مفتاح الغيب و شرحه مصباح الأنس: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ابن حمزه فَنارى' به 'ابن حمزه فَنارى ')
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۳۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR12968J1.jpg|بندانگشتی|مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس]]
    | تصویر =NUR12968J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =مفاتیح الغیب
    |-
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|مفاتیح الغیب


    مفاتیح غیب الجمع و الوجود
    مفاتیح غیب الجمع و الوجود
    |-
    | پدیدآوران =
    |پدیدآورندگان
    [[صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق]] (نویسنده)
    |data-type='authors'|[[صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق]] (نويسنده)


    [[فناری، محمد بن حمزه]] (شارح)
    [[فناری، محمد بن حمزه]] (شارح)
    خط ۲۰: خط ۱۴:
    [[خواجوی، محمد]] (مصحح)
    [[خواجوی، محمد]] (مصحح)


    [[خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، روح‌الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران]] (حاشيه نويس)
    [[موسوی خمینی، سید روح‌الله]] (حاشيه نويس)
    |-
    | زبان =عربی
    |زبان  
    | کد کنگره =
    |data-type='language'|عربی
    | موضوع =
    |-
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|
    |-
    |ناشر
    |data-type='publisher'|مولی
    |-
    |مکان نشر
    |data-type='publishPlace'|تهران - ایران
    |-
    |سال نشر
    |data-type='publishYear'| 1382 هـ.ش
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE12968AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>


    | ناشر =
    مولی
    | مکان نشر =تهران - ایران
    | سال نشر = 1382 ش


    == معرفى اجمالى ==
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE35005AUTOMATIONCODE،AUTOMATIONCODE12968AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =12968
    | کتابخوان همراه نور =12968
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}


     
    '''مصباح الأنس''' كه نام كامل آن، «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» است، شرحى است مزجى كه [[فناری، محمد بن حمزه|شمس‌الدين محمد بن حمزه فَنارى]]، مشهور به ابن فَنارى(834 - 751ق)، به زبان عربى، بر مهم‌ترين اثر [[صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق|صدرالدين قونَوى]]؛ يعنى «مفتاح الغيب» يا «مفتاح غيب الجمع و الوجود» نگاشته است.
    '''مصباح الأنس''' كه نام كامل آن، «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» است، شرحى است مزجى كه [[فناری، محمد بن حمزه|شمس الدين محمد بن حمزه فَنارى]] ، مشهور به ابن فَنارى(834 - 751ق)، به زبان عربى، بر مهم‌ترين اثر صدر الدين قونَوى؛ يعنى «مفتاح الغيب» يا «مفتاح غيب الجمع و الوجود» نگاشته است.


    متن و شرح، هر دو، از منابع مهم عرفان نظرى و از متون آموزشى در اين رشته مى‌باشند.
    متن و شرح، هر دو، از منابع مهم عرفان نظرى و از متون آموزشى در اين رشته مى‌باشند.
    خط ۵۵: خط ۴۰:
    شارح، همه عبارات متن را در شرح نياورده و آنچه را آورده، گاه، با تغييراتى همراه است و در مجموع، متن و شرح را به‌گونه‌اى به هم آميخته كه جز با علايم و نشانه‌ها تفكيك آنها از يك‌ديگر ممكن نيست.
    شارح، همه عبارات متن را در شرح نياورده و آنچه را آورده، گاه، با تغييراتى همراه است و در مجموع، متن و شرح را به‌گونه‌اى به هم آميخته كه جز با علايم و نشانه‌ها تفكيك آنها از يك‌ديگر ممكن نيست.


    شارح، در تبيين قواعد كشفى به لسان عقل، سعى بليغى نموده و كوشيده است تا هماهنگى عرفان و برهان و عقل و دل و شهود و نظر را نشان دهد و ازاين‌رو، كتاب را «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» ناميده و در اين جهت، به قدوة العارفين، صدر الدين قونوى تأسى نموده است، زيرا او نيز در بسيارى از آثار خود هماهنگى عرفان و برهان را نشان داده است.
    شارح، در تبيين قواعد كشفى به لسان عقل، سعى بليغى نموده و كوشيده است تا هماهنگى عرفان و برهان و عقل و دل و شهود و نظر را نشان دهد و ازاين‌رو، كتاب را «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» ناميده و در اين جهت، به قدوة العارفين، [[صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق|صدرالدين قونوى]] تأسى نموده است، زيرا او نيز در بسيارى از آثار خود هماهنگى عرفان و برهان را نشان داده است.


