ابوالفتوح رازی، حسین بن علی
| نام | ابوالفتوح رازی، حسین بن علی |
|---|---|
| نام‌های دیگر | ابوالفتوح، جمال‌الدین حسین
خزاعی نیشابوری، حسین بن علی رازی، ابوالفتوح |
| نام پدر | على بن محمّد نيشابورى رازى |
| متولد | حدود 470ق |
| محل تولد | شهر ری |
| رحلت | 556 ق |
| اساتید | على بن محمّد نيشابورى رازى
عبدالرحمن خزاعى نيشابورى شيخ عبدالجبار بن مقرى رازى |
| برخی آثار | روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن |
| کد مؤلف | AUTHORCODE05079AUTHORCODE |
جمال‌الدين حسین بن على نيشابورى رازی (حدود۴۷۰-۵۵۲ یا ۵۵۶ق)، معروف به ابوالفتوح رازى خزاعى، از مفسران، محدث، صاحب تفسیر فارسی روض الجنان و روح الجنان، اجدادش از نیشابور کوچیده و در ری ساکن شده بودند. نسبش به قبیله خزاعه می‌رسد. ابوالفتوح از شاگردان زمخشری و از اساتید ابن شهر آشوب و ابن حمزه طوسی بود. او در نیمه دوم قرن ششم درگذشت و بدنش در صحن حمزة بن موسی بن جعفر و در جوار حرم حضرت عبدالعظیم دفن شد.
ولادت
در حدود سال 470 ق.در شهر رى متولد شد.
تحصیلات
وى پس از گذراندن دوران كودكى و نوجوانى، به تحصيل علوم رايج عصر خویش پرداخته و در اثر ذوق و استعداد سرشار و كوشش مداوم، در فراگیرى دانش در اندك زمانى سرآمد دانشمندان عصر خود در علم كلام، فقه، ادب، تفسير و وعظ و خطابه گرديد و به عنوان دانشورى بى بديل مطرح شد.
خاندان فضل و تقوا
سلسله نسب ابوالفتوح رازى به قبيلۀ خزاعه مى‌رسد.در طول تاريخ، این خاندان از برجسته‌ترين دوستان اهل‌بيت عليهم‌السّلام بوده تا آن جايى كه معاویه گفته است: محبّت قبيلۀ بنى خزاعه نسبت به على عليه‌السّلام به حدّى است كه اگر زنانشان فرصت مى‌يافتند، با ما مى‌جنگیدند تا چه رسد به مردان ايشان!
جدّ اعلاى ابوالفتوح، بديل خزاعى است. همچنين فرزند بديل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول‌اللّه صلى‌اللّه‌عليه‌وآله است.و به عنوان معلّم قرآن از طرف پيامبر صلى‌اللّه‌عليه‌وآله در سال چهارم هجرت به منطقۀ نجد اعزام شده بود و در فاجعۀ بئر معونه به شهادت رسيد.
ابوالفتوح در تفسير سورۀ فتح مى‌گوید: «بديل بن ورقاء خزاعى، از پدران ماست.» وى در تفسير آيۀو لا تحسبنّ الّذين قتلوا في سبيل اللّه امواتا با اشاره به شأن نزول آن-كه در مورد شهداى بئر معونه نازل شده است-نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى را در رديف این شهدا نامبرده و تصريح مى‌كند كه: «اين مرد، از پدران ماست.»
همچنين فرزندان ديگر بديل، به نام‌هاى محمّد و عبدالرحمن و عبداللّه در جنگ صفين و در ركاب على عليه‌السّلام در سال 37 ق.به شهادت رسيدند.
جدّ ابوالفتوح، محمّد بن احمد نيشابورى صاحب کتاب «روضة الزهراء» و عموى پدرش، شيخ عبدالرحمن صاحب کتاب سفينة النجاة، از دانشمندان برجستۀ شيعى بوده‌اند.
