رسائل متفرقة في الهیئة

رسائل متفرقة في الهیئة
پدیدآوران	خوارزمی، محمد بن موسی (نويسنده) ن‍ی‍ری‍زی‌، ف‍ض‍ل‌ ب‍ن‌ ح‍ات‍م‌ (نويسنده) قاینی، ابن بامشاذ (نويسنده) ابوالوفای بوزجانی، محمد بن محمد (نويسنده) اب‍وس‍ه‍ل‌ ک‍وه‍ی‌، وی‍ج‍ن‌ ب‍ن‌ رس‍ت‍م‌ (نويسنده) صغانی، ابوحامد احمد بن محمد بن حسین (نويسنده) ابن عبد الله، نصر (نويسنده) ابن بغدادی، حسن بن محمد (نويسنده) س‍ج‍زی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د (نويسنده) ک‍وش‍ی‍ار ب‍ن‌ ل‍ب‍ان‌ (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	الأبعاد و الأجرام ** الشکل القطاع ** المقادیر المشترکة ** مساحة المجسم المکافي
ناشر	جامعة فرانکفورت. معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة
مکان نشر	آلمان - فرانکفورت
سال نشر	1419ق - 1998م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

رسائل متفرقة في الهیئة، مقالات گروهی از نویسندگان پیش از ابوريحان محمد بن احمد بيرونى (362- 440ق) و همعصران اوست. این کتاب مشتمل بر یازده رساله است که فؤاد سزگین در موضوع ریاضیات و ستاره‌شناسی (فلک) عرضه کرده است.

استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم

استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم، نوشته ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی (متوفای بعد 232ق) ریاضی‌دان و ستاره‌شناس بزرگ ایرانی، در گاه‌شماری یهود است.

این رساله به دليل آنكه يكى از قديم‌ترين پژوهش‌هاى موجود درباره تاريخ يهود و كهن‌ترين پژوهش مسلمانان در اين زمينه به شمار مى‌رود، حايز اهميت است‌.

از جمله مطالب اين اثر اهميت توجه به فرايض دينى، ماه‌هاى بنى ‌اسرائيل و شمار روزهاى هر ماه، طول ماه قمرى و سال دوازده و سيزده ماهه (كبيسه) قمرى، شناخت اجتماع و استقبال خورشيد و ماه است.

فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها

فصل في تخطیط الساعات الزمانیة في کل قبة او في قبة تستعمل لها، اثر ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزي (متوفای 310ق) منجم و رياضى‌دان‌ است. نام این رساله به صورت مختصر «تخطیط الساعات» نیریزی نیز ذکر شده است.

نویسنده در این نوشتار مختصر پیرامون چگونگی ساختن ساعت‌های آفتابی سخن گفته است.

مقالة في استخراج تاریخ الیهود

مقالة في استخراج تاریخ الیهود، نوشته ابوالحسن على بن عبد اللّه بن محمد بامشاذ قاينى، منجم و رياضى‌دان سده 4 و احتمالا نيمه اول سده 5ق است. اين مقاله در روزهاى تاريخ يهودى و مقايسه آن با تاريخ اسكندرى است‌.

مقاله ابن بامشاذ، پس از رساله خوارزمى و نيز بخشى از آثار الباقيه ابوريحان بيرونى درباره گاه‌شمارى يهود، كهن‌ترين پژوهش موجود دانشمندان دوره اسلامى درباره اين موضوع به شمار مى‌رود.

در این مقاله از تفاوت ميان مبدأ گاهشمارى يهود با گاهشماري‌هاى ديگر از جمله سنه اسكندر؛ سالهاى كبيسه شمسى- قمرى؛ شناخت عيد فسح؛ روزهاى باقى‌مانده از هر ماه قمرى و سريانى؛ شناخت نخستين روز ماه‌هاى بنى اسرائيل و نيز تشخيص تامّه، معتدله يا ناقصه بودن و نيز كبيسه يا عادى بودن سال سخن به میان آمده است.

مقالة فی استخراج الساعات

مقالة فی استخراج الساعات، یا «استخراج الساعات ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس کل یوم من ایام السنة بمدینة قاین» نوشته ابوالحسن علی بن عبدالله بن محمد بن بامشاذ قاینی، منجم و رياضى‌دان سده 4 و احتمالا نيمه اول سده 5 ق است.

مؤلف، اين اثر بسیار کوتاه را در پاسخ كسى كه نامش را ياد نكرده (لابد از اهالی قاین) نوشته است. باتوجه به اينكه اين پرسش با وقت اداى نماز صبح رابطه مستقيم دارد، چه‌بسا پرسنده از روحانيان آن شهر بوده است.

در اين مقاله روش محاسبه زمان بين طلوع فجر و طلوع آفتاب و نيز زمان بين غروب آفتاب و غروب شفق در شهر قاين بيان شده است. ابوريحان در بحث‌هاى رياضى خود از اين مقاله بهره برده است.

