‌دان است. نام این رساله به صورت مختصر | '''فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها'''، اثر ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزي (م 310ق) منجم و رياضى‌دان است. نام این رساله به صورت مختصر «تخطیط الساعات» نیریزی نیز ذکر شده است.<ref>مشار، خان‌بابا، ص 175</ref> | ||
نویسنده در این نوشتار مختصر پیرامون چگونگی ساختن | نویسنده در این نوشتار مختصر پیرامون چگونگی ساختن ساعتهای آفتابی سخن گفته است.<ref>متن کتاب، تخطیط الساعات الزمانیة، ص 2- 5</ref> | ||
==مقالة في استخراج تاریخ الیهود== | ==مقالة في استخراج تاریخ الیهود== | ||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
مقاله ابن بامشاذ، پس از رساله خوارزمى و نيز بخشى از آثار الباقيه ابوريحان بيرونى درباره گاهشمارى يهود، كهن‌ترين پژوهش موجود دانشمندان دوره اسلامى درباره اين موضوع به شمار مى‌رود. | مقاله ابن بامشاذ، پس از رساله خوارزمى و نيز بخشى از آثار الباقيه ابوريحان بيرونى درباره گاهشمارى يهود، كهن‌ترين پژوهش موجود دانشمندان دوره اسلامى درباره اين موضوع به شمار مى‌رود. | ||
در این مقاله از تفاوت ميان مبدأ گاهشمارى يهود با گاهشماري‌هاى ديگر از جمله سنه اسكندر؛ سالهاى كبيسه شمسى- قمرى؛ شناخت عيد فسح؛ روزهاى باقى‌مانده از هر ماه قمرى و سريانى؛ شناخت نخستين روز ماههاى بنى اسرائيل و نيز تشخيص تامّه، معتدله يا ناقصه بودن و نيز كبيسه يا عادى بودن سال سخن به میان آمده است<ref>سمیعی، احمد، ص213</ref> | در این مقاله از تفاوت ميان مبدأ گاهشمارى يهود با گاهشماري‌هاى ديگر از جمله سنه اسكندر؛ سالهاى كبيسه شمسى- قمرى؛ شناخت عيد فسح؛ روزهاى باقى‌مانده از هر ماه قمرى و سريانى؛ شناخت نخستين روز ماههاى بنى اسرائيل و نيز تشخيص تامّه، معتدله يا ناقصه بودن و نيز كبيسه يا عادى بودن سال سخن به میان آمده است.<ref>سمیعی، احمد، ص213</ref> | ||
==مقالة فی استخراج الساعات== | ==مقالة فی استخراج الساعات== | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
مؤلف، اين اثر بسیار کوتاه را در پاسخ كسى كه نامش را ياد نكرده (لابد از اهالی قاین) نوشته است. باتوجه به اينكه اين پرسش با وقت اداى نماز صبح رابطه مستقيم دارد، چه‌بسا پرسنده از روحانيان آن شهر بوده است.<ref>رک: همان، ص212</ref> | مؤلف، اين اثر بسیار کوتاه را در پاسخ كسى كه نامش را ياد نكرده (لابد از اهالی قاین) نوشته است. باتوجه به اينكه اين پرسش با وقت اداى نماز صبح رابطه مستقيم دارد، چه‌بسا پرسنده از روحانيان آن شهر بوده است.<ref>رک: همان، ص212</ref> | ||
در اين مقاله روش محاسبه زمان بين طلوع فجر و طلوع آفتاب و نيز زمان بين غروب آفتاب و غروب شفق در شهر قاين بيان شده است. ابوريحان در بحث‌هاى رياضى خود از اين مقاله بهره برده است<ref>زمانى قمشه‌اى، على، ج3، ص141</ref> | در اين مقاله روش محاسبه زمان بين طلوع فجر و طلوع آفتاب و نيز زمان بين غروب آفتاب و غروب شفق در شهر قاين بيان شده است. ابوريحان در بحث‌هاى رياضى خود از اين مقاله بهره برده است.<ref>زمانى قمشه‌اى، على، ج3، ص141</ref> | ||
==رسالة اقامة البرهان علی الدائرة== | ==رسالة اقامة البرهان علی الدائرة== | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۶: | ||
«رسالة في إقامة البرهان على الدّائر من الفلك من قوس النّهار و ارتفاع نصف النّهار و ارتفاع الوقت»، <ref>بوسنینه، منجی، ج4، ص204</ref> و «رسالة في إقامة البرهان على الدوائر من الفلك»<ref>خان، احمد، ص382</ref> آمده است. | «رسالة في إقامة البرهان على الدّائر من الفلك من قوس النّهار و ارتفاع نصف النّهار و ارتفاع الوقت»، <ref>بوسنینه، منجی، ج4، ص204</ref> و «رسالة في إقامة البرهان على الدوائر من الفلك»<ref>خان، احمد، ص382</ref> آمده است. | ||