پسرش، شيخ تاج‌الدين محمّد و خواهر زادۀ وى، فخر‌الدين احمد، نيز از علماى عصر خود به شمار مى‌آمدند.ملاحظه مى‌شود، چهره‌هاى برجستۀ خاندان ابوالفتوح رازى از تاريخ صدر اسلام تا كنون، همانند ستارگان فروزان، در آسمان علم، تقوا و فضيلت پرتو افشانى مى‌كنند.
علاّمه سيّد محسن امین در مورد خاندان ابوالفتوح، مى‌نویسد: «وى (ابوالفتوح) و پسرش تاج‌الدين محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شيخ ابوبكر احمد و عموى بزرگش شيخ عبدالرحمن بن ابى‌بكر، همه از دانشمندان نامدار امامیه مى‌باشند.و خلاصه، این سلسلۀ معروف در میان علماى شيعه، جايگاه ویژه‌اى داشته‌اند و تأليفات پر بار و کتاب‌هاى متعددى را از خود به يادگار گذاشته‌اند.»
قاضى نور اللّه شوشترى نيز در مورد جلالت خاندان ابوالفتوح رازى، مى‌گوید: «او از خاندان جلالت و فضيلت است و از ذريّۀ بديل بن ورقاء خزاعى، كه از ياران خاص پيامبر اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌وآله بوده است.اساسا قبيلۀ خزاعه در طول تاريخ، از شیعیان خالص اهل‌بيت عليهم‌السّلام بوده‌اند.»
اساتيد
شيخ ابوالفتوح رازى با توجه به عشق و علاقه‌اى كه به تحصيل علوم و معارف اسلامى داشته است، برای كسب فضائل علمى، در محضر اساتيد متعددى زانوى ادب زده و بهره‌هاى فراوان برده است.برخى از اساتيد وى عبارتند از:
- على بن محمّد نيشابورى رازى این شخصيت پدر بزرگوار ابوالفتوح رازى است؛ وى داراى تأليفاتى همچون «مسائل المعدوم» و «دقايق الحقايق» مى‌باشد. شيخ على رازى علاوه بر فرزندش، استاد ساير علماى عصر خویش نيز به شمار مى‌آيد.
- عبدالرحمن خزاعى نيشابورى؛ وى عموى بزرگ ابوالفتوح و پديد آورندۀ آثارى همچون «سفينة النجاة»،«الرضویات»،«مختصرات في الزواجر و المواعظ» است.
- شيخ عبدالجبار بن مقرى رازى، معروف به مفيد رازى؛ وى در شهر رى مدرسه‌اى داشت و در سال 455 ق.از استادش شيخ طوسى اجازۀ روايت کتاب «التبيان» را گرفت.
- شيخ ابوعلى حسن بن محمّد طوسى، (فرزند شيخ طوسى)؛وى یکى از استادان مبرّز ابوالفتوح است.او را مفيد ثانى نيز مى‌گفتند، ابوالفتوح قبل از سال 500 ق.در عراق به محضر وى رسيده است.
- قاضى عمادالدين حسن بن محمّد استر آبادى؛ وى كه قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شيخ منتجب‌الدين نيز محسوب مى‌شود.
- ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى، معروف به جاراللّه (538-467 ق)؛ وى استاد غير شيعى ابوالفتوح به شمار مى‌آيد.و مؤلف تفسير معروف كشّاف است و از مذهب حنفى معتزلى پيروى مى‌كرده است.ابوالفتوح در تفسير آيۀالّذى جعل لكم من الشّجر الاخضر نارااز زمخشرى به عنوان استاد خود ياد كرده است. البته ابوالفتوح در تفسير خود از تفسير «كشّاف» زمخشرى مطلبى نقل نكرده است. زيرا تفاسير «ابوالفتوح»،«الكشاف» و «مجمع البيان» تقريبا در یک زمان تأليف شده‌اند.