    شارح، كتاب را با مقدمه‌اى زيبا و پربار شروع مى‌كند و بعد از حمد و درود، به انگيزه خود در شرح، اشاره مى‌كند و مى‌گويد: «چون از پراكندگى علماى ظاهر نفرت داشتم، زيرا كثرت شك و ترديد هواهاى ابناى علوم، به اندازه‌اى رسيد كه تطابق روش‌هاى ايشان، اميد نمى‌رفت و به موافقت بين علماى سلف و خلف در پرده‌بردارى از حقايق عقيده و گشودن لغزش‌هاى موجود در شريعت، اميدى نبود. همين، مرا برانگيخت تا عميقا به حقيقت مذاهب توحيد ذات و صفات بنگرم». به همين خاطر، شارح، وادى اوهام را رها كرده و خواسته به آسمان حقيقت ارتقا پيدا كند، پس سر به آستان عارفان نهاد و انديشه خود را در وادى حقايق و معارف ايشان جولان داد، لذا كتاب «مفتاح غيب الجمع و الوجود» را براى تفكر و انديشه و شرح برگزيد و در اين شرح از كلمات جناب قونوى و اساتيد و شاگردان او بهره گرفت.
    شارح، كتاب را با مقدمه‌اى زيبا و پربار شروع مى‌كند و بعد از حمد و درود، به انگيزه خود در شرح، اشاره مى‌كند و مى‌گويد: «چون از پراكندگى علماى ظاهر نفرت داشتم، زيرا كثرت شك و ترديد هواهاى ابناى علوم، به اندازه‌اى رسيد كه تطابق روش‌هاى ايشان، اميد نمى‌رفت و به موافقت بين علماى سلف و خلف در پرده‌بردارى از حقايق عقيده و گشودن لغزش‌هاى موجود در شريعت، اميدى نبود. همين، مرا برانگيخت تا عميقا به حقيقت مذاهب توحيد ذات و صفات بنگرم». به همين خاطر، شارح، وادى اوهام را رها كرده و خواسته به آسمان حقيقت ارتقا پيدا كند، پس سر به آستان عارفان نهاد و انديشه خود را در وادى حقايق و معارف ايشان جولان داد، لذا كتاب «مفتاح غيب الجمع و الوجود» را براى تفكر و انديشه و شرح برگزيد و در اين شرح از كلمات جناب قونوى و اساتيد و شاگردان او بهره گرفت.
    خط ۶۳: خط ۴۸:
    شارح، علاوه بر آرا و انديشه‌هاى شخصى، منابع زير را نيز مورد استفاده قرار داده است:
    شارح، علاوه بر آرا و انديشه‌هاى شخصى، منابع زير را نيز مورد استفاده قرار داده است:


    #آثار و تأليفات صدر الدين قونوى، به‌خصوص كتاب «الفكوك»؛
    #آثار و تأليفات [[صدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق|صدرالدين قونوى]]، به‌خصوص كتاب «الفكوك»؛
    #آثار محيى الدين، به‌خصوص «الفتوحات المكية» و «فصوص الحكم»؛
    #آثار محيى‌الدين، به‌خصوص «الفتوحات المكية» و «فصوص الحكم»؛
    #شرح مؤيد الدين جَنْدى بر فصوص الحكم؛
    #شرح مؤيدالدين جَنْدى بر فصوص الحكم؛
    #آثار سعد الدين سعيد فَرْغانى و دو شرح مهم او بر تائيه كبراى ابن فارض با نام‌هاى «مشارق الدرارى» و «منتهى المدارك» (اولى به فارسى و دومى به عربى).
    #آثار سعدالدين سعيد فَرْغانى و دو شرح مهم او بر تائيه كبراى ابن فارض با نام‌هاى «مشارق الدرارى» و «منتهى المدارك» (اولى به فارسى و دومى به عربى).


