رساله ذکریه

رساله ذکریّه
پدیدآوران	امیر سیّد علی همدانی (نویسنده) کاظم محمّدی (مصحح)
ناشر	انتشارات نجم کبری
مکان نشر	ایران ـ کرج
سال نشر	1394 ش
چاپ	1
شابک	‎8-21-2905-964-978
موضوع	عرفان و تصوّف. آداب طریقت.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 5ر8ه/8/288 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

رساله ذکریه نوشته‌ی شیخ کامل امیر سیّد علی همدانی عارف قرن هشتم هجری است. ذکر از مهمترین مسائل مربوط به عارفان است که زمینه و اصلی قرآنی دارد و قهراً با همین عنوان شاید چندین رساله‌ی دیگر وجود داشته باشد که دیگر عارفان نوشته‌اند. مصحح این رساله پیش از این تصحیح خود در خصوص ذکر آثاری را خلق کرده بود، به مانند تجلی ذکر در آینه‌ی وحی، یاد خدا و در هندسه‌ی یاد.

نویسنده‌ی رساله از مشایخ بزرگ مکتب کبرویه و از خلفای شیخ نجم‌الدین کبری است که در دوره‌ی خود منشأ اثر بوده و در سفری که به هند و کشمیر و پاکستان داشته است مردم آن دیار را در آن زمان به اسلام مشتاق کرده و مسلمانی را به ایشان هدیه نمود که اکنون مسلمانیِ خود را وامدار حضور و تعلیمات و اخلاق و مرام اویند. ضمن این که وی شیعه بوده و ارادتی تام و تمام به اهل بیت نبوی داشته است که در نوشته‌ها و نیز در اشعار او وجود دارد.

مصحح کتاب با شناخت وسیعی که از مشایخ طریقت کبرویه دارد و در این باره مرجعی کامل است در خصوص مذهب امیر علی همدانی می‌گوید: امیر علی مذهبی شیعی و دوازده امامی ‌داشته و آثار او هم مؤیّد این مطلب است و گذشته از او؛ سلسله‌ی کبرویه از ابتدا تا انتها دارای مشایخی شیعی بوده و از مروّجان راستین تشیّع در جوامع اسلامی ‌به حساب می‌آیند این جریان فکری را آثارشان که خوشبختانه موجود است تأیید می‌کند. همچنین در همین مقدّمه سه رباعی از شیخ درج شده که در هر سه می‌توان شیعه بودن شیخ را به وضوح دید. در عین حال وی رساله‌ای هم دارد تحت عنوان السبعین فی فضائل امیرالمؤمنین که می‌تواند تأییدی دیگر بر این باور بوده باشد.

ساختار

رساله ذکریّه اثری است عرفانی و بسیار مختصر که با مقدّمه و تصحیح استاد کاظم محمّدی به انتشار رسیده است. در انتهای این اثر رساله‌ی مختصر دیگری هم هست تحت عنوان چهل مقام صوفیه. کتاب در مجموع حجم کمی‌در حدود 90 صفحه دارد ولی با این حال رساله‌ای پربار است و مقدّمه‌ی عالمانه نیز بر این سودمندی افزوده است.

در همان ابتدای اثر صفحه‌ای تحت عنوان فهرست مطالب دیده می‌شود که چهار سطر بیشتر ندارد و این چهار سطر عبارتند از: مقدّمه، رساله ذکریه، رساله چهل مقام، و نمایه‌ی کتاب. مقدّمه از صفحه‌ی 5 شروع می‌شود تا صفحه‌ی 32 ادامه می‌یابد که مقدّمه‌ای جامع و مطول به نظر می‌رسد. آنگاه رساله ذکریه از صفحه‌ی 33 آغاز می‌شود و تا صفحه‌ی 69 ادامه می‌یابد و بعد از آن از صفحه‌ی 71 رساله چهل مقام آغاز می‌شود تا 79.

مصحح کتاب غیر از تصحیح کار دشواری را در متن داشته که نتیجه‌ی زحمات او را در پاورقی های هر صفحه می‌توان مشاهده نمود. از آنجا که رساله ذکریه دارای آیات بسیار زیاد است، چه به اشاره و چه به عبارت، تماماً در پاورقی آدرس آیه و سوره را می‌توان دید و ترجمه‌ی آن را هم می‌توان مشاهده نمود. ضمن این که الفاظ دشوار کتاب که کم هم نیست تماماً مورد توضیح واقع شده و خوانش کتاب را سهل و ساده می‌سازد. غیر از آن نامهای عارفان و صوفیانی که در این رساله آمده نیز توسّط مصحح به خوبی توضیخ داده شده و موقعیت ایشان مورد معرّفی قرار گرفته است. کما این که نامهایی مانند ابوالحسن خرقانی، ابوبکر واسطی، جنید بغدادی، ابوبکر کتّانی، ابوعلی رودباری، ابومحمد رویم و خواجه عبدالله انصاری از جمله‌ی آنهاست. ضمن اینکه الفاظ خاص تصوّف نیز در این رساله بسیار زیاد است که آنها نیز تعریف و توضیح مطلوب یافته است، به مانند: ناسوت، لاهوت، سبحات، جواذب، خواطف، اغیار، مألوفات، شواغل، تجرید، تفرید، عقبات، عنقا، اشواق، هویّت و مواردی دیگر.

در این رساله به وفور از آیات و الفاظ آیات مورد استفاده قرار گرفته چنانکه در هیچ صفحه‌ای نیست که از آیه یا آیاتی نشان نباشد، در عین حال به سخنان و یا احوال عارفان قدیم که نامشان آمد نیز اشاره هایی صورت گرفته و در این بین گاهی اشعاری از خود شیخ نیز دیده می‌شود که قابل توجّه است.

گزارش محتوا

کتاب رساله ذکریّه از آثار ارزشمند شیخ امیر علی همدانی است. از او آثار زیادی در دست است که هر کدام به نوبه‌ی خود بسیار قابل توجّه‌اند، ولی در اینجا دو رساله‌ی کوتاه از وی در کنار هم قرار گرفته که یکی همین رساله ذکریّه است و یکی هم چهل مقام صوفی، و هر یک در نوع خود مهم و قابل خواندن است.

کتاب با مقدّمه‌ای مطوّل از سوی استاد کاظم محمّدی آغاز می‌شود که این مقدّمه نکات بسیار زیادی در پیش روی ما قرار می‌دهد. معرّفی شیخ از جمله‌ی این نکات است که با قلم روان و محکم وی در این اثر جای گرفته است. معرّفی خانواده‌ی شیخ، پدر شهاب‌الدین بن سیّد محمّد همدانی و مادر و خانواده‌ی او به مانند دایی وی سیّد علاءالدّین مقدّم واقع شده است. سید علاءالدین خود از مریدان و ارادتمندان شیخ محمود مزدقانی بود، تعلیمات اوّلیه را همین سیّد به امیر علی همدانی یاد داد. ظاهراً در کمسالی که حدود 12 سال بیش نداشته با خلوت و چلّه نشینی آشنا شده و از کم و کیف سلوک و ذکر و نحوه‌ی ادای آن پرسشهایی از دایی خود می‌کند که وی قادر به پاسخ دادن به آنها نیست و از این رو وی را به شیخ الشّیوخ زمان محمود مزدقانی دلالت می‌دهد و از همانجا تربیت و تعلیم سلوکی می‌بیند و به کمالاتی می‌رسد که در تاریخ مشهور است.

تربیت امیر علی را به درویشی توانمند و مجرّب به نام اخی علی دوستی سپردند که وی خود تربیت یافته‌ی شیخ علاءالدوله سمنانی بود. در تصوّف امیر علی را به القابی مفتخر کرده بودند که از جمله‌ی آنها یکی علی ثانی است و یکی هم امیر کبیر، که نخست شأن دینی و مذهبی دارد و دومی‌شان اجتماعی و سیاسی. .

وجود چند رباعی در صفحه‌ی 12 مقدّمه موقعیّت باور وی را هم به خوبی به نمایش در می‌آورد، چنانکه آمده است:

پرسید عزیزی که علی! اهل کجایی؟		گفتم: به ولایات علی کز همدانم
نه زان همدانم که ندانند علی را		من زآن همدانم که علی را همه دانم

رباعی دیگر چنین است:

گر حبّ علی وآل بتولت نبود		امید شفاعت از رسولت نبود
گر طاعت حق جمله بجا آری تو		بی مهر علی هیچ قبولت نبود

و این رباعی سوّم به تمامی‌نظر و باور شیخ را به نمایش در می‌آورد:

گر بدر منیری و سما منزل تو		وز کوثر اگر سرشته باشد گل تو
گر مهر علی نباشد اندر دل تو		مسکین تو و سعیهای بی حاصل تو

مصحح در ادامه‌ی مقدّمه‌ی خود به دقّت و زیبایی از حقیقت ذکر در قرآن با استشهاد کامل به آیات سخن می‌گوید و زمینه ساز بحث رساله می‌شود تا خواننده بداند که اصل رساله ذکریّه هم چیزی بیرون از همین آیات نیست، زیرا شیخ و دیگر مشایخ عارف در ذکر مرادشان آیات قرآن، تبیین و تفهیم آن است. مصحح غیر از آیات قرآن در دو بخش دیگر به اختصار از ذکر سخن می‌گوید، یکی از دید حدیث و کلام معصوم و یکی هم از منظر کلام عارفان. در احادیث معصومان از منابعی چون: الکافی، غرر الحکم، وسائل الشیعه، مستدرک الوسائل و عوالی اللآلی استفاده کرده است. و در کلام عارفان به منابع زیادی رجوع کرده و اسناد را معرّفی نموده، که برای نمونه می‌توان به رساله قشیریه، التعرّف، شرح تعرف، اسرار التوحید، و برخی دیگر اشاره کرد.

