السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد
السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد نوشته‌ی شیخ کامل نجم‌الدین کبری است که توسّط استاد کاظم محمّدی تصحیح، توضیح و منتشر شده است. قابل ذکر است که مصحح مقدّمه‌ای کامل هم برای این رساله نوشته است.
| السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نجم‌الدین کبری (نویسنده) کاظم محمّدی (مصحح و شارح) |
| ناشر | انتشارات نجم کبری |
| مکان نشر | ایران ـ کرج |
| سال نشر | 1394 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 1-46-2905-964-978 |
| موضوع | عرفان. آداب طریقت. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 2س3ن/3/288 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این رساله در خصوص سلوک الی الله و ادب و آداب آن نوشته شده است. در واقع شروطی که در سلوک معنوی خاصه در مکتب کبرویه ضروری است که سالکان به آنها اهتمام نمایند در این رساله مورد نظر قرار گرفته است و این شروط را بعد از شیخ و همزمان با او دیگر خلفای دانشمند او نیز مورد تأیید و تأکید قرار داده‌اند و در تربیت نفوس سالکان آنها را اصل تربیت و تعلیم سلوکی در نظر آورده‌اند. کما این که مشابه با آن مطالب را در نوشته‌های شیخ نجم‌الدین رازی، شیخ مجدالدین بغدادی، شیخ سعدالدین حموی، شیخ نوالدین اسفراینی، شیخ علاءالدوله سمنانی و دیگر مشایخ بزرگ این مکتب می‌توان دید.
امّا چنان که از مقدّمه‌ی مصحح و شارح پیداست این کتاب قبلاً به عربی نوشته شده بود و نام آن الهائم الخائف من لومة اللائم بود، ولی از آنجا که همه‌ی افراد با ادبیات عربی آشنا نبودند و به آن زبان تسلّطی نداشتند خود شیخ نجم‌الدین کبری به نام جدید، یعنی السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد آن را ترجمه و در اختیار مریدان قرار داده است.
ساختار
السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجداثری است عرفانی و بسیار مختصر که با مقدّمه و توضیحات و اضافات آخر کتاب به 120 صفحه می‌رسد. نیمی‌از کتاب مقدّمه‌ی مصحح است و کمتر از نیمی‌دیگر متن کتاب است، زیرا توضیحات مصحح در آخر کتاب به طور مسلسل وجود دارد.
فهرست مطالب کتاب که در آغاز وجود دارد چنین است: مقدّمه که در آن از آثار مکتوب شیخ نجم‌الدین کبری به مانند فوائح الجمال، منهاج السالکین و معراج الطالبین، رساله آداب الصوفیه و نیز از السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد و همین طور دیگر رساله‌های شیخ سخن گفته است، البته غیر از این در کتابهایی مستقل نیز به این امور پرداخته به مانند: نجم الدّین کبری پیر ولی تراش، نجم کبری و نیز آشنایی با مکتب کبرویه. و امّا متن کتاب نیز این فهرست را دارد که از صفحه‌ی 53 شروع می‌شود: فصل،
- شرط اوّل: طهارت
- شرط دوّم: خاموشی از زبان ظاهر الا در ذکر حق تعالی
- شرط سوّم: خلوت دائم و عزلت از خلق
- شرط چهارم: صوم
- شرط پنجم: دوام ذکر لا اله الا الله
- شرط ششم: نفی خواطر
- شرط هفتم: تسلیم و رضا دادن حکم حق تعالی
- شرط هشتم: اختیار صحبت صالحان و هجران از اخوان سوء
- شرط نهم: ترک خواب و خوابگاه است الاّ از غلبه
- شرط دهم: آن است که در خوردن طعام و شراب اسراف نکند
بعد از این بخش توضیحات است که تحت عنوان پی نوشتها آمده است و از صفحه‌ی 81 تا 99 را شامل می‌شود، و چنانکه معلوم است این پی نوشتها به صورت پاورقی است، یعنی با معلوم کردن آنچه که باید شرح بشود، شروح را به انتهای کتاب منتقل نموده است بر این اساس از روی شماره 41 مورد نیاز به توضیح داشته که در پی نوشت به آن پرداخته شده است.