    كتاب «مصباح الأنس»، در بين متون عرفانى، به‌طور عام و در بين شروح «مفتاح الغيب»، به‌طور خاص از اهميت و اعتبار ويژه‌اى برخوردار است؛ هرچند، بخش عظيمى از اين اهميت و اعتبار، ناشى از اهميت كتاب «مفتاح الغيب» قونوى است، اما خود نيز از نكات تازه و بديعى برخوردار است؛ چه شارح، نكات ارزش‌مندى را از آثار محيى الدين و ساير تأليفات قونوى و دو شاگرد برجسته‌اش؛ يعنى مؤيد الدين جندى و فرغانى، در «مصباح الأنس» گرد آورده است كه در جاى ديگر چنين مجموعه‌اى را نمى‌توان يافت و اين امور، موجب شده است كه اين كتاب، نه تنها در بين شروح متعدد «مفتاح الغيب»، بلكه در بين كتب متعدد عرفانى، انظار عالمان و عارفان را به خود جلب نموده و شخصيت‌هاى بزرگى را به تدريس و تعليقه‌نگارى بر آن واداشته است.
    كتاب «مصباح الأنس»، در بين متون عرفانى، به‌طور عام و در بين شروح «مفتاح الغيب»، به‌طور خاص از اهميت و اعتبار ويژه‌اى برخوردار است؛ هرچند، بخش عظيمى از اين اهميت و اعتبار، ناشى از اهميت كتاب «مفتاح الغيب» قونوى است، اما خود نيز از نكات تازه و بديعى برخوردار است؛ چه شارح، نكات ارزش‌مندى را از آثار محيى‌الدين و ساير تأليفات قونوى و دو شاگرد برجسته‌اش؛ يعنى مؤيدالدين جندى و فرغانى، در «مصباح الأنس» گرد آورده است كه در جاى ديگر چنين مجموعه‌اى را نمى‌توان يافت و اين امور، موجب شده است كه اين كتاب، نه تنها در بين شروح متعدد «مفتاح الغيب»، بلكه در بين كتب متعدد عرفانى، انظار عالمان و عارفان را به خود جلب نموده و شخصيت‌هاى بزرگى را به تدريس و تعليقه‌نگارى بر آن واداشته است.


    عناوين كلى، در بخش‌هاى مختلف شرح، مطابق با متن آن؛ يعنى «مفتاح الغيب» است كه شامل «فاتحه»، «تمهيد» «جملى»، «باب» و «خاتمه» مى‌باشد. شارح، بر اين چهارچوب كلى، عناوينى چون «فصل» و «سابقه» و «خاتمه» افزوده است و پس از مقدمه خود بر كتاب، «فاتحه» را كه در واقع مقدمه قونَوى بر «مفتاح الغيب» است، در پنج «فصل» شرح نموده و «تمهيد جملى» را به «سابقه» و دو «فصل» و «خاتمه» تقسيم نموده و سابقه را در ده فصل و فصل اول از تمهيد جملى را در نُه «مقام» و فصل دوم آن را در چهار مقام و خاتمه آن را در دوازده فصل و خاتمه كتاب را در ضمن شانزده «سؤال» شرح كرده است.
    عناوين كلى، در بخش‌هاى مختلف شرح، مطابق با متن آن؛ يعنى «مفتاح الغيب» است كه شامل «فاتحه»، «تمهيد» «جملى»، «باب» و «خاتمه» مى‌باشد. شارح، بر اين چهارچوب كلى، عناوينى چون «فصل» و «سابقه» و «خاتمه» افزوده است و پس از مقدمه خود بر كتاب، «فاتحه» را كه در واقع مقدمه قونَوى بر «مفتاح الغيب» است، در پنج «فصل» شرح نموده و «تمهيد جملى» را به «سابقه» و دو «فصل» و «خاتمه» تقسيم نموده و سابقه را در ده فصل و فصل اول از تمهيد جملى را در نُه «مقام» و فصل دوم آن را در چهار مقام و خاتمه آن را در دوازده فصل و خاتمه كتاب را در ضمن شانزده «سؤال» شرح كرده است.
    خط ۷۸: خط ۶۳:
    در بخشى كه زير عنوان «باب» آمده، از كليات جهات ارتباط بين حق سبحانه و مُكَوَّنات و غير آن از عِلْويات و سِفْليات بحث شده و در خاتمه كتاب، خصوصيات انسان كامل تبيين گرديده است.
    در بخشى كه زير عنوان «باب» آمده، از كليات جهات ارتباط بين حق سبحانه و مُكَوَّنات و غير آن از عِلْويات و سِفْليات بحث شده و در خاتمه كتاب، خصوصيات انسان كامل تبيين گرديده است.