متن رساله ذکریه با حمد و ستایش خداوند و درود بر پیامبر و اهل بیت او آغاز می‌شود. آنگاه با اشاره به ماجرای الست بحث را آغاز می‌کند و در ادامه با استناد به آیه‌ی «فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتد و منهم سابق بالخیرات» که در سوره فاطر آیه 32 آمده به سه گروه اشاره می‌کند که عبارتند از:

1. گروه اوّل، ظالمان سرگشته‌ی مثبور و غافلان بیچاره‌ی مغرور بودند ... .
2. گروه دوّم، مقتصدان اصحاب یمین بودند که قدم همیت بر مراتع بهیمی‌فراتر نهادند و در طلب حیات طیبه و صفای ... .
3. گروه سوّم، سابقان صفوف ولایت و مقرّبان بارگاه عنایت بودند که کحل «مازاغ البصر و ماطغی» در چشم جان کشیدند ... .

انتهای رساله ذکریه شیخ به ارکان سلوک نزد ارباب طریقت اشاره می‌کند و این ارکان که زیاد هم نیست به ترتیب در نظر او چنین است:

1. باب اوّل طهارت است.
2. باب دوّم توکّل است.
3. باب سوّم توبه است.
4. باب چهارم عدل است.

آنگاه برای هر یک از این ارکان چهارگانه آیه‌ای را می‌آورد که نشان بدهد این ارکان بر مینای قرآن و آیات چنین معنا یافته است. و در توضیح این چهار رکن می‌افزاید که هر کدام دارای دو طبقه است، طبقه‌ی ظاهر و طبقه‌ی باطن که در مجموع هشت رکن می‌شود و نیز متذکّر می‌گردد که این هشت رکن از دیر باز تا کنون مورد نظر بوده است، چنانکه گویا واضع این هشت شرط جنید بغدادی بوده است.

امّا رساله‌ی دوّم که چهل مقام صوفی است برای هر مقام توضیح مختصری وجود دارد. اسامی‌این چهل مقام چنین است: نیّت، انابت، توبه، ارادت، مجاهده، مراقبه، صبر، ذکر، مخالفت نفس، موافقت بر بلا، تسلیم، توکّل، زهد، عبادت، ورع، اخلاص، صدق، خوف، شوق، فنا، بقا، علم الیقین، معرفت، ولایت، محبّت، شوق، وحدت، قرت، انس، وصال، کشف، محاضره، تجرید، تفرید، انبساط، تحیّر، نهایت، و مقام چهلم تصوّف است. و تعریف شیخ در آخر رساله در خصوص صوفی چنین است: و صوفی آن بوَد که از همه مرادها صافی بوَد؛ و زبانش از غیبت و فضولی صافی بوَد؛ و دلش از علّت صافی بوَد؛ و چشمش از خیانت صافی بوَد؛ و از جهان دوخته بوَد و با حق آموخته بوَد؛ و باطنش از آفت صافی بوَد؛ و نفسش ازشهوت صافی بوَد؛ و ظاهرش از آرایش صورت صافی و گفتارش صافی بوَد. و این چهل مقام، پیغمبران را بوده است اولین مقام آدم است علیهم‌السلام و آخرین مقام محمّد رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم و الحمدلله و حده و السّلام علی من اتبع الهدی.

ویژگیها

کتاب رساله ذکریّه اثر عارف کامل امیر علی همدانی است که با مقدّمه، تصحیح و توضیحات استاد کاظم محمّدی به انتشار رسیده است. در این اثر و در مقدّمه‌ی مصحح نکات زیادی قابل دیدن است:

1. ذکرنثری همراه با آیات قرآن و کلمات بزرگان و همراه با اشعاری نیکو.
2. این که تمام سخنان مستند به کتاب و سنّت است.
3. مقدّمه‌هایی که مصحح بر کتاب نوشته بسیار عالی و راهگشاست.
4. پاورقی ها بسیار مهم و قابل تأملند.
5. رساله‌ی چاشنی شده نیز خالی از لطف نیست.
6. منابع وسیعی که در دین و حدیث و عرفان و ادب در توضیحات پاورقی و نیز مقدّمه به آنها سند داده شده بر اعتبار کتاب افزوده است.

وضعیت کتاب

رساله ذکریّه، تألیف شیخ کامل امیر علی همدانی است که با تصحیح و توضیح و مقدّمه‌ی کامل استاد کاظم محمّدی به انتشار رسیده است.

کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای مطول نوشته شده است. متن کتاب به زبان فارسی است. کتاب دارای 92 صفحه است. قابل ذکر است که رساله‌ی مختصر دیگری در انتهای کتاب با نام چهل مقام صوفی وجود دارد که آن هم از امیر علی همدانی است. این اثر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب درج شده و در انتهای اثر فهرستی کامل از نمایه وجود دارد و در انتها نیز برخی از آثار انتشارات نجم کبری و برخی از آثار مصحح این رساله درج شده است.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب

وابسته‌ها

تأویلات باطنی در شهود معنوی رنگ و نور

مکتوبات علاء‌الدّوله سمنانی

آشنایی با مکتب کبرویه

سعدالدین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه)

نجم کبری

نجم‌الدین کبری پیر ولی تراش

سر سماع

رساله عشق و عقل

اشعار نجم‌الدین رازی

آشنایی با مکتب کبرویه

علاءالدوله سمنانی پیر عارفان

فوائح الجمال

منهاج السالکین و معراج الطالبین