شاگردان
اين دانشمند گرانمايه بعد از تحصيل علوم مختلف، اندوخته‌هاى علمى خود را با اخلاص تمام به مشتاقان معارف عرضه نموده است؛ از جملۀ دانش اندوزان مكتب وى افراد زير مى‌باشند:
- شيخ رشيدالدين محمّد بن شهر آشوب مازندرانى (489-588 ق.)؛ وى در علوم فقه، حديث، تفسير، ادب، شعر و رجال، اطلاعات وسيعى داشته و جامع كمالات، هنرها، و فضيلت‌هاست؛بدين جهت، حتى از سوى مخالفان و بيگانگان نيز مورد احترام و تعظيم بوده است.ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خویش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابوالفتوح رازى استفاده كرده است.وى در کتاب «معالم العلما» از استاد خود چنين ياد مى‌كند:
«استاد من، شيخ ابوالفتوح بن على رازى، دانشمند گرانمايه‌اى است كه کتاب شرح شهاب و روح الجنان در تفسير قرآن را نوشته است.اين تفسير به زبان فارسی است امّا بى نظير و شگفت انگیز مى‌باشد. - شيخ منتجب‌الدين على بن بابویه رازى؛ وى از دانشمندان بلند پايه و از نویسندگان پر مايۀ قرن ششم هجرى، و از نوادگان برادر شيخ صدوق مى‌باشد.منتجب‌الدين با تأليف مشهورترين اثر خود به نام «فهرست علماى شيعه»، حقّ بزرگى را بر گردن پيروان این مذهب گذاشته و به این وسيله، نام نیک گروهى از برجستگان علماى شيعه و زعماى اسلام را در صفحۀ روزگار زنده نگه داشت، تا آن جايى كه تمام شخصيت نگاران و تراجم نویسان ممتاز، بعد از قرن ششم هجرى، از کتاب «فهرست» وى كمال بهره را برده‌اند.
منتجب‌الدين در «فهرست» خود، بارها از استادش تجليل به عمل آورده است.وى در بخشى از کتاب خود استادش را چنين مى‌ستايد:
«استاد و پيشواى شیعیان، ابوالفتوح حسین بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود.وى داراى آثار متعددى است كه از جمله آن‌ها، تفسير روض الجنان در تفسير قرآن و کتاب روح الاحباب در شرح شهاب است.من هر دو کتاب را بر این استادم قرائت كرده‌ام.» - شيخ عبداللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزۀ فقيه؛ وى از شاگردان ممتاز ابوالفتوح به شمار مى‌رود.کتاب «الوافى بكلام المثبت و النافى» از تأليفات این فقيه است. لازم به ذكر است، این سه نفر از استاد خویش اجازۀ روايتى نيز داشته‌اند.
- سيّد شريف عزّالدين «شرفشاه افطسى نيشابورى؛ او داراى کتابى به نام «النظم و النثر الرائق» مى‌باشد.و آرامگاهش در نجف است.
- تاج‌الدين محمّد بن حسین، فرزند ابوالفتوح
آثار
- تفسير روض الجنان
اين کتاب-كه معروف‌ترين اثر شيخ ابوالفتوح رازى است-از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نكات مناسب تفسيرى، ترجمه‌ى دقيق آيات، آزاد انديشى در بهره گیرى از روايات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزينش مناسب‌ترين آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شيعه، بر همه‌ى تفاسير فارسی تشيّع برترى دارد.با این كه مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى‌باشد، اما در اثر زندگى و سكونت دراز مدت در ایران، در زبان فارسی تبحّر كامل يافته و این يادگار جاویدان فارسی را آفريده است.
اين اثر گرانسنگ و كهن شيعى، یکى از بزرگ‌ترين يادگارهاى نثر فصيح ادب فارسی است.اين حقيقت را مى‌توان در نگارش روان و شيرينى بيان ابوالفتوح به نظاره نشست.با این كه بيش از 800 سال از زمان تأليف آن مى‌گذرد امّا فارسی زبانان امروزى هم به راحتى مى‌توانند اكثر واژه‌ها و عبارات آن را بفهمند.
تفسير «روض الجنان»، شاخص‌ترين اثر این دانشمند پارساى شيعى است كه از مهم‌ترين منابع تفاسير شيعه و سنى، به شمار مى‌آيد.اين تفسير از ارزشمندترين و قديمى‌ترين آثار شيعى به زبان فارسی است كه موضوعات اخلاقى، فقهى، تفسيرى، ادبى و تاريخى را در توضيح و تفسير آيات الهى مورد بحث قرار داده و به همین جهت، مورد استفاده فقها، محدّثان و مشتاقان علم و ادب قرار گرفته است. - مناظرۀ حسنيّه؛
مناظرۀ دخترى است تحصيل كرده به نام حسنيه، معاصر هارون الرشيد. این کتاب به زبان فارسی و در ردّ اهل سنّت نوشته شده و بارها همراه حلية المتقين علاّمه مجلسى و يا مستقل چاپ شده است. - روح الاحباب و روح الالباب في شرح‌الشهاب
شرحى است بر شهاب الاخبار از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حكم و امثال است.اين کتاب یکى از مدارک بحار الانوار است. - کتاب يوحنّا
كه از زبان یک نفر مسيحى به نام يوحنّا و در مسئلۀ امامت و در ردّ مذهب عامّه نوشته شده است. - منهاج المناهج؛ در تحقيق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
- رسالۀ اجازه؛كه در تاريخ 552 ق.نگارش يافته است.
- تفسير قرآن به زبان عربى.
- تبصرة العوام في معرفة مقالات الانام
به زبان فارسی‌است و ابوالفتوح در بخشى از آن، انديشه‌هاى حسین بن منصور حلاّج را نقد كرده و در باب‌هاى ديگر، از نسبت‌هاى ناروا به شيعه جواب داده و از تشيّع دفاع نموده است.علاّمه سيّد محسن امین این کتاب را در کتابخانۀ شهيد شيخ فضل‌للّه نورى در تهران ديده است.
از نگاه ديگران
- علاّمه شهيد قاضى نور اللّه شوشترى در کتاب «مجالس المؤمنين» در مورد ابوالفتوح مى‌نویسد:
نشانه‌هاى فضل و كمال و تلاش‌هاى نیکوى وى در تفسير کتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و ترديدهاى مخالفين، از نكات بارزى است كه در زندگى این مرد به چشم مى‌خورد و هر كه تفسير مشهور وى را ملاحظه كند، به این حقيقت پى مى‌برد. از تفسير وزين وى چنين بر مى‌آيد كه او معاصر صاحب كشّاف بوده و بعضى از ابيات آن را ديده است؛ امّا اصل کتاب كشّاف را بعد از تأليف، مشاهده نكرده است. - میرزا محمّدباقر خوانسارى، شخصيت نگار معروف شيعى:
حسين بن على خزاعى معروف به شيخ ابوالفتوح رازى، مؤلف تفسير مشهور فارسی، از دانشمندان شناخته شده‌ى تفسير و علم كلام است. او از ماهرترين و بزرگ‌ترين علماى ادب و از راویان سرشناس علم حديث مى‌باشد. - میرزا حسین نورى، محدّث، فقيه، و رجال شناس متبحّر:
استاد و پيشواى مفسّرين، ترجمان كلام الهى، جمال‌الدين ابوالفتوح حسین بن على خزاعى رازى، مشهور به ابوالفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقيهى مفسّر، و اديبى مطّلع بوده و در كسب علم به درجات كمال نايل شده بود.نسب شريف او به عبداللّه بن بديل بن ورقاء خزاعى، فرزند یکى از اصحاب رسول‌اللّه صلى‌اللّه‌عليه‌وآله مى‌رسد.
رحلت
بر اساس شواهد موجود ابوالفتوح در سال 556 ق.وفات يافته است و طبق وصيتش در شهر رى و در صحن حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليه‌السّلام، در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى عليه‌السّلام و در زاویه شمالى مدفون شده است.
فرزندان
از شيخ ابوالفتوح رازى دو فرزند دانشمند به يادگار ماند:
- تاج‌الدين محمّد رازى؛
شيخ حرّ عاملى در مورد وى مى‌نویسد:استاد و پيشواى مردم، تاج‌الدين محمّد فرزند ابوالفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است. - صدرالدين على رازى؛
شيخ منتجب‌الدين بن بابویه از وى به عنوان یک عالم شيعى، در کتاب الفهرست خود، نام برده است.