    نسخه‌اى از اين كتاب به قلم محمدصادق بن محمدرضا تويسركانى و همراه با تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، در سال 1323ق، توسط حاج شيخ احمد شيرازى در ايران به چاپ سنگى رسيده است و همين چاپ در سال 1363ش، توسط انتشارات فجر با همكارى وزارت ارشاد اسلامى افست شده و تعليقات استاد حسن‌زاده آملى به انتهاى كتاب ضميمه گرديده و در سال 1374ش، با تصحيح آقاى محمد خواجوى و با حواشى و تعليقات متعددى توسط انتشارات مولى به چاپ حروفى رسيده است كه مشخصات آن چنين است:
    نسخه‌اى از اين كتاب به قلم محمدصادق بن محمدرضا تويسركانى و همراه با تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، در سال 1323ق، توسط حاج [[شیرازی، احمد|شيخ احمد شيرازى]] در ايران به چاپ سنگى رسيده است و همين چاپ در سال 1363ش، توسط انتشارات فجر با همكارى وزارت ارشاد اسلامى افست شده و تعليقات استاد [[حسن‌زاده آملی، حسن|حسن‌زاده آملى]] به انتهاى كتاب ضميمه گرديده و در سال 1374ش، با تصحيح آقاى محمد خواجوى و با حواشى و تعليقات متعددى توسط انتشارات مولى به چاپ حروفى رسيده است كه مشخصات آن چنين است:


    #مصحح، علاوه بر تصحيح، مقدمه‌اى در شرح حال قونَوى و [[فناری، محمد بن حمزه|ابن حمزه فَنارى]] و نيز توضيحاتى در مورد شيوه تصحيح و نسخه‌هايى كه در تصحيح كتاب مورد استفاده بوده‌اند، به آن افزوده است و پنج فهرست با عناوين آيات، احاديث، اشعار، امثال و حكم و اعلام به آن ضميمه نموده كه فهرست اعلام آن مشتمل بر اصطلاحات عرفانى و غير عرفانى و اشخاص و كتب و فرق و غيره مى‌باشد؛
    #مصحح، علاوه بر تصحيح، مقدمه‌اى در شرح حال قونَوى و [[فناری، محمد بن حمزه|ابن حمزه فَنارى]] و نيز توضيحاتى در مورد شيوه تصحيح و نسخه‌هايى كه در تصحيح كتاب مورد استفاده بوده‌اند، به آن افزوده است و پنج فهرست با عناوين آيات، احاديث، اشعار، امثال و حكم و اعلام به آن ضميمه نموده كه فهرست اعلام آن مشتمل بر اصطلاحات عرفانى و غير عرفانى و اشخاص و كتب و فرق و غيره مى‌باشد؛
    #تفكيك متن از شرح، به‌وسيله چاپ متن با حروف تيره‌تر صورت گرفته است؛
    #تفكيك متن از شرح، به‌وسيله چاپ متن با حروف تيره‌تر صورت گرفته است؛
    #براى هريك از عناوين پنج‌گانه كتاب؛ يعنى مقدمه شارح و فاتحه و تمهيد جملى و باب و خاتمه، عددى از 1 تا 5 در نظر گرفته شده و نيز براى هر فراز از فرازهاى مربوط به اين عناوين، عدد ديگرى ثبت شده تا تطبيق ترجمه كتاب كه توسط مصحح انجام شده و مستقلا به چاپ رسيده با متن آن، آسان گردد؛
    #براى هريك از عناوين پنج‌گانه كتاب؛ يعنى مقدمه شارح و فاتحه و تمهيد جملى و باب و خاتمه، عددى از 1 تا 5 در نظر گرفته شده و نيز براى هر فراز از فرازهاى مربوط به اين عناوين، عدد ديگرى ثبت شده تا تطبيق ترجمه كتاب كه توسط مصحح انجام شده و مستقلا به چاپ رسيده با متن آن، آسان گردد؛
    #تصحيح كتاب بر اساس سه نسخه انجام شده كه عبارتند از:
    #تصحيح كتاب بر اساس سه نسخه انجام شده كه عبارتند از:
    #:الف) نسخه چاپ سنگى كه با كتابت محمدرضا تويسركانى و تصحيح مرحوم ميرزا هاشم بن محمد اشكورى و با همت شيخ احمد شيرازى در سال 1323ش، به چاپ رسيده است (مصحح، اين نسخه را اصل قرار داده و با اعتماد به آن، كتاب را تصحيح نموده است)؛
    #:الف) نسخه چاپ سنگى كه با كتابت محمدرضا تويسركانى و تصحيح مرحوم ميرزا هاشم بن محمد اشكورى و با همت [[شیرازی، احمد|شيخ احمد شيرازى]] در سال 1323ش، به چاپ رسيده است (مصحح، اين نسخه را اصل قرار داده و با اعتماد به آن، كتاب را تصحيح نموده است)؛
    #:ب) نسخه موجود در كتاب‌خانه دانشكده ادبيات دانشگاه تهران كه در سال 1321ش، تحرير شده است؛
    #:ب) نسخه موجود در كتاب‌خانه دانشكده ادبيات دانشگاه تهران كه در سال 1321ش، تحرير شده است؛
    #:ج) نسخه‌اى از كتاب‌خانه سلطنتى آلمان.
    #:ج) نسخه‌اى از كتاب‌خانه سلطنتى آلمان.
    #پس از مقدمه مصحح، ابتدا، متن كامل و تصحيح شده «مفتاح الغيب» همراه با حواشى و تعليقات آن آمده است و سپس، كتاب «مصباح الأنس» و شماره صفحات «مفتاح الغيب» در داخل علامت [] ثبت شده است؛
    #پس از مقدمه مصحح، ابتدا، متن كامل و تصحيح شده «مفتاح الغيب» همراه با حواشى و تعليقات آن آمده است و سپس، كتاب «مصباح الأنس» و شماره صفحات «مفتاح الغيب» در داخل علامت [] ثبت شده است؛
    #كتاب، مزين به حواشى و تعليقات متعددى است كه تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى از شاگردان مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، با حرف «ش» و تعليقات مرحوم حاج مير سيد محمد قمى (فاطمى)، از شاگردان مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، با علامت اختصارى «ق» و تعليقات [[امام خمينى(ره)|امام خمينى]](قدس سره)، با علامت اختصارى «خ» و تعليقات اندك مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، با علامت «آقا محمدرضا قمشه‌اى» و تعليقات اندك استاد حسن‌زاده آملى، با علامت اختصارى «آ» و تعليقات ارزش‌مند مؤلفى ناشناخته، با عنوان «فتح المفتاح»، با علامت اختصارى «ف»، مشخص شده‌اند.
    #كتاب، مزين به حواشى و تعليقات متعددى است كه تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى از شاگردان مرحوم آقا [[قمشه‌ای، محمدرضا|محمدرضا قمشه‌اى]]، با حرف «ش» و تعليقات مرحوم حاج مير سيد محمد قمى (فاطمى)، از شاگردان مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، با علامت اختصارى «ق» و تعليقات [[امام خمينى(ره)|امام خمينى]](قدس‌سره)، با علامت اختصارى «خ» و تعليقات اندك مرحوم آقا [[قمشه‌ای، محمدرضا|محمدرضا قمشه‌اى]]، با علامت «آقا [[قمشه‌ای، محمدرضا|محمدرضا قمشه‌اى]]» و تعليقات اندك استاد [[حسن‌زاده آملی، حسن|حسن‌زاده آملى]]، با علامت اختصارى «آ» و تعليقات ارزش‌مند مؤلفى ناشناخته، با عنوان «فتح المفتاح»، با علامت اختصارى «ف»، مشخص شده‌اند.


