علوم قرآنی (سپاه پاسداران)
علوم قرآنی نوشته حسین جوان آراسته و قدرت‌الله فرقانی، کتابی است با زبان فارسی و موضوع علوم قرآنی. این اثر برای تدریس در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران تدوین شده است. مطالبی مانند وحی، اعجاز قرآن و امکان فهم آن برای غیر معصومین(ع) و... در این کتاب مطرح شده است.
| علوم قرآنی (سپاه پاسداران) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فرقاني، قدرت‌الله (نویسنده) جوان آراسته، حسین (نویسنده) |
| ناشر | زمزم هدايت |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1 |
| چاپ | 1 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب، دارای پیشگفتار، مقدمه و محتوای مطالب در هشت درس است. در پایان هر درس سؤالاتی مطرح شده است. نویسندگان پس از قرآن و نهج‌البلاغه، در نگارش این اثر از 30 منبع فارسی و عربی از منابع شیعه و اهل تسنن استفاده کرده که برخی از آن‌ها عبارتند از؛ البیان في تفسير القرآن ابوالقاسم خویی، مجمع‌البیان طبرسی، الإتقان في علوم القرآن جلال‌الدين سيوطى، التفسير و المفسرون محمدحسین ذهبی، التمهيد في علوم القرآن محمدهادی معرفت، مباحث في علوم القرآن صبحی صالح، اصول کافی، وسایل الشیعه شیخ حر عاملی، صحيح البخاري، علل الشرایع و عیون اخبار الرضا(ع) صدوق، المفردات في غريب القرآن راغب اصفهانی و...[۱]
گزارش محتوا
نویسندگان در پیشگفتار به بیان تقسیم‌بندی آموزش‌دیده‌های سپاه در مراحل سطح یک و دو و شیوه تقسیم‌بندی آنان و تهیه متون علمی برای آن‌ها می‌پردازند. این نظام آموزشی دربردارنده هفت موضوع عقاید، اخلاق، احکام، معارف قرآن، تاریخ اسلام، دانش سیاسی-اجتماعی و نظام دفاعی است.[۲] کتاب حاضر با شناسه (کد) 102/4 و شامل 8 درس از نظام آموزش‌هاى عقیدتى سیاسى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى است.[۳]
از جنبه‌های ضرورت شناخت قرآن موارد ذیل است؛ ارائه مطمئن‌ترین برنامه عملی برای رسیدن به سعادت، زیرا خود قرآن در آیه 9 سوره اسراء فرموده «اِنَّ هذَا الْقُرْانَ يهْدي لِلَّتي هِىَ اقْوَمُ؛ قطعاً این قرآن به آنچه خود پایدارتر است راه مى‌نماید». قداست و جاذبه کلام محبوب و خالق همان‌طور که خود خدا در قرآن فرموده «وَ الَّذينَ آمَنُوا اشَدُّ حُبّاً لِلّهِ (بقره:165)؛ و کسانی که ایمان آورده‌اند، به خدا محبت بیشترى دارند». قرآن سند نبوت و معیار تشخیص حق از باطل است و امامان ما در روایات، احادیثی را که موافق قرآن نباشند باطل دانسته‌اند.[۴] نویسندگان پس از بیان شناخت سندی و محتوایی قرآن از امکان شناخت مفهومی آن بحث می‌کنند. ایشان می‌گویند سه دیدگاه در این زمینه وجود دارد؛ کسانی که معتقدند شناخت مفهومی قرآن برای همگان میسر است، دیدگاهی که می‌گوید قرآن، حقیقتی متعالی‌تر از مرحله شناخت ماست. در دیدگاه سوم قرآن داراى مراتبى است. ظواهر و الفاظ یکی از مراتب آن است. در این مرتبه همان‌گونه که سیره عقلاست، ظواهر قرآن حجیت دارد و برداشت ظاهرى از آن حجّت است؛ زیرا قرآن مجید براى هدایت عموم انسان‌ها نازل شده و آنان را مخاطب پیام خویش کرده است.[۵] ایشان پس از اثبات این مطلب، علوم قرآنی را ابزار شناخت معرفی می‌کنند و در این راستا آموختن قواعد مربوط به زبان عربی و دارا بودن اطلاعات علوم قرآنی را لازم می‌شمارند.[۶]
نویسندگان در درس دوم به تعریف وحی، امکان آن و لزوم و اقسامش می‌پردازد. ایشان درباره لزوم وحی به بررسی و ذکر سه دلیل می‌پردازند؛ نحوه زندگی اجتماعی انسان‌ها و لزوم قانونی برای این نحوه از زندگانی و عدم امکان دستیابی به چنین قانونی از طریق بشر به دلیل منفعت‌طلبی‌ها و گرایش‌های او دلیل اولی است که توسط نویسندگان مورد بررسی قرار گرفته است. عدالت‌طلبی و اقتضای عدل الهی برای مجازات از دیگر دلایل لزوم وحی است.