شرح بر مقامات اربعین یا مبانی سیر و سلوک عرفانی
| شرح بر مقامات اربعین یا مبانی سیر و سلوک عرفانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | دامادی، محمد (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | مبانی سیر و سلوک عرفانی |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1375 ش |
| چاپ | 2 |
| موضوع | آداب طریقت
تصوف عارفان - سرگذشت‌نامه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 289/2 /د2ش4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شرح بر مقامات اربعين يا مبانى سير و سلوك عرفانى اثر دكتر سيد محمد دامادى، شرح و توضيح مقامات چهل‌گانه عرفاست كه به زبان فارسى و در سال 1374ش نوشته شده است.
نویسنده، بدين اميد دست به تأليف اين اثر زده است كه مطالب عرفانى ارزنده آن، خفتگان را بيدار و بيداران را واقف اسرار گرداند و آتش عشق در جان آنان برافروخته و سلسله شوق بجنبانند و عامه خوانندگان را علاوه بر افزايش علم و اطلاع از مبانى تصوف و عرفان، اعتماد و اتكاء بر نيروى معنوى مايه‌ور از ميراث ادبى و ذوقى و عرفانى ايرانيان مسلمان، ارزانى دارد.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از نویسنده در تعريف عرفان و صحت يا رد انتساب كتاب به ابوسعيد ابوالخير آغاز شده است.
همچنان كه از نام كتاب پيداست، نویسنده سعى دارد مقامات معروف و مصطلح اربعين عرفا را بازگو و روشن كند. بنابراین، كتاب بعد از مقدمات، از عرفان و ابعاد آن سخن به ميان آورده و تفاوت عرفان اسلام با عرفان بقيه ملت‌ها را بازگو كرده و در ادامه آن، بحث مقامات را پيش مى‌كشد كه در واقع، شروع بحث عمده كتاب است.
عرفا در سير و سلوك عرفانى، به چهل مقام اعتقاد دارند كه نویسنده در صفحه بيست كتاب از ابوسعيد ابوالخير، چهل مقام را به اجمال بازگو كرده و بعد به تفصيل، از اين مقامات سخن به ميان آورده است.
برخى از اين مقامات عبارت است از: نيت در اقامه، توبه، ارادت، مجاهدت، مراقبت و فصلى را نيز اختصاص داده به كلمه اربعين و اينكه اين كلمه در فرهنگ اسلامى مكرر در منابع مختلف به‌كار رفته است. اگرچه نویسنده چيزى بر مجموع دست آوردهاى عرفانى اضافه نكرده، لكن شرح و توضيح مقامات آن‌هم با زبان فارسى، قهراً مى‌تواند براى كسانى كه در ابتداى كارند مفيد باشد.
گزارش محتوا
در بررسى ابعاد گوناگون عرفان، نویسنده معتقد است با آنكه در كتب لغت عربى، عرفان و معرفت را به معنى علم و دانش تفسير مى‌كنند، اما از نظر فقه اللغه، ما بين اين دو، چندين فرق وجود دارد، از جمله اينكه:
- معرفت را در مورد ادارك امر جزيى و بسيط و علم را در مورد ادراك امر كلى مركب استعمال مى‌كنند.
- معرفت، علم بعد از جهل و يادكرد پس از فراموشى است.
- علم به معنى يقين و از افعال دو مفعولى است اما ماده عرف، يك مفعولى مى‌باشد.
نویسنده معتقد است اينكه بعضى خيال مى‌كنند عارف با صوفى و عرفان با تصوف يكى است، اشتباه مى‌باشد. به اعتقاد وى، درست است كه كم‌كم لفظ عارف و صوفى را به يك معنى گفته‌اند، اما در اصل، تصوف هم يكى از شعب و جلوه‌هاى عرفان محسوب مى‌شود؛ تصوف يك نحله و طريقه سير و سلوك عملى است كه از منبع عرفان سرچشمه گرفته است، اما عرفان، يك مفهوم عام كلى‌ترى بوده كه شامل تصوف و ساير نحله‌ها نيز مى‌شود و به عبارت ديگر، نسبت ما بين تصوف و عرفان، عموم و خصوص من وجه مى‌باشد، به اين معنى كه ممكن است شخص عارف باشد اما صوفى نباشد، چنان‌كه ممكن است شخص به ظاهر داخل طريقه تصوف بوده اما از عرفان بهره نبرده باشد.
در بيان فرق ميان عارف با حكيم، به باور وى، فرق عارف با حكيم در کیفیت استدلال و راه ادراك حقايق است. حكيم با قوه عقل و استدلال منطقى پى به كشف حقايق مى‌برد و عارف از راه رياضت و تهذيب نفس و صفاى باطن به كشف و شهود مى‌رسد.