    {{آثار امام خمینی}}


    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    == وابسته‌ها ==
     
    {{وابسته‌ها}}
    [[فتح مفتاح الغيب]]
    [[ ترجمه مصباح الانس، یا، پیوند استدلال و شهود در كشف اسرار وجود صدرالدین قونوی]]
     
    [[ترجمه مصباح الانس (خواجوی)]]


    [[تعلیقات علی شرح «فصوص الحکم» و «مصباح الانس»]]
    [[تعلیقات علی شرح «فصوص الحکم» و «مصباح الانس»]]


    [[مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس]]
    [[مجموعه آثار حكیم صهبا به همراه زندگی‌نامه عارف الهی آقا محمدرضا قمشه‌ای]]


    [[مجموعه آثار حكیم صهبا به همراه زندگی نامه عارف الهی آقا محمدرضا قمشه ای]]
    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/8330 مطالعه کتاب مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:آثار امام خمینی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۴۵

    مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس
    مفتاح الغيب و شرحه مصباح الأنس
    پدیدآورانصدرالدین قونیوی، محمد بن اسحاق (نویسنده)

    فناری، محمد بن حمزه (شارح)

    اشکوری گیلانی، هاشم بن محسن (حاشيه نويس)

    خواجوی، محمد (مصحح)

    موسوی خمینی، سید روح‌الله (حاشيه نويس)
    عنوان‌های دیگرمفاتیح الغیب مفاتیح غیب الجمع و الوجود
    ناشرمولی
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1382 ش
    چاپ1
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    مصباح الأنس كه نام كامل آن، «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» است، شرحى است مزجى كه شمس‌الدين محمد بن حمزه فَنارى، مشهور به ابن فَنارى(834 - 751ق)، به زبان عربى، بر مهم‌ترين اثر صدرالدين قونَوى؛ يعنى «مفتاح الغيب» يا «مفتاح غيب الجمع و الوجود» نگاشته است.

    متن و شرح، هر دو، از منابع مهم عرفان نظرى و از متون آموزشى در اين رشته مى‌باشند.

    شارح، همه عبارات متن را در شرح نياورده و آنچه را آورده، گاه، با تغييراتى همراه است و در مجموع، متن و شرح را به‌گونه‌اى به هم آميخته كه جز با علايم و نشانه‌ها تفكيك آنها از يك‌ديگر ممكن نيست.

    شارح، در تبيين قواعد كشفى به لسان عقل، سعى بليغى نموده و كوشيده است تا هماهنگى عرفان و برهان و عقل و دل و شهود و نظر را نشان دهد و ازاين‌رو، كتاب را «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود» ناميده و در اين جهت، به قدوة العارفين، صدرالدين قونوى تأسى نموده است، زيرا او نيز در بسيارى از آثار خود هماهنگى عرفان و برهان را نشان داده است.

    شارح، كتاب را با مقدمه‌اى زيبا و پربار شروع مى‌كند و بعد از حمد و درود، به انگيزه خود در شرح، اشاره مى‌كند و مى‌گويد: «چون از پراكندگى علماى ظاهر نفرت داشتم، زيرا كثرت شك و ترديد هواهاى ابناى علوم، به اندازه‌اى رسيد كه تطابق روش‌هاى ايشان، اميد نمى‌رفت و به موافقت بين علماى سلف و خلف در پرده‌بردارى از حقايق عقيده و گشودن لغزش‌هاى موجود در شريعت، اميدى نبود. همين، مرا برانگيخت تا عميقا به حقيقت مذاهب توحيد ذات و صفات بنگرم». به همين خاطر، شارح، وادى اوهام را رها كرده و خواسته به آسمان حقيقت ارتقا پيدا كند، پس سر به آستان عارفان نهاد و انديشه خود را در وادى حقايق و معارف ايشان جولان داد، لذا كتاب «مفتاح غيب الجمع و الوجود» را براى تفكر و انديشه و شرح برگزيد و در اين شرح از كلمات جناب قونوى و اساتيد و شاگردان او بهره گرفت.