رسالة اقامة البرهان علی الدائرة

رسالة اقامة البرهان علی الدائرة، نوشته ابوالوفاء محمّد بن محمّد بن يحيى بن اسماعيل بن عبّاس بوزجانی (328- 387ق) از دانشمندان ریاضیات، نجوم و هندسه است. از این اثر در منابع کتابشناسی با عناوینی مانند «رسالة أبي الوفا البوزجاني‌ إلى أبي علي، أحمد بن علي بن السكر في إقامة البرهان‌ على الدائر من الفلك من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار، و ارتفاع الوقت».

«رسالة في إقامة البرهان‌ على الدّائر من الفلك من قوس النّهار و ارتفاع نصف النّهار و ارتفاع الوقت»، و «رسالة في إقامة البرهان‌ على الدوائر من الفلك» آمده است.

نویسنده این اثر به درخواست أبوعلي أحمد بن علي بن السّكر به نگارش درآورده است.

رساله یاد شده نمایانگر اساس دانش علم نجوم کهن است که به موضوع شناختن وقت از طریق ارتفاع خورشید و با اقامه دلیل پرداخته است.

رسالة فی مساحة المجسم المکافی

رسالة فی مساحة المجسم المکافی، نوشته ابوسهل ويجن ابن رستم قوهي(کوهی)(متوفای حدود 390ق)، منجم، و عالم به علم هيئت، هندسه، ریاضیات و صنعت آلات رصد است. این کتاب در برخی از منابع با عنوان «استخراج مساحة المجسم المكافي‌» ذکر شده است.

نویسنده در این رساله که به اندازه‌گيرى جسم سهمي‌گون اختصاص یافته، راه‌حلى ارائه كرده كه تا اندازه‌اى واضحتر و ساده‌تر از راه‌حل ارشميدس است.

وی گفته است كه با رساله ثابت بن قره در اين موضوع آشنا بوده، و با سه قضيه روشى بسيار كوتاهتر و زيباتر را نشان داده است. ابن هيثم، که به محاسبه جسم سهمیگون حادث از چرخش سهمی حول خطی عمود بر محور آن پرداخته، از نوشته‌ كوهى الهام گرفته و با اين‌كه كار او را ناقص مى‌دانست، اما تحت‌تأثير روند فكرى او قرار گرفته است.

کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب

کتاب فی کیفیة تسطیح الکرة علی شکل [سطح] الاسطرلاب، نوشته احمد بن محمد صنعانی(متوفای 380/379ق) است که آن را به نام عضدالدوله دیلمی(338- 372 ق) نوشته است. مباحث این اثر که در دوازده فصل تنظیم شده است و درباره نوعى از تسطيح كره كه آن را طريقه مخروطى مقابل استوانى مى‌توان گفت و از قديم در ساختن اسطرلاب معمول بوده است،‌ به نگارش درآمده است.

ابوریحان بیرونی به کیفیت تسطیح کره توسط صغانی در این کتاب اشاره کرده و ستوده است.

رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة

رسالة فی ان الاشکال کلها من الدائرة، نوشته نصرالله بن عبدالله(متوفای قرن 4ق) از عالمان ریاضیات و هندسه است. نویسنده با نگارش این رساله هندسی خواسته است تا مطالب كتاب قبلى خود را که در این موضوع بوده و براى كتابخانه الملك المنصور (احتمالا مقصود عضد الدوله ديلمى است) تأليف كرده بوده به زبان ساده بیان نماید. کتاب یاد شده، مختصر بوده و شامل فقط دو قضيه بوده است: يكى آنكه دايره سبب تمامى شكلهاست؛ ديگرى آنكه همه اشكال در دايره موجود است. از اشارات و شواهدی که در چند موضع کتاب پيداست كه «إنّ الأشكال كلّها من الدائره» نام رساله قبلى مؤلف است و در آثار جديد، از جمله در نسخه چاپى، به غلط عنوان رساله جديد شمرده شده است.

در چندجا، از اظهارنظرهاى هندسه‌دانان درباره كتاب قبلى خود و اشكالهايى كه كرده‌اند ياد شده و به نظر مى‌رسد كه مقصود اصلى نویسنده از نگارش اين كتاب پاسخ به اين اشكالها بوده است. نویسنده در اين كتاب كوشيده است رابطه‌اى ميان انواع مثلث و چندضلعي‌هاى منتظم و غيرمنتظم از يك سو و دايره از سوى ديگر بيابد. مؤلف خود تأكيد كرده كه در اين كتاب تنها به ذكر پنج قضيه (به‌‌عنوان‌مثال) بسنده كرده است.

رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة

رسالة فی المقادیر المشترکة و المتباینة، نوشته ابوعبدالله حسن بن محمد بن حمله معروف به ابن بغدادی(متوفای قرن 5ق) ریاضی‌دان است. رساله یاد شده در موضوع ریاضیات است.

