الظرائف و اللطائف و اليواقيت في بعض المواقيت: تفاوت میان نسخه‌ها

این کتاب، کشکولی از ستایش‌ها و ملامت‌ها در موضوعات مختلف است. مؤلف با استفاده از قرآن، حدیث نبوی، شعر، نثر، ضرب‌المثل، اقوال حکما، فلاسفه و مجربین مطالب کتاب را گردآوری کرده است.<ref>ر.ک: مقدمه تحقیق، ص9 و 30</ref>.

در واقع این کتاب نتیجه دو کتاب مفقود [[ثعالبی، عبدالملک بن محمد|ثعالبی]] به نام «الظرائف و اللطائف» و کتاب «اليواقيت في بعض المواقيت» است. ابونصر مقدسی این دو کتاب را در یک جلد گردآوری کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص30</ref>.

لازم به ذکر است که تمام مطالب کتاب متعلق به [[ثعالبی، عبدالملک بن محمد|ثعالبی]] نیست، بلکه برخی از مطالب آن توسط [[مقدسي، احمد بن عبدالرزاق|ابونصر مقدسی]] افزوده شده است.<ref>ر.ک: همان، ص23</ref>.

[[ثعالبی، عبدالملک بن محمد|ثعالبی]] در تألیف این کتاب به منابعی همچون اقوال [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] و نیز کتب ادبی چون «عيون الأخیار»، «[[الأغاني]]»، «[[الفاضل]]» و نیز کتاب دعبل و کتاب رهن العيون مراجعه کرده و از آنها بهره برده است <ref>ر.ک: همان، ص33</ref>.

سپس روایتی را از [[امام على(ع)|امام علی(ع)]] آورده که ایشان فرمودند: دنیا سراى راستى است براى کسى که با آن روراست باشد و سراى ایمنى (از عذاب الهى) است براى کسى که آن را درست فهم کند و سراى توانگرى است براى کسى که از آن توشه بردارد؛ سجده‌گاه دوستان خدا و فرودگاه وحی او و مصلای فرشتگان او و تجارتخانه دوستان اوست که در آن، رحمت و فضل الهى را به دست آورده و سودشان بهشت خواهد بود. پس کیست که دنیا را نکوهش مى‌کند؟ درحالى‌که دنیا مردم را به دورى خود آگاه ساخت و به جدایى خویش ندا در داد و خبر فناپذیرى و مرگ خود و اهلش را به آنان داد..<ref>ر.ک: متن کتاب، ص55</ref>.

در ادامه ایشان می‌گوید: این نیکوترین گفتاری است که در ستایش دنیا نقل شده است.<ref>ر.ک: همان</ref>.

سرآغاز این باب سخنی است از [[امام على(ع)|امام علی(ع)]] که نویسنده با تعبیر «قال بعض الحكماء» از آن یاد کرده است؛ سخنی با این مضمون: دنیا بسیار فریبنده و نیرنگ‌باز است؛ اگر تو بر سر پیمانت با او ‌بمانی، او نمی‌ماند<ref>ر.ک: همان، ص59</ref>.

دومین موضوع، درباره مدح و ذم دهر و روزگار است. ایشان درباره مدح و ذم آن نیز طبق روشی که در تمام ابواب پیش گرفته، در دو باب، اقوال بزرگان، حکما، شاعران و... را ذکر کرده است؛ مثلاًدر باب مدح آن می‌نویسد: از بعضی از حکما نقل شده است که روزگار ناصح‌ترین آموزگار است.<ref>ر.ک: همان، ص64</ref>.  

شاعر نیز در این موضوع گفته است: به جان خودم سوگند که زمانه و دگرگونی آن، نصیحت خود را تقدیم کرد و شگفتا که او ناصحی نامهربان است.<ref>ر.ک: همان</ref>.

درباره ذم دهر آمده است که: «روزگار، سراسر شر است؛ اگر ساعتی تو را بخنداند، یک سال می‌گریاند»<ref>ر.ک: همان، ص67</ref>.

لازم به ذکر است که معنای مدح و ذم آن نیست که آنچه ستایش می‌شود، ممدوح ذاتی و آنچه نکوهش می‌گردد، مذموم ذاتی است، بلکه اینها فقط اقوال مردمانی است که در شرایطی معین و تحت تأثیر آن شرایط چیزی را مدح کرده‌اند که واقعا مذموم است یا چیزی را مذمت نموده‌اند که واقعا ممدوح می‌باشد؛ لذا در این کتاب ابوابی را با عنوان ذم عقل، ذم علم، ذم مال، مدح بخل و مدح کینه‌توزی می‌یابی که نه اینها ذاتا ممدوحند و نه آنها ذاتا مذموم<ref>ر.ک: مقدمه ص28</ref>.

از ویژگی‌های کتاب این است که برخی از مطالب آن، از جمله اشعار نابی است که اصل آنها مفقود است و نیز کتاب معجمی است از تجارب و نصایح پیشینیان که به دست ما رسیده است.<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>.

چنان‌که گذشت این کتاب از دو کتاب «الظرائف و اللطائف» و «اليواقيت في بعض المواقيت» تشکیل شده است و نسخی چند برای هر دو کتاب به‌طور جداگانه در کتابخانه‌های متعدد وجود دارد. محقق، کتابی را که متشکل از این دو کتاب باشد، در دو نسخه در کتابخانه دارالکتب مصر دیده است و آن را از منابع تحقیق خود قرار داده است.<ref>ر.ک: همان، ص34</ref>. ایشان این دو نسخه را با نسخه کتابخانه عامره که با رمز «م» در پاورقی‌های کتاب مشخص شده، مقابله کرده است و آن دو نسخه را با رمز «أ» و «ب» مشخص نموده است.<ref>ر.ک: همان، ص37</ref>.

از اشکالات وارد بر نسخ قدیمی این است که این نسخه‌ها دارای تحریف و تصحیف، به‌همراه اضافاتی است که از طرف مؤلف نبوده، بلکه ناسخان و دیگران به کتاب افزوده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص34 و 35</ref>.

محقق، آدرس آیات، احادیث، اقوال علما و اشعار و نیز تراجم اعلام متن و توضیح الفاظ غریب و مبهم را در پاورقی‌ها آورده است.<ref>ر.ک: همان، ص37</ref>.