    چنان‌كه از مقدمه شارح برمى‌آيد، تبيين و توضيح مقاصد و معانى عالى در كتاب «مفتاح الغيب» و نيز ايجاد انس و مؤالفت و هماهنگى بين عرفان و برهان، انگيزه و محرك اصلى او بر نگارش اين شرح بوده است.

    شارح، علاوه بر آرا و انديشه‌هاى شخصى، منابع زير را نيز مورد استفاده قرار داده است:

    1. آثار و تأليفات صدرالدين قونوى، به‌خصوص كتاب «الفكوك»؛
    2. آثار محيى‌الدين، به‌خصوص «الفتوحات المكية» و «فصوص الحكم»؛
    3. شرح مؤيدالدين جَنْدى بر فصوص الحكم؛
    4. آثار سعدالدين سعيد فَرْغانى و دو شرح مهم او بر تائيه كبراى ابن فارض با نام‌هاى «مشارق الدرارى» و «منتهى المدارك» (اولى به فارسى و دومى به عربى).

    كتاب «مصباح الأنس»، در بين متون عرفانى، به‌طور عام و در بين شروح «مفتاح الغيب»، به‌طور خاص از اهميت و اعتبار ويژه‌اى برخوردار است؛ هرچند، بخش عظيمى از اين اهميت و اعتبار، ناشى از اهميت كتاب «مفتاح الغيب» قونوى است، اما خود نيز از نكات تازه و بديعى برخوردار است؛ چه شارح، نكات ارزش‌مندى را از آثار محيى‌الدين و ساير تأليفات قونوى و دو شاگرد برجسته‌اش؛ يعنى مؤيدالدين جندى و فرغانى، در «مصباح الأنس» گرد آورده است كه در جاى ديگر چنين مجموعه‌اى را نمى‌توان يافت و اين امور، موجب شده است كه اين كتاب، نه تنها در بين شروح متعدد «مفتاح الغيب»، بلكه در بين كتب متعدد عرفانى، انظار عالمان و عارفان را به خود جلب نموده و شخصيت‌هاى بزرگى را به تدريس و تعليقه‌نگارى بر آن واداشته است.

    عناوين كلى، در بخش‌هاى مختلف شرح، مطابق با متن آن؛ يعنى «مفتاح الغيب» است كه شامل «فاتحه»، «تمهيد» «جملى»، «باب» و «خاتمه» مى‌باشد. شارح، بر اين چهارچوب كلى، عناوينى چون «فصل» و «سابقه» و «خاتمه» افزوده است و پس از مقدمه خود بر كتاب، «فاتحه» را كه در واقع مقدمه قونَوى بر «مفتاح الغيب» است، در پنج «فصل» شرح نموده و «تمهيد جملى» را به «سابقه» و دو «فصل» و «خاتمه» تقسيم نموده و سابقه را در ده فصل و فصل اول از تمهيد جملى را در نُه «مقام» و فصل دوم آن را در چهار مقام و خاتمه آن را در دوازده فصل و خاتمه كتاب را در ضمن شانزده «سؤال» شرح كرده است.

    در فاتحه كتاب، از اقسام علوم، امتناع معرفت حقايق اشيا با علم نظرى و كسبى، موضوع و مسائل و مبادى هر علمى به‌طور كلى و موضوع و مبادى و مسائل علم الهى و عرفان نظرى به‌طور خاص بحث شده است. تمهيد جملى، به بيان نحوه ارتباط عالم به حق تعالى و ارتباط حق تعالى با عالم، اختصاص يافته است و چنان‌كه اشاره شد، شارح، مباحث تمهيد جملى را در سه محور تنظيم نموده؛ يعنى سابقه و دو فصل و خاتمه.

    سابقه، در بيان اصول و قواعدى است كلى كه تبيين رابطه حق با خلق و خلق با حق به آن بستگى دارد. در اين سابقه، از ده قاعده و اصل كلى بحث شده و شارح هريك را در فصلى مستقل شرح نموده است. در فصل اول از تمهيد جملى، اضافات بين ذات حق و صفات او و در فصل دوم، نسبت حق و ايجاد اعيان مُكَوَّنات به اعتبار اقسام اسما و صفات، بحث شده و خاتمه تمهيد جملى، به بيان متعلقات طلب انسان و عدم تناهى مراتب استكمال، اختصاص يافته است.