در آغاز رساله خود شیخ توضیحی مهم در خصوص رساله بدین شرح دارد: پیش از این، از این ضعیف خواصّ اصحاب معنی که به صورت دور ترک بودند و از راه معنی نزدیک، التماس کردند کتابی به زبان تازی، که روشن‌ترین همه‌ی زبانها است، تا دستوری بود در راه حق تعالی. و شرط و علامات آن جمع کردیم. و نام آن کتاب رسالة الهائم الخائف من لومه اللائم الطّالب بقلبه الهارب بقالبه نهادیم و به حمدالله تعالی مقبول آمد. و مقدّمان دین و شریعت نبوی قبول فرمودند، و موافق حال ایشان آمد. لکن جماعتی دیگر که از زبان تازی دورترک بودند و ایشان را به زبان پارسی مؤانستی بیشتر بود، التماس کردند تا یکی دیگر مانند آن یا نزدیک آن، کتابی کنیم به زبان پارسی که تلو زبان تازی است در حلاوت و فصاحت، تا فایده عامتر بود. اجابت کردیم و بر مهمّات دیگر که بود، مقدّم کردیم و نام او رسالة السّایر الحایر الواجد الی السّاتر الواحد الماجد نهادیم[۱].
گزارش محتوا
کتاب السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد از آثار ارزشمند شیخ مؤسس نجم‌الدین کبری است که در آن از راه و روش سیر و سلوک و از ادب و آداب و شروط اصلی سلوک الی الله سخن گفته است. چنانکه بیان شد رساله‌ای را شیخ تألیف کرده بود که به عربی بود، مریدان و مشتاقان وی خواهش کردند تا این رساله را و یا مانند آن را به زبان فارسی بنگارد تا برای فارسی زبانان نیز قابل استفاده باشد و از این رو این رساله نوشته و به دست اهل آن رسید، و لذا زبان رساله فارسی است و مشابهت بسیار زیاد با همان رساله‌ی عربی دارد.
کتاب با مقدّمه‌ای بسیار عالی از استاد عرفان شناس کاظم محمّدی شروع شده که هم زندگی و سلوک شیخ کبری را مورد نظر قرار داده و هم به آثار متعدّد وی توجّه کرده و معرّفی نموده و هم در خصوص این رساله سخن گفته است. مصحح در این مقدّمه می‌نویسد: این رساله در حقیقت صورتی از رساله‌ی گذشته‌ی شیخ کبری با نام الهائم الخائف من لومۀ اللائم است. از آنجا که این رساله به زبان عربی است و همه‌ی افراد توان بهره جستن از آنرا نداشتند از حضرتش تقاضای یک رساله‌ی پارسی کردند که همان مسائل در آن درج شده باشد تا به استفاده‌ی ایشان نیز درآید. این شد که جناب نجم کبری رساله‌ی السّائر الحائر را به زبان پارسی و بدان شیوه که الهائم را نگاشته بود نوشت. این رساله حاوی ده شرط است که جهت سلوک سالکان طرح و بیان شده است که به ترتیب عبارتند از: شرط اوّل طهارت، شرط دوّم خاموشی، شرط سوّم خلوت دایم و عزلت از خلق، شرط چهارم صوم، شرط پنجم دوام ذکر«لا اله الا الله»، شرط ششم نفی خواطر، شرط هفتم تسلیم و رضا، شرط هشتم اختیار صحبت صالحان و هجران اخوان شرور، شرط نهم ترک خواب و خوابگاه، شرط دهم در خوردن طعام و شراب اسراف نکردن[۲].
توضیح دیگری که مصحح در مقدّمه در خصوص این رساله دارد نیز مربوط به نسخه‌های آن است، می‌گوید: از رساله‌ی السائر الحائر الواجد الی السّاتر الواجد الماجد نسخه‌های بسیاری هست که در کتابخانه‌ها موجود است، نسخه‌هایی خطی از این اثر مهمّ نیز وجود دارد که یکی از آنها در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران است با شماره‌ی 3654 که در سال 1222ق با خط نسخ نوشته شده. نسخه‌ی خطی دیگری هست که در کتابخانه‌ی گنج بخش پاکستان است با شماره‌ی 393890. نسخه‌ی خطی دیگری در کتابخانه‌ی حضرت آیۀالله آقای سیّد شهاب‌الدّین مرعشی است که در یک مجموعه‌ی خطی است به شماره‌ی 195 که هفتمین رساله از این مجموعه که در بردارنده‌ی صفحات 117ـ122 است مربوط می‌شود به رساله‌ی مورد بحث[۳].
در این رساله با تمام اختصاری که دارد سرشار از آیات و روایات است، که شیخ کبری از سویی حافظ و مفسّر و حتّی تأویلگر قرآن بوده است و از دیگر سو در مقام یک فقیه تام و تمام و حافظ حدیث این رساله را سرشار از معنوی قرآن و سنّت کرده است. در صفحه‌ای نیست که با آیه یا آیات و یا با حدیثی مهم مواجه نشویم و این خود نشان از آن دارد که شیخ کبری واصل به اصل بوده و آنی از قرآن و سنّت مفارقت نداشته و تمام تعالیم او هم بر مینای همین کتاب و سنّت بوده است. و این روالی است که مریدان و خلفای بعد از او نیز به همان سبک و سیاق پیمودند و تا به امروز هم که مصحح وارث معنوی آن مکتب عرفانی است همین رویّه را در کار کرده است و در کتاب نجم کبری و نیز آشنایی با مکتب کبرویه که به نوعی مانیفست این طریقت است تمام آن را به خوبی شرح کرده است.