نویسنده این اثر به درخواست أبوعلي أحمد بن علي بن السّكر به نگارش درآورده است<ref> بوسنینه، منجی، ج4، ص204</ref> | نویسنده این اثر به درخواست أبوعلي أحمد بن علي بن السّكر به نگارش درآورده است.<ref> بوسنینه، منجی، ج4، ص204</ref> | ||
رساله یاد شده نمایانگر اساس دانش علم نجوم کهن است که به موضوع شناختن وقت از طریق ارتفاع خورشید و با اقامه دلیل پرداخته است<ref>رک: همان</ref> | رساله یاد شده نمایانگر اساس دانش علم نجوم کهن است که به موضوع شناختن وقت از طریق ارتفاع خورشید و با اقامه دلیل پرداخته است.<ref>رک: همان</ref> | ||
==رسالة فی مساحة المجسم المکافی== | ==رسالة فی مساحة المجسم المکافی== | ||
'''رسالة فی مساحة المجسم المکافی'''، نوشته ابوسهل ويجن ابن رستم قوهي(کوهی)(م.حدود 390ق)، منجم، و عالم به علم هيئت، هندسه، ریاضیات و صنعت آلات رصد است. این کتاب در برخی از منابع با عنوان | '''رسالة فی مساحة المجسم المکافی'''، نوشته ابوسهل ويجن ابن رستم قوهي(کوهی)(م.حدود 390ق)، منجم، و عالم به علم هيئت، هندسه، ریاضیات و صنعت آلات رصد است. این کتاب در برخی از منابع با عنوان «استخراج مساحة المجسم المكافي» ذکر شده است.<ref> الزرکلی، خیر الدین، ج8، ص127</ref> | ||
نویسنده در این رساله که به اندازه‌گيرى جسم سهمي‌گون اختصاص یافته، راه‌حلى ارائه كرده كه تا اندازه‌اى واضحتر و ساده‌تر از راه‌حل ارشميدس است<ref>گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | نویسنده در این رساله که به اندازه‌گيرى جسم سهمي‌گون اختصاص یافته، راه‌حلى ارائه كرده كه تا اندازه‌اى واضحتر و ساده‌تر از راه‌حل ارشميدس است.<ref>گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | ||
وی گفته است كه با رساله ثابت بن قره در اين موضوع آشنا بوده،<ref>رک: همان؛ مساحة المجسم المکافی، ص4</ref> و با سه قضيه روشى بسيار كوتاهتر و زيباتر را نشان داده است. ابن هيثم، که به محاسبه جسم سهمیگون حادث از چرخش سهمی حول خطی عمود بر محور آن پرداخته، از نوشته كوهى الهام گرفته و با اينكه كار او را ناقص مى‌دانست، اما تحت‌تأثير روند فكرى او قرار گرفته است<ref>رک: گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | وی گفته است كه با رساله ثابت بن قره در اين موضوع آشنا بوده،<ref>رک: همان؛ مساحة المجسم المکافی، ص4</ref> و با سه قضيه روشى بسيار كوتاهتر و زيباتر را نشان داده است. ابن هيثم، که به محاسبه جسم سهمیگون حادث از چرخش سهمی حول خطی عمود بر محور آن پرداخته، از نوشته كوهى الهام گرفته و با اينكه كار او را ناقص مى‌دانست، اما تحت‌تأثير روند فكرى او قرار گرفته است.<ref>رک: گیلیسپی، چالرز کولسون، ص197</ref> | ||
==کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب== | ==کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب== | ||
'''کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب'''، نوشته احمد بن محمد صنعانی(م 380/379ق) است که آن را به نام عضدالدوله دیلمی(338- 372 ق) نوشته است. مباحث این اثر که در دوازده فصل تنظیم شده است و درباره نوعى از تسطيح كره كه آن را طريقه مخروطى مقابل استوانى مى‌توان گفت و از قديم در ساختن اسطرلاب معمول بوده است، به نگارش درآمده است<ref>زمانى قمشه‌اى، على، ج3، ص245- 246</ref> | '''کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب'''، نوشته احمد بن محمد صنعانی(م 380/379ق) است که آن را به نام عضدالدوله دیلمی(338- 372 ق) نوشته است. مباحث این اثر که در دوازده فصل تنظیم شده است و درباره نوعى از تسطيح كره كه آن را طريقه مخروطى مقابل استوانى مى‌توان گفت و از قديم در ساختن اسطرلاب معمول بوده است، به نگارش درآمده است.<ref>زمانى قمشه‌اى، على، ج3، ص245- 246</ref> | ||