    در بخشى كه زير عنوان «باب» آمده، از كليات جهات ارتباط بين حق سبحانه و مُكَوَّنات و غير آن از عِلْويات و سِفْليات بحث شده و در خاتمه كتاب، خصوصيات انسان كامل تبيين گرديده است.

    نسخه‌اى از اين كتاب به قلم محمدصادق بن محمدرضا تويسركانى و همراه با تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، در سال 1323ق، توسط حاج شيخ احمد شيرازى در ايران به چاپ سنگى رسيده است و همين چاپ در سال 1363ش، توسط انتشارات فجر با همكارى وزارت ارشاد اسلامى افست شده و تعليقات استاد حسن‌زاده آملى به انتهاى كتاب ضميمه گرديده و در سال 1374ش، با تصحيح آقاى محمد خواجوى و با حواشى و تعليقات متعددى توسط انتشارات مولى به چاپ حروفى رسيده است كه مشخصات آن چنين است:

    1. مصحح، علاوه بر تصحيح، مقدمه‌اى در شرح حال قونَوى و ابن حمزه فَنارى و نيز توضيحاتى در مورد شيوه تصحيح و نسخه‌هايى كه در تصحيح كتاب مورد استفاده بوده‌اند، به آن افزوده است و پنج فهرست با عناوين آيات، احاديث، اشعار، امثال و حكم و اعلام به آن ضميمه نموده كه فهرست اعلام آن مشتمل بر اصطلاحات عرفانى و غير عرفانى و اشخاص و كتب و فرق و غيره مى‌باشد؛
    2. تفكيك متن از شرح، به‌وسيله چاپ متن با حروف تيره‌تر صورت گرفته است؛
    3. براى هريك از عناوين پنج‌گانه كتاب؛ يعنى مقدمه شارح و فاتحه و تمهيد جملى و باب و خاتمه، عددى از 1 تا 5 در نظر گرفته شده و نيز براى هر فراز از فرازهاى مربوط به اين عناوين، عدد ديگرى ثبت شده تا تطبيق ترجمه كتاب كه توسط مصحح انجام شده و مستقلا به چاپ رسيده با متن آن، آسان گردد؛
    4. تصحيح كتاب بر اساس سه نسخه انجام شده كه عبارتند از:
      الف) نسخه چاپ سنگى كه با كتابت محمدرضا تويسركانى و تصحيح مرحوم ميرزا هاشم بن محمد اشكورى و با همت شيخ احمد شيرازى در سال 1323ش، به چاپ رسيده است (مصحح، اين نسخه را اصل قرار داده و با اعتماد به آن، كتاب را تصحيح نموده است)؛
      ب) نسخه موجود در كتاب‌خانه دانشكده ادبيات دانشگاه تهران كه در سال 1321ش، تحرير شده است؛
      ج) نسخه‌اى از كتاب‌خانه سلطنتى آلمان.
    5. پس از مقدمه مصحح، ابتدا، متن كامل و تصحيح شده «مفتاح الغيب» همراه با حواشى و تعليقات آن آمده است و سپس، كتاب «مصباح الأنس» و شماره صفحات «مفتاح الغيب» در داخل علامت [] ثبت شده است؛
    6. كتاب، مزين به حواشى و تعليقات متعددى است كه تعليقات مرحوم ميرزا هاشم اشكورى از شاگردان مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، با حرف «ش» و تعليقات مرحوم حاج مير سيد محمد قمى (فاطمى)، از شاگردان مرحوم ميرزا هاشم اشكورى، با علامت اختصارى «ق» و تعليقات امام خمينى(قدس‌سره)، با علامت اختصارى «خ» و تعليقات اندك مرحوم آقا محمدرضا قمشه‌اى، با علامت «آقا محمدرضا قمشه‌اى» و تعليقات اندك استاد حسن‌زاده آملى، با علامت اختصارى «آ» و تعليقات ارزش‌مند مؤلفى ناشناخته، با عنوان «فتح المفتاح»، با علامت اختصارى «ف»، مشخص شده‌اند.

    وابسته‌ها