شیخ نجم‌الدین کبری در این رساله که به نوعی ده شرط هم گفته می‌شود برای هر شرط فوائدی هم بیان کرده که بسیار مهم است. امّا این فواید در تمام شروط از لحاظ تعداد یکسان نیست، مثلاً در شرط اوّل که طهارت است بیست فایده بر شمرده است، در سرط دوّم که خاموشی از زبان ظاهر بجز در ذکر حق است یازده مورد را برشمرده و در شرط سوّم که خلوت و عزلت از خلق است با آنکه هیچ توضیحی در این رساله برای آن ندارد در عین حال سیزده فایده برای آن شمرده است و به همین منوال تا انتهای ده شرط فوائدی مناسب با همان شرط را بیان کرده که بسیار ارزشمند و مفید است. و قابل ذکر است که در بیان فواید نیز در مواردی به استناد آیات و روایات سخن خود را بسط داده است.
مصحح و شارح کتاب غیر از پی نوشتها که در انتهای اثر درج شده است تقریباً در تمام صفحات توضیحاتی را به عنوان پاورقی متذکّر شده است که عمدتاً مشخّص کردن سوره و آیه‌ی متن است و نیز ترجمه‌ی کردن آیات و نیز معلوم داشتن حدیث و مشخّص کردن سند و ترجمه‌ی آن. امّا در بخش پی نوشتها توضیحات بسیار مهم و مفیدی را شاهد هستیم که بحث متن را برای خواننده‌ی امروزی کامل می‌کند.
مصحح و شارح محترم در این کار برای توضیح و شرح آنچه که در متن بوده و نیازمند به سند دادن و یا توضیح بیشتر بوده به ناچار به منابع بسیار زیادی رجوع کرده و توضیحاتی ارزشمند را در این رساله چاشنی کرده است. برخی از منابعی که وی مورد استفاده قرار داده بدین شرح است:
- آثار عرفانی: التعرّف لمذهب التصوّف، شرح التعرّف لمذهب التصوّف، عوارف المعارف، مرصاد العباد، منارات السائرین، قوت القلوب، احیاء علوم‌الدین، کیمیای سعادت، تفسیر لطائف الاشارات، کاشف الاسرار، حلیة الاولیاء، بیان المعانی، کشف المحجوب، ختم الاولیاء، محاضرة الابرار و برخی دیگر آثار.
- آثار دینی: الکافی، تاریخ بغداد، تاریخ مدینة دمشق، الخصال، من لا یحضره الفقیه، وسائل الشیعه، مستدرک الوسائل، الاستبصار، عوالی اللآلی، المناقب، النهایه فی غریب الحدیث، المهجة البیضاء، نهایة الارب، التذکرة الحمدونی، طبّ النّبی، البیان و التبیین، شرح حدیث ثقلین، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، المنهج القوی، عیون الاخبار، التحصین، مکارم الاخلاق، بحار الانوار، مصباح الشریعه، تذکرة الخواص و برخی دیگر آثار.
ویژگیها
کتاب السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد به مانند دیگر آثار شیخ نجم‌الدین کبری کاربردی و اثر بخش است و از معرفت و قدرت روحی بالایی به نگارش در آمده است. در این اثر و در مقدّمه‌ی مصحح نکات زیادی قابل دیدن است:
- این که این کتاب به راستی راه درست سلوک را نشان می‌دهد.
- اینکه متن و عبارات آن بسیار عالی و اثربخش است.
- این که تمام سخنان مستند به کتاب و سنّت است.
- مقدّمه‌هایی که مصحح بر کتاب نوشته بسیار عالی و راهگشاست.
- توضیحاتی هم که قبل از متن در باره‌ی این کتاب وجود دارد به بهترین وجه ممکن خواننده را با موضوع و مفهوم متن آشنا می‌کند.
- توضیحات مصحح و شارح نیز بسیار مفید و ارزنده است.
- منابع وسیعی که در دین و حدیث و عرفان و ادب در توضیحات به آنها سند داده شده بر اعتبار کتاب افزوده است.
وضعیت کتاب
السائر الحائر الواجد الی السائر الواحد الماجد، تألیف شیخ کامل نجم‌الدین کبری است که با تصحیح و توضیح و مقدّمه‌ی کامل استاد کاظم محمّدی به انتشار رسیده است.
کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای مطول نوشته شده است. متن کتاب به زبان فارسی است. کتاب دارای 120 صفحه است. این اثر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب درج شده و در انتهای اثر فهرستی کامل از منابع و مآخذ و همین طور نمایه درج شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدّمه و متن کتاب