الإشارة في علم الکلام

الإشارة في علم الكلام
الإشارة في علم الكلام
پدیدآوران	فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده) محمد، هانیمحمد حامد (محقق و مصحح)
ناشر	الجزيرة المکتبة الأزهرية للتراث
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	2009م.
چاپ	1
شابک	‎977-315-210-3
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP۲۰۵/۲/ف۳الف۵
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf
	v; t; e;

الإشارة في علم الكلام، اثر فخرالدین محمد بن عمر رازی، معروف به فخر رازی (متوفی 606ق)، کتابی است با موضوع کلام اسلامی که با تحقیق هانی محمد حامد محمد، به چاپ رسیده است.

اسامی دیگر کتاب

صفدی نام این اثر را «الإشارات» ذکر کرده و قطفی، از آن، تحت عنوان «تنبيه الإشارة» نام برده است^[۱].

اهمیت کتاب

این اثر مهم، کتابی است مفید در بیان عقاید اهل سنت و جماعت بر مذهب ابوالحسن اشعری.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و مطالب در پنج فن و هر فن، در چندین باب و فصل، ارائه گردیده است.

فخر رازی این کتاب را به‎‌ عنوان مقدمه‎‌ای برای طالبان شناخت علوم کلام و اصول دین نگاشته است.

این کتاب، نشان‌دهنده مرحله مهمی از تفکر امام فخر رازی است؛ زیرا وی آن را در ابتدای زندگی علمی خود تألیف نموده؛ چون تبعیت وی از شیخ ابوالحسن اشعری در آن، کاملا روشن و واضح است؛ مثلا می‌گوید: «الصحيح ما ذهب إليه شيخنا أبوالحسن رضي‌الله‌عنه»^[۲].

گزارش محتوا

مقدمه محقق، از دو باب به شرح زیر، تشکیل شده است:

باب اول که به معرفی مؤلف اختصاص یافته، دارای دو فصل است. در فصل اول، به بحث و بررسی دوران زندگانی فخر رازی، پرداخته شده و به این نکته اشاره شده است که وی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌زیسته است؛ دورانی که به ضعف و انحطاط دولت عباسی معروف بوده و این موضوع، در سه امر زیر، تجلی یافته است:

تعدد ملوک و سلاطین و رقابت‌های سیاسی و نظامی آنها بر سر دستیابی به قدرت و موقعیتی برتر؛
شیوع جنگ‌های صلیبی که از سال 493ق، آغاز شده و نزدیک به 200 سال طول کشید؛
افزایش قدرت و نفوذ خوانین مغول در مرزهای شرقی کشورهای جهان اسلام و حمله آنها به اولین دولت اسلامی در خوارزم در سال 617ق و فتح بغداد در سال 656ق، به دست هلاکوخان^[۳].

در فصل دوم، به شرح حال و زندگی فخر رازی پرداخته شده و در این زمینه، اطلاعاتی پیرامون نام، زمان و نحوه تولد، شیوخ و اساتید، معروف‌ترین شاگردان، آثار و مهم‌ترین تألیفات و تاریخ و نحوه وفات وی، در اختیار خواننده قرار گرفته است^[۴].

در باب دوم، ابتدا تحقیقی پیرامون نام کتاب صورت گرفته و سپس، ضمن توصیف نسخ خطی آن، به اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، اشاره شده است که از جمله آنها، عبارتند از:

التزام به قواعد املای معاصر و دقت در ضبط کلمات و عبارات؛
قرار دادن توضیحات اضافی در داخل پرانتز به‌منظور تسهیل در فهم مطالب متن؛
عدم تصرف در متن اصلی و عناوین مندرج از طرف مؤلف و التزام به آنها؛
اقدام به تصحیح خطاهای نحوی، بدون اشاره به آنها؛
تعلیق مباحث مشکل و دیرفهم و توضیح آنها در پاورقی‌ها؛
توثیق آراء و نظریات مذکور در متن به‌واسطه مراجعه به منابع اصلی؛
ترجمه و شرح حال اعلام، فرق و طوایف مذکور در متن، به‌همراه بیان منابع و مراجع ترجمه؛
ذکر آیات قرآنی به‌همراه اشاره به نام سوره و شماره آیه؛
تخریج احادیث شریف نبوی(ص) از کتب حدیثی معتبر؛ و...^[۵].