ابوریحان بیرونی به کیفیت تسطیح کره توسط صغانی در این کتاب اشاره کرده و ستوده است.<ref> بیرونی، ابوریحان، ص452</ref> | ابوریحان بیرونی به کیفیت تسطیح کره توسط صغانی در این کتاب اشاره کرده و ستوده است.<ref> بیرونی، ابوریحان، ص452</ref> | ||
==رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة== | ==رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة== | ||
'''رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة'''، نوشته نصرالله بن عبدالله(متوفای قرن 4ق) از عالمان ریاضیات و هندسه است. نویسنده با نگارش این رساله هندسی خواسته است تا مطالب كتاب قبلى خود را که در این موضوع بوده و براى كتابخانه الملك المنصور (احتمالا مقصود عضد الدوله ديلمى است) تأليف كرده بوده به زبان ساده بیان نماید. | '''رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة'''، نوشته نصرالله بن عبدالله(متوفای قرن 4ق) از عالمان ریاضیات و هندسه است. نویسنده با نگارش این رساله هندسی خواسته است تا مطالب كتاب قبلى خود را که در این موضوع بوده و براى كتابخانه الملك المنصور (احتمالا مقصود عضد الدوله ديلمى است) تأليف كرده بوده به زبان ساده بیان نماید. کتاب یاد شده، مختصر بوده و شامل فقط دو قضيه بوده است: يكى آنكه دايره سبب تمامى شكلهاست؛ ديگرى آنكه همه اشكال در دايره موجود است. از اشارات و شواهدی که در چند موضع کتاب پيداست كه «إنّ الأشكال كلّها من الدائره» نام رساله قبلى مؤلف است و در آثار جديد، از جمله در نسخه چاپى، به غلط عنوان رساله جديد شمرده شده است. | ||
در چندجا، از اظهارنظرهاى هندسه‌دانان درباره كتاب قبلى خود و اشكالهايى كه كرده‌اند ياد شده و به نظر مى‌رسد كه مقصود اصلى نویسنده از نگارش اين كتاب پاسخ به اين اشكالها بوده است. نویسنده در اين كتاب كوشيده است رابطه‌اى ميان انواع مثلث و چندضلعي‌هاى منتظم و غيرمنتظم از يك سو و دايره از سوى ديگر بيابد. مؤلف خود تأكيد كرده كه در اين كتاب تنها به ذكر پنج قضيه ( | در چندجا، از اظهارنظرهاى هندسه‌دانان درباره كتاب قبلى خود و اشكالهايى كه كرده‌اند ياد شده و به نظر مى‌رسد كه مقصود اصلى نویسنده از نگارش اين كتاب پاسخ به اين اشكالها بوده است. نویسنده در اين كتاب كوشيده است رابطه‌اى ميان انواع مثلث و چندضلعي‌هاى منتظم و غيرمنتظم از يك سو و دايره از سوى ديگر بيابد. مؤلف خود تأكيد كرده كه در اين كتاب تنها به ذكر پنج قضيه (به‌‌عنوان‌مثال) بسنده كرده است.<ref> رک: سمیعی، احمد، ص324</ref> | ||
==رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة== | ==رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة== | ||
| خط ۹۷: | خط ۹۷: | ||
نویسنده این اثر مختصر را به درخواست یکی از دوستان خود پیرامون سؤالی در خصوص شکل قطاع موجود در کتاب مجسطی بطلمیوس به نگارش درآورده است.<ref>متن کتاب، رسالة فی الشکل القطاع، ص3</ref> این اثر به قطاع مخروط و تقاطع آنها با دايره‌ها اختصاص دارد.<ref>زمانی قمشه‌ای، علی، ج3، ص186؛ نعمه، عبد الله، فلاسفه شيعه، متن، ص331</ref> | نویسنده این اثر مختصر را به درخواست یکی از دوستان خود پیرامون سؤالی در خصوص شکل قطاع موجود در کتاب مجسطی بطلمیوس به نگارش درآورده است.<ref>متن کتاب، رسالة فی الشکل القطاع، ص3</ref> این اثر به قطاع مخروط و تقاطع آنها با دايره‌ها اختصاص دارد.<ref>زمانی قمشه‌ای، علی، ج3، ص186؛ نعمه، عبد الله، فلاسفه شيعه، متن، ص331</ref> | ||