نویسنده این رساله را در پاسخ به كسى كه از او درباره مقادير متباين و تفاوت ميان مقادير گويا و گنگ پرسيده بود، نگاشته است. این اثر در واقع شرحى بر مقاله دهم كتاب اصول اقليدس استكه بسيارى از قضاياى پيچيده آن، به زبان جبرى، معادل با گويا كردن اعداد گنگ است‌.

رسالة فی الشکل القطاع

رسالة فی الشکل القطاع، نوشته ابوسعید، احمد بن محمد بن عبد الجلیل سجزی(متوفای 330- 415ق) از عالمان نجوم، هندسه و ریاضیات است. این اثر در هندسه به نگارش درآمده است.

نویسنده این اثر مختصر را به درخواست یکی از دوستان خود پیرامون سؤالی در خصوص شکل قطاع موجود در کتاب مجسطی بطلمیوس به نگارش درآورده است. این اثر به قطاع مخروط و تقاطع آنها با دايره‌ها اختصاص دارد.

در حقیت نویسنده شرحی را بر طریقه بطلمیوس در موضوع یاد شده به نگارش درآورده است. وی برهان خود را براساس دو فرضیه‌ای که بطلمیوس از آنها استعانت جسته سامان داده است. نوآوری این رساله در حقیقت شرح تفصیلی روش بطلمیوس در خصوص هریک از دوازده نظریه قطاع کروی است.

در پایان این رساله، مطالبی تحت عنوان الشکل المتسع آمده است که در حقیقت تعلیقاتی بر رساله یاد شده و بدون ذکر نویسنده آن است.

رسالة فی الابعاد و الاجرام

رسالة فی الابعاد و الاجرام، نوشته ابوالحسن کوشیار بن لبان یا لیان جیلی (کيا ابوالحسن گوشيار گيلانى)(حدود 330- حدود 405ق) رياضيدان و اخترشناس برجسته و نامدار ايرانی است‌.

نویسنده در این رساله‌ نجومى‌ کوتاه، ابعاد زمين و ماه و خورشيد و ستارگان و سيارات و فاصله آنها از زمين را بر اساس مشاهده و محاسبه بيان كرده و روش كار خود را نيز تشريح نموده است.

گفته شده است نویسنده اين اثر را به نام بیرونی تدوین کرده است؛ لکن برخی به دلایلی از جمله تشابه نام نویسنده این سخن را نادرست دانسته‌اند.

موضوع بخش‌هاى اين رساله چنين است: اندازه زمين، فاصله ماه از زمين، مقايسه ابعاد خورشيد و ماه و زمين، اندازه طول سايه زمين، نسبت حجم ماه به حجم زمين، نسبت قطر خورشيد به قطر ماه و... . گوشيار در اين اثر قطر كره زمين را بسيار نزديك به مقدار واقعى آن يافته است؛ اما در ساير موارد آنچه يافته است با مقاديرى كه امروزه به دست آمده قابل مقايسه نيست‌.

رساله ابعاد و اجرام را گاه به نادرست بخشى از زيج جامع دانسته‌اند؛ ولى مقايسه محتواى اين رساله با بخشى به همين نام كه در زيج جامع وجود دارد، نشان مى‌دهد كه چنين نيست.

منابع مقاله

1. متن کتاب، «تخطیط الساعات الزمانیة» و «رسالة فی الشکل القطاع».
2. اصلاح عربانی، ابراهیم، تهران، کتاب گیلان، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، چاپ اول، 1374ش.
3. انوشه، حسن، فرهنگ زندگى‌نامه‌ها، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369ش.
4. برغرن، ج، ل، الشکل القطاع، نشریه تاریخ العلوم العربیه، ج5، ش 1 و 2، ایار و تشرین 1981م.
5. بوسنينه، منجى، موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمين‌، تونس، امعة الدول العربية، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، چاپ اول، 1425ق.
6. بیرونی، ابو ریحان، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق پرویز ازکایی، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، چاپ اول، 1380ش.
7. خان، احمد، معجم المطبوعات العربية في شبه القارة الهندية الباكستانية منذ دخول المطبعة إليها حتى عام 1980م‌، ریاض، مكتبة الملك فهد الوطنية، چاپ اول، 1421ق.
8. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
9. زمانى قمشه‌اى، على، هيئت و نجوم اسلامى، قم، مؤسسهامام صادق عليه‌السلام، چاپ اول، 1387ش.
10. سمیعی، احمد، فرهنگ آثار ايرانى - اسلامى، تهران، سروش، چاپ اول، 1385ش.
11. گیلیسپی، چالرز کولسون، زندگينامه علمى دانشمندان اسلامى، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.1387ش.
12. صالحيه، محمد عيسى، المعجم الشامل للتراث العربي المطبوع. قاهره، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، معهد المخطوطات العربية، چاپ اول،1992م.
13. نعمه، عبد الله، فلاسفه شيعه، ترجمه جعفر غضبان، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1367ش.
14. مشار، خان بابا، فهرست كتابهاى چاپى عربى‌، بی نا، بی جا، چاپ اول، 1344ق.