وى بر اين باور است كه اصطلاح عارف و عرفان، در قرن سوم هجرى معمول بوده است، براى اينكه در كلمات جنيد (متوفى 280ق) اين اصطلاحات آمده و محتمل است كه ريشه اين كلمه، در قرن دوم هجرى پا گرفته باشد و اولين كسى از حكماى اسلامى كه عرفان به معنى مصطلح را داخل حكمت و فلسفه كرده، ابوعلى سينا است كه دو فصل مهم، يعنى نمط نهم و دهم كتاب «اشارات» را به شرح مقامات عارفين و اسرار كرامات و خرق عادات تخصيص داده است.
در ادامه، «مقامات» و «اربعين» از نظر لغت و اصطلاح مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. مقصود نویسنده از مقامات، مفهوم آن در معنى داستانِ مسجع كوتاه يا خطبه، موعظه و روايتى كه در مجمع مردمان و مجلس عام ايراد گرديده و در ادبيات عربى، در كلام بديع‌الزمان همدانى و مقامات حريرى اثر قاسم بن على، آمده است. در زبان فارسى نيز، در «مقامات حميدى» قاضى حميدالدين بلخى به‌كار رفته است و بنابر قول يكى از شارحان مقامات حريرى «مقصود از آن، جمع درر الفاظ و غرر بيان و لغات مشكله و نوادر كلام از منظوم و منثور...» نيست، بلكه مراد او، «مقامات در اصطلاح صوفيان» است.
به اعتقاد وى، مقام در نزد صوفيان، عبارت از ملكه است و ملكه، قدرت بر هر چيزى است هرگاه اراده كند، بى آنكه به فكر نيازمند شود و يا امر بر او دشوار گردد. وى معتقد است كه مقامات در اصطلاح صوفيان، اقامت بنده است در عبادت، از آغاز سلوك، به درجه‌اى كه بدان توسل كرده است. شرط سالك آن است كه از مقامى به مقام ديگر ترقى كند و در تعريف آن آورده‌اند كه مراد از مقام، مرتبه‌اى است از مراتب سلوك كه در تحت قدم سالك آيد و محل استقامت او گردد و زوال نپذيرد.
پيرامون «اربعين»، چنين عنوان گرديده كه چهل، عددى است كه مفهوم صبر و آزمون دشوار (چله‌نشينى) از آن برمى‌خيزد؛ همان‌گونه كه عارف در دوره تربيت خود، ناگزير از تحمل چهل روز گوشه‌نشينى است تا به كمال روحانى برسد. بسيارى از متصوفه گفته‌اند كه چهل سال، خدمت پير را كرده‌اند تا بركت روشنى باطن يافته‌اند. اين عدد، در قرآن و روايات نيز با خصوصيتى كه در تربيت انسان دارد، به هم آميخته است.
در ادامه، مقامات اربعين، توضيح و تشريح شده است. اين مقامات عبارتند از: نيت، انابت، توبه، ارادت، مجاهدت، مراقبت، صبر، ذكر، رضا، مخالفت نفس، موافقت، تسليم، توكل، زهد، عبادت، ورع، اخلاص، صدق، خوف، رجاء، فنا، بقا، علم اليقين، حق اليقين، معرفت، جهد، ولايت، محبت، وجد، قرب، تفكر، وصال، كشف، خدمت، تجريد، تفريد، انبساط، تحقيق، نهايت و تصوف.
در پايان مى‌توان چنين عرضه داشت كه اين اثر كه به هر ورقى از آن، لمعه‌اى از انوار حقايق عرفانى لايح است و در هر صفحه‌اى از آن، دربردارنده آثار علم و عرفان و انوار ذوق و وجدان است. اين محصول پس از سال‌ها تحصيل، مطالعه، بررسى و ژرفكاوى كتاب‌هاى فراوان تألیف شده و متضمن زبده مباحث معنوى و نخبه مطالعات علمى، ادبى، دينى، ذوقى، عرفانى است.
اين اثر، دربردارنده مطالب روح‌نواز متنوع از لطايف آيات قرآنى، ظرايف اخبار نبوى، روايات معنوى، اشعار و ابيات ظريف عرفانى، امثال و حكم آموزنده، عصاره كلام انبيا، اوليا، عرفا، صلحا، نيكان و پاکان است كه با تحمل رنج، مشقت و دقت فراوان، تأليف گرديده است.
وضعيت كتاب
يادداشت‌هاى مربوط به مقدمات، در پايان مقدمات و يادداشت‌هاى متن، در پايان آن آمده است. فهرست مطالب در ابتداى كتاب و ضمائم و مقامات اربعين به زبان انگليسى، ضميمه اصطلاحات عرفانى به زبان انگليسى، فهرست آيات قرآنى، احاديث، اقوال و عبارت عربى، اشعار عربى، اشعار به ترتيب مصراع اول، اشعار به ترتيب مصراع آخر، اعلام، اسامى كتاب‌ها، مكان‌ها و مشخصات برگزيده مراجع كتاب، در انتهاى كتاب آمده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.