در حقیت نویسنده شرحی را بر طریقه بطلمیوس در موضوع یاد شده به نگارش درآورده است. وی برهان خود را براساس دو فرضیه‌ای که بطلمیوس از آنها استعانت جسته سامان داده است. نوآوری این رساله در حقیقت شرح تفصیلی روش بطلمیوس در خصوص هریک از دوازده نظریه قطاع کروی است<ref>برغرن، ج، ل، ص120</ref> | در حقیت نویسنده شرحی را بر طریقه بطلمیوس در موضوع یاد شده به نگارش درآورده است. وی برهان خود را براساس دو فرضیه‌ای که بطلمیوس از آنها استعانت جسته سامان داده است. نوآوری این رساله در حقیقت شرح تفصیلی روش بطلمیوس در خصوص هریک از دوازده نظریه قطاع کروی است.<ref>برغرن، ج، ل، ص120</ref> | ||
در پایان این رساله، مطالبی تحت عنوان الشکل المتسع آمده است که در حقیقت تعلیقاتی بر رساله یاد شده و بدون ذکر نویسنده آن است<ref>رسالة فی الشکل القطاع، ص 22-24</ref> | در پایان این رساله، مطالبی تحت عنوان الشکل المتسع آمده است که در حقیقت تعلیقاتی بر رساله یاد شده و بدون ذکر نویسنده آن است.<ref>رسالة فی الشکل القطاع، ص 22-24</ref> | ||
==رسالة فی الابعاد و الاجرام== | ==رسالة فی الابعاد و الاجرام== | ||
'''رسالة فی الابعاد و الاجرام'''، نوشته ابوالحسن کوشیار بن لبان یا لیان جیلی(کيا ابوالحسن گوشيار گيلانى )(حدود 330- حدود 405ق) رياضيدان و اخترشناس برجسته و نامدار ايرانی است. | '''رسالة فی الابعاد و الاجرام'''، نوشته ابوالحسن کوشیار بن لبان یا لیان جیلی (کيا ابوالحسن گوشيار گيلانى )(حدود 330- حدود 405ق) رياضيدان و اخترشناس برجسته و نامدار ايرانی است. | ||
نویسنده در این رساله نجومى کوتاه، ابعاد زمين و ماه و خورشيد و ستارگان و سيارات و فاصله آنها از زمين را بر اساس مشاهده و محاسبه بيان كرده و روش كار خود را نيز تشريح نموده است<ref> رسالة فی الابعاد و الاجرام ، ص 2؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | نویسنده در این رساله نجومى کوتاه، ابعاد زمين و ماه و خورشيد و ستارگان و سيارات و فاصله آنها از زمين را بر اساس مشاهده و محاسبه بيان كرده و روش كار خود را نيز تشريح نموده است.<ref> رسالة فی الابعاد و الاجرام ، ص 2؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | ||
گفته شده است نویسنده اين اثر را به نام بیرونی تدوین کرده | گفته شده است نویسنده اين اثر را به نام بیرونی تدوین کرده است؛<ref>رسالة فی الابعاد و الاجرام ص 15</ref> لکن برخی به دلایلی از جمله تشابه نام نویسنده این سخن را نادرست دانسته‌اند.<ref> اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | ||
موضوع بخشهاى اين رساله چنين است: اندازه زمين، فاصله ماه از زمين، مقايسه ابعاد خورشيد و ماه و زمين، اندازه طول سايه زمين، نسبت حجم ماه به حجم زمين، نسبت قطر خورشيد به قطر ماه و... . گوشيار در اين اثر قطر كره زمين را بسيار نزديك به مقدار واقعى آن يافته است؛ اما در ساير موارد آنچه يافته است با مقاديرى كه امروزه به دست آمده قابل مقايسه نيست.<ref>رسالة الابعاد و الاجرام ص 15؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | موضوع بخشهاى اين رساله چنين است: اندازه زمين، فاصله ماه از زمين، مقايسه ابعاد خورشيد و ماه و زمين، اندازه طول سايه زمين، نسبت حجم ماه به حجم زمين، نسبت قطر خورشيد به قطر ماه و... . گوشيار در اين اثر قطر كره زمين را بسيار نزديك به مقدار واقعى آن يافته است؛ اما در ساير موارد آنچه يافته است با مقاديرى كه امروزه به دست آمده قابل مقايسه نيست.<ref>رسالة الابعاد و الاجرام ص 15؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، ج2، ص674</ref> | ||
رساله ابعاد و اجرام را گاه به نادرست بخشى از زيج جامع دانسته‌اند؛ ولى مقايسه محتواى اين رساله با بخشى به همين نام كه در زيج جامع وجود دارد، نشان مى‌دهد كه چنين نيست<ref>همان</ref> | رساله ابعاد و اجرام را گاه به نادرست بخشى از زيج جامع دانسته‌اند؛ ولى مقايسه محتواى اين رساله با بخشى به همين نام كه در زيج جامع وجود دارد، نشان مى‌دهد كه چنين نيست.<ref>همان</ref> | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||