مقدمه مؤلف، در چهار فصل به شرح ذیل تنظیم شده است:

در فصل نخست، به تشریح این موضوع پرداخته شده است که علم کلام، اشرف علوم بوده^[۶] و در فصل دوم، این امر تبیین گردیده است که اشتغال به این علم، جایز و حتی در حق برخی، واجب است^[۷]. در فصل سوم، حقیقت نظر و بیان منجر شدن آن به علم^[۸] و در آخرین فصل، کیفیت ترتب علم بر نظر، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است^[۹].

نخستین فن کتاب، پیرامون اثبات ذات خداوند تعالی می‌باشد. مطالب این فن، در سه باب، به شرح ذیل، سامان یافته است: در باب اول، در دو فصل به‌ترتیب ذیل، به موضوع حدوث اجسام، پرداخته شده است: در فصل اول، به اثبات این موضوع پرداخته شده است که برخلاف نظر فلاسفه که معتقدند وجود اجسام، ابتدایی ندارد، همه اجسام ابتدای وجود داشته و عدم آنها، مقدم بر وجودشان بوده است^[۱۰]. در فصل دوم نیز این موضوع، اثبات گردیده که معدوم، شیء، عین و ذات نیست، بلکه نفی محض می‌باشد^[۱۱].

باب دوم، پیرامون اثبات صانع و صفات نفسیه او می‌باشد. مطالب این باب، در دو فصل زیر، پی گرفته شده است:

در فصل نخست، به اثبات صفت وجود پرداخته شده^[۱۲] و در فصل دوم، امکان رؤیت خداوند، مورد بحث، قرار گرفته است^[۱۳].

در باب سوم، در دو فصل، به‌منظور بحث پیرامون صفاتی که برای خداوند تعالی، محال می‌باشد، ابتدا جسمانیت خداوند نفی گردیده^[۱۴] و سپس، استحاله حلول و اتحاد بر باری تعالی، اثبات گردیده است^[۱۵].

فن دوم، پیرامون صفات خداوند تعالی است. این فن، دارای یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه به شرح ذیل است: در مقدمه، به اثبات این موضوع پرداخته شده است که خداوند تعالی، قادر، حی، عالم، مرید، متکلم، سمیع و بصیر است^[۱۶].

باب اول، درباره صفت علم خداوند بوده و پس از اثبات صفت علم برای خداوند، به اقامه دلیل بر عالم بودن او به جمیع معلومات، پرداخته شده است^[۱۷]. باب دوم، به صفت قدرت خداوند تعالی، اختصاص یافته و ضمن اثبات عمومیت قدرت او بر تمام ممکنات^[۱۸]، استحاله موجب بالذات بودن خداوند تعالی، مورد بحث قرار گرفته است^[۱۹]. در باب سوم، از حقیقت اراده^[۲۰] و اراده کائنات سخن رفته^[۲۱] و در سایر ابواب، به موضوعاتی همچون قدم قرآن و حکایت و محکی^[۲۲]، تحسین و تقبیح^[۲۳] و وجوب شکر منعم^[۲۴] پرداخته شده است.

خاتمه، مشتمل بر دو فصل است. در فصل نخست، به اثبات این مطلب پرداخته شده است که خداوند، واحد بوده و شریکی ندارد^[۲۵] و در فصل دوم، مؤلف به این موضوع اشاره نموده است که خداوند صفتی وراء آنچه ذکر گردید، ندارد^[۲۶].

آنچه در سه فن پایانی کتاب، مورد بحث و بررسی قرار گرفته، به‌ترتیب عبارت است از: افعال و اسماء خداوند تعالی^[۲۷]، نبوت و مسائل مربوط به آن، از جمله کیفیت دلالت معجزه بر صدق نبی^[۲۸] و معاد و امور مربوط به آن، از جمله تصحیح معاد جسمانی^[۲۹].

وضعیت کتاب

فهرست منابع مورد استفاده محقق، به‌همراه فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها که توسط محقق و بسیار مفصل و پرمحتوا نوشته شده، علاوه بر ذکر منابع^[۳۰] و ترجمه اعلام مذکور در متن^[۳۱]، به توضیح برخی از واژگان و مفردات^[۳۲] و عبارات و مطالب متن، پرداخته شده است^[۳۳].