رگ‌شناسی
| نام کتاب | رگ شناسی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | رساله در نبض |
| پدیدآورندگان | ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نويسنده)
مشکوة، محمد (مقدمه نویس و مصحح) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BBR 470 1383 |
| موضوع | رگها - متون قدیمی تا قرن 14
نبض - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | دانشگاه بوعلی سينا |
| مکان نشر | همدان - ایران |
| سال نشر | 1383 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1745AUTOMATIONCODE |
رگ شناسى يا معرفة النبض، از مباحث مهم در دانش پزشكى است كه در حقيقت، آن يكى از راه‌هاى شناخت حالات درونى بدن و تشخيص بيمارى‌ها است. كهن‌ترين متن موجود درباره نبض، به پزشك بزرگ يونان جالینوس منسوب است؛ هر چند مسلم است كه جالینوس يا ديگر يونانيان، مبدأ پيدايش علم نبض نبوده‌اند.
معرفى اجمالى
به هر حال اهميت نبض بر پژوهش‌گران ومحققين طب سنتى پوشيده نيست؛ از اين رو بسيارى از محققين و پزشكان به تحرير و نگارش مباحث نبض پرداخته‌اند. كهن‌ترين نگاشته موجود در زمينه نبض - چنان‌كه گفتيم - نگاشته‌اى از جالینوس با نام تعليم النبض است كه توسط حنين بن اسحاق، به عربى ترجمه شده است. پس از اين دوران، اطباى مسلمان به اين مبحث پرداخته‌اند كه از جمله آنان مى‌توان به مبحث نبض در كتاب كامل الصناعة، نگاشته على بن عباس اهوازى اشاره كرد. از جمله اطباى بزرگ ايران، ابن سينا است كه به مبحث نبض در كتاب ارزش‌مند قانون پرداخته است؛ علاوه بر اين، وى رساله‌اى مستقل نيز در اين علم به زبان فارسى به رشته تحرير درآورده است.
وى در ابتداى رساله، پس ازحمد خداوند و صلوات و درود بر پيامبر و خاندان او - صلوات‌الله‌عليهم اجمعين، انگيزه‌اش را از نگارش رساله چنين بازگو مى‌كند: فرمان خداوند ملك عادل سيد منظور مظفر عضدالدين علاء الدوله و قاهر الامة و تاج الملة ابوجعفر حسام المؤمنين - كرم الله مثواه و برد مضجعه - به من آمد كه اندر باب دانش رگ كتابى بكن جامع كه همه اصل‌ها اندر وى بود به تفصيل. پس فرمان را پيش گرفتم و به اندازه طاقت و دانش خويش اين كتاب را تصنيف كردم و به زبان پارسى، چنان كه فرمان بود و به توفيق ايزد - جل جلاله - معونت كردم و از وى يارى خواستم. اميدوارم كه به دولت چنين خداوند توفيق و يارى يابم. (رگ شناسى، ص2- 3).
تاريخ تأليف اين رساله به درستى معلوم نيست، ولى از آن‌جا كه اين رساله هم مانند ساير رسائل فارسى ابن سينا به خواهش علاء الدوله كاكويه تصنيف شده و چون شيخ بعد از فوت شمس الدوله حدود سال 412ق به اصفهان رفته و به علاء الدوله پيوسته است، مسلم است كه تصنيف اين رساله نيز بعد از مسافرت او به اصفهان؛ يعنى سال 412ق، بوده است.
ساختار كتاب
ابن سينا رساله رگ شناسى را در نه فصل به رشته تحرير درآورده است. عناوين اين فصول به قرار زير است:
فصل اول: اندر همه اصل‌هاى او.
در اين فصل از اخلاط اربعه، قوا و معرفى علم نبض سخن گفته شده است.
فصل دوم: در بيان تحلل بدن و سبب حيات برخى حيوانات در حالى كه مدتى تغذيه نمى‌كنند.
فصل سوم: در بيان اينكه دل به منزله شريان همه تن است و شريان هر عضو به منزله دل آن عضو است.
فصل چهارم: در بيان انقباض و انبساط.
فصل پنجم: در اندازه حركت و تعريف نبض و اقسامى كه از آن پديد مى‌آيد.
فصل ششم: بحث در استواء و اختلاف نبض، نظام و عدم نظام، جنس وزن و زمان حركت.
فصل هفتم: گفتار در نبض مستوى و مختلف.
فصل هشتم: اقسام نبض مركب.
فصل نهم: در سبب‌هاى نبض.
گزارش محتوا
رساله رگ شناسى ابوعلى سينا از كهن‌ترين رسالات موجود در زمينه نبض است؛ از اين رو ارزش تاريخى اين اثر - گذشته از ارج علمى آن - قابل توجه است.
ارزش ديگر اين اثر نثر فارسى آن است. سبك شناسى اين اثر، به عنوان يك اثر فارسى و يك متن علمى بر جاى مانده از قرن پنجم هجرى براى كسانى كه به ادبيات فارسى و سبك‌هاى نثر علاقه‌مندند، مفيد و سودمند است.
ارزش اصلى اين اثر مباحث مطرح شده در آن پيرامون موضوع و نحوه دخول و خروج در مباحث آن است.
ابن سينا خود طبيبى نام‌دار و صاحب تجربه است. از سوى ديگر وى كتابى همانند«القانون فى الطب» را به رشته تحرير درآورده است؛ از اين رو مطالعه آنچه او در باب نبض نگاشته براى محققين طب سنتى مسلماً سودمند خواهد بود.
با اين حال بايد اذعان داشت كه مطالعه اين كتاب، طالبان اين علم را از مطالعه ساير كتب طبيه مرتبط با نبض بى‌نياز نمى‌كند و علاقه‌مندان بايد براى درك بهتر و بيشتر مطلب و عظمت مسائل مربوط به نبض، به آنها مراجعه كنند.
وضعيت كتاب
رساله رگ شناسى ابن سينا با مقدمه و حواشى و تصحيح سيد محمد مشكوة در سال 1383ش، با مقدمه‌اى پيرامون زندگى و آثار ابوعلى سينا، به قلم دكتر مهدى محقق در 126 صفحه، توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگى(تهران) و دانشگاه بو على سينا (همدان) چاپ و منتشر شده است.
علاوه بر مقدمه دكتر محقق، سيد محمد مشكوة مقدمه‌اى پيرامون آثار ابن سينا تحرير كرده است. وى هم‌چنين به نسخه‌هاى خطى موجود از اين رساله و شيوه تصحيح آن اشاره نموده است.
حواشى اين اثر به بررسى اختلاف نسخ اختصاص دارد. هم‌چنين گاه با نقل برخى عبارات قانون در پاورقى مقايسه‌اى بين مفاد اين رساله و گفتار ابن سينا در قانون صورت گرفته است.
در پايان نيز فهرست لغات مشكل اين رساله همراه با تفسير آنها تدوين و تنظيم شده است.