[۷] نویسندگان بر اساس آیه 51 سوره شورا اقسام وحی را سه صورت می‌دانند و در چگونگی وحی بر پیامبر(ص) از وحی مستقیم و غیرمستقیم صحبت می‌کنند؛ دشوارترین نوع وحى براى پیامبر(ص)، وحى مستقیم بوده است؛ یعنى هنگامی‌که با همه وجود خویش و بى‌هیچ واسطه‌اى با مبدأ هستى ارتباط برقرار مى‌کرد که از سنگینی این امر حضرت تب شدیدی می‌کردند و عرق از پیشانی ایشان جاری می‌شد. دومین قسم وحى بر پیامبر اعظم(ص) وحى به‌واسطه جبرئیل بوده است. نویسندگان در پایان می‌گویند: از مباحث مربوط به چگونگی وحی نتیجه می‌گیریم که آیات قرآن یا به‌طور مستقیم بر پیامبر(ص) وحی شده و یا جبرئیل امین واسطه در وحی بوده است و نوع سوم، یعنی وحی از ورای حجاب، در مورد قرآن وجود نداشته است. البته مطالبی بر پیامبر(ص) در عالم خواب از جانب خدا القا می‌شده، ولی هیچ آیه‌ای از قرآن در خواب به پیامبر(ص) القا نشده و وحی قرآن منحصر در همان دو نوع مستقیم و توسط جبرئیل بوده است.[۸]
درس سوم درباره نزول دفعی و تدریجی و آغاز نزول قرآن و اسباب نزول صحبت می‌کند. از جمله رازهای نزول تدریجی قرآن که مورد اعتراض کافران هم قرار گرفت، استوار شدن قلب پیامبر(ص) و رسوخ و پایداری احکام قرآن در جان مردم به خاطر تدریجی نازل شدن آن است. تحریف‌ناپذیری قرآن و تناسب آیات با موقعیت‌های زندگانی پیامبر(ص) نیز از دیگر حکمت‌های نزول تدریجی قرآن است.[۹] «آیات، به‌طورکلی به دو دسته تقسیم مى‌گردند: اول: آیاتى که بدون سبب خاص و تنها براى هدایت و ارشاد عموم مردم نازل شده‌اند. دوم: آیاتى که نزول آن به انگیزه‌اى خاص بوده است. بسیارى از آیات و یا سور قرآن ناظر به حوادث و اتفاقاتى بوده است که در طول مدت بعثت پیامبر به وقوع مى‌پیوسته و یا سؤالى از آن حضرت مى‌شده و در حقیقت زمینه‌هایى به وجود مى‌آمده تا آیه یا آیات بلکه سوره‌اى نازل گردد. این شرایط و زمینه‌ها را «سبب» یا «شأن نزول» آیه نام نهاده‌اند.»[۱۰] سپس چهار فایده از فواید شناخت اسباب نزول را بیان می‌شود.
درس چهارم درباره جمع و تدوین قرآن است و در آن از مراحل حفظ شفاهی قرآن و کتابت آن بحث می‌شود. معرفی کاتبان وحی و چگونگی کتابت آیات قرآن و چگونگی جمع قرآن توسط امام على(ع) از مطالبی است که در این درس مطرح می‌شود. «در شماره کاتبان وحى اختلاف زیادى وجود دارد. ابن عساکر (م 571) در «تاریخ دمشق»23 نفر را یاد مى‌کند، ابوشامه در تلخیص این تاریخ، نام 25 نفر را مى‌برد، «شبّر املسى (م 1087) تعداد را به چهل نفر مى‌رساند و برهان حلبى در حواشى «شفا» 43 نفر را به نام مى‌شمارد... در این میان تقریباً همه تصریح دارند که حضرت علی(ع) از کاتبان نخستین وحى بوده است.» در ادامه از ویژگی‌های مصحف حضرت علی(ع) سخن به میان آمده است.[۱۱]
نویسندگان در درس پنجم درباره اعجاز قرآن می‌نویسند: ایشان اعجاز در لغت و اصطلاح را شرح می‌دهند، سپس بحث تحدی را مطرح می‌کنند و ابعاد اعجاز قرآن را در شش محور شخصیت درس نخوانده پیامبر(ص)، فصاحت و بلاغت قرآن، هماهنگی و عدم اختلاف، خبرهای غیبی، مسائل دقیق علمی و اعجاز عددی بیان می‌کنند.[۱۲]
ادامه مطالب کتاب در سه درس باقی‌مانده درباره تحریف‌ناپذیری قرآن، رسالت و اهداف قرآن و تفسیر قرآن است.[۱۳]
نویسندگان درباره تفسیر قرآن می‌گویند «پس از رحلت پیامبر اعظم(ص)، برخى از صحابه به تبعیت از آن حضرت و با استفاده از بیانات و علوم حضرت على(ع) به امر تفسیر قرآن همت گماشتند. تفسیر آنان، بیشتر در محدوده ادبیات، شأن نزول و توضیح مختصر برخى آیات و به طور شفاهى بود. پس از آنان نیز تابعین که شاگردان آنان بودند، امر تفسیر را پى گرفتند و با همان روش صحابه و تنها با اضافه کردن روایات بیشتر سیر تفسیر را ادامه دادند.»[۱۴]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهرست منابع در انتهای آن آمده است. ارجاعات در پاورقی‌ها ذکر شده است و در موارد معدودی، پاورقی‌ها به توضیحاتی درباره محتوا اختصاص یافته است. لازم به ذکر است که این کتاب، جهت تدریس تدوین شده است بنابراین در پایان هر درس تعدادی سؤال مطرح شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.