پژوهشی در نگاره‌های مجمع‌التواریخ حافظ ابرو و جامعالتواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی
پژوهشی در نگاره‌های مجمع‌التواریخ حافظ ابرو و جامعالتواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی نگارش و پژوهش از محمدرضا غیاثیان، در این کتاب، ضمن بررسی تاریخچۀ مهاجرت‌های نسخۀ «جامع التواریخ» رشیدی از ربع رشیدی تا توپقاپی، نگاره‌های آن تحلیل شده است. این نسخه اهمیت زیادی در تاریخ نقاشی ایران دارد که بسیاری از نگاره‌های آن منبع الهام هنرمندان متأخر بوده است.
| پژوهشی در نگاره‌های مجمع‌التواریخ حافظ ابرو و جامعالتواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | غیاثیان، محمدرضا (نویسنده) |
| ناشر | میراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1403 |
| شابک | 7ـ286ـ203ـ600ـ978 |
| موضوع | نقا‌شی‌ها حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، ؟ ۷۶۳-۸۳۳ ق. مجمع‌التواریخ,نقا‌شی‌ها رشیدالدین فضل‌الله همدانی، ۶۴۸-۷۱۸ ق. جامعالتواریخ,متون قدیم نقاشی ایران,متون قدیم مینیا‌تورها‌ی ایرانی,نسخه خطی مجمع التواریخ,نسخه خطی جامعالتواریخ |
| کد کنگره | ND3399.Gh9P41403 |
ساختار
کتاب در چهار فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
اگرچه تاریخ‌نگاری در ایران پیشینه‌ای کهن داشته است، در دورۀ ایلخانی شکوفاتر شد و نه به عربی، بلکه به فارسی نگاشته شد و محدوده‌ای وسیع‌تر یعنی تاریخ جهان را دربر گرفت. اهمیت‌بخشی به تاریخ‌نگاری نه‌تنها به علت ویرانی‌های حملات مغولان، بلکه به دلیل حکمرانی غیرمسلمانان بر ایران پس از شش قرن لازم بود. یکی از تأثیرگذارترین مورخان دورۀ ایلخانی، رشیدالدین فضل‌الله همدانی است که با تألیف کتب تاریخی و مذهبی، گامی در جهت مشروعیت‌بخشی به حکومت ایلخانان برداشت.
نسخه‌ای که در این کتاب بررسی می‌شود، کهن‌ترین نسخۀ فارسی «جامع التواریخ» است که در سال 714 قمری در ربع رشیدی کتابت شده است. یک قرن بعد این کتاب به کتابخانۀ شاهرخ ـ پادشاه تیموری ـ راه یافت و چون بخش تاریخ پیش از اسلام آن افتاده بود، شاهرخ به حافظ ابرو ـ مورخ نامدار دربار خویش ـ فرمان تکمیل آن را می‌دهد. حافظ ابرو بخش قبل از اسلام کتاب را با «مجمع التواریخ» جایگزین کرده و به دست خود آن را می‌نویسد. بنابراین قسم اول این کتاب، قدیم‌ترین نسخه از جلد اول «مجمع التواریخ» حافظ ابرو است. این نسخه دارای 435 برگ، 142 صفحۀ مصور و شش صفحۀ مذهب است. بخش‌های ایلخانی نسخه با 69 نگاره مصور شده و 47 نگاره نیز در دورۀ تیموری اجرا شده‌اند. 27 صفحه نیز دربردارندۀ طراحی‌هایی از پیکر امپراتوران چین است که آنها نیز محصول دورۀ تیموری هستند. این نسخه مجدداً در کتابخانۀ یکی از امیران صفوی نوسازی شده و پیش از سال 1730 میلادی به استانبول راه یافته و اکنون به شمارۀ خزینه 1653 در کتابخانۀ کاخ توپقاپی نگه‌داری می‌شود.
در این کتاب، ضمن بررسی تاریخچۀ مهاجرت‌های نسخۀ «جامع التواریخ» رشیدی از ربع رشیدی تا توپقاپی، نگاره‌های آن تحلیل شده است. این نسخه اهمیت زیادی در تاریخ نقاشی ایران دارد که بسیاری از نگاره‌های آن منبع الهام هنرمندان متأخر بوده است. افزون بر تأثیرگذاری این نسخه بر نگارگری دربار شاهرخ که در فصل چهارم این کتاب بحث می‌شود، برخی از تصاویر آن الگویی برای کهن‌ترین شاهنامۀ مصور بوده‌اند؛ برای نمونه ترکیب‌بندی نگارۀ «کشته‌شدن شغاد توسط رستم» در شاهنامۀ بزرگ مغولی و یکی از شاهنامه‌های کوچک تکرار شده است.
نسخۀ خزینه 1654 به سه دلیل دارای اهمیت است؛ اول: بدون درنظرگرفتن نگاره‌ها، این خزینه کامل‌ترین نسخۀ «جامع التواریخ» کتابت‌شده در ربع رشیدی است که باقی مانده است. دوم: در میان نسخه‌های کتابت‌شده در ربع رشیدی، برخی بخش‌های کتاب مثل تاریخ افرنج، فقط در این دستنویس باقی مانده که ما را با نوع صفحه‌آرایی منحصربه‌فرد کتاب آشنا می‌کند. مطالب این فصل به پیروی از منابع اروپایی در جداول چهارستونی ارائه شده‌اند که در دو ستون میانی، تصاویر شاهان و پایان و در دو ستون کناری، مختصری از زندگی‌نامۀ آنان آمده است. سوم: شش نسخۀ صفوی و قاجاری شناخته شده‌اند که محتوای یکسانی با این خزینه دارند و به طور مستقیم یا غیرمستقیم از روی آن رونویسی شده‌اند.
فصل اول این کتاب به اوضاع تاریخی دورۀ ایلخانی، زندگی و آثار رشیدالدین، زمینه‌های تألیف جامعالتواریخ، دست‌نویس‌های مصور تولیدشده در ربع رشیدی و تاریخچه‌ای از مهاجرت آنها می‌پردازد. در فصل دوم زندگی و آثار حافظ ابرو، مجمع‌التواریخ و نسخ خطی مصور باقی‌مانده از آن مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سوم بر مطالعۀ نسخه‌شناختی خزینه 1653 و فصل چهارم بر نگاره‌های آن و تطبیق آنها با نقاشی‌های اسیر نسخ متمرکز